به گزارش «فرهیختگان»، در کمتر از دوماه، رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه، با استناد به حکم دادگاه عالی این کشور، دستور تغییرکاربری دومین بنای تاریخی این کشور از موزه به مسجد را صادر کرد. فرمان اردوغان برای تغییرکاربری بنای تاریخی «کاریه» از موزه و انبار به مسجد، روز جمعه در روزنامه رسمی ترکیه منتشر شد تا روند اجرایی شدن آن آغاز شود. این بنای تاریخی که در جنوب‌شرق بخش اروپایی استانبول واقع شده، در قرن ششم میلادی و در دوره امپراتوری بیزانس، به‌عنوان یک کلیسای مسیحیت شرق ساخته و با نام «خورا» شناخته شد. اما پس از فتح استانبول به دست امپراتوری عثمانی، عتیق علی‌پاشا، وزیر اعظم سلطان بایزید دوم در قرن شانزدهم میلادی دستور داد تا این کلیسا به مسجد تبدیل شود. سه قرن بعد در آگوست 1945، هیات دولت ترکیه تصمیم گرفت این مسجد را به وزارت آموزش‌وپرورش واگذار کند تا از آن به‌عنوان موزه و انبار استفاده شود. این حکم، نوامبر سال گذشته در عالی‌ترین دادگاه اداری ترکیه لغو شد و اکنون با فرمان اردوغان، مقدمات تبدیل آن به مسجد در دستور کار قرار گرفت. این دومین فرمانی است که اردوغان در کمتر از دو ماه گذشته برای تغییر کاربری بناهای تاریخی به مسجد، امضا می‌کند.
او نزدیک به هفت هفته قبل، با استناد به حکم دادگاه عالی این کشور، در فرمانی موزه ایاصوفیه را تبدیل به مسجد کرد. ایاصوفیه همان کلیسایی است که سلطان محمد فاتح در سال 1453 پس از فتح قسطنطنیه پایتخت باستانی امپراتوری روم شرقی، نخستین‌بار نمازجمعه را در این مکان که تبدیل به سمبل فتحش شده بود، اقامه کرد. 567 سال پس از این فتح و 86 سال پس از مصوبه هیات دولت برای تبدیل این مکان به موزه، اردوغان با کمک دادگاه عالی، این بنای تاریخی را یک‌بار دیگر به مسجد تبدیل کرد. دادگاه ترکیه در حکم خود آورده بود که استفاده از آن [ایاصوفیه] به‌عنوان هرمکانی جز مسجد قانونا مجاز نیست.
رئیس‌جمهور ترکیه، 29 مه 2020 در مراسم گرامیداشت پانصدوشصت‌وهفتمین سالگرد فتح استانبول، به‌صورت مجازی در این مراسم که سوره فتح قرائت شد، شرکت کرد. چند هفته بعد با تغییرکاربری این مکان، واقعیت قرائت این سوره فتح در موزه ایاصوفیه مشخص شد. رجب طیب اردوغان ماه گذشته یک روز پیش از آنکه پس از چند دهه نخستین نمازجمعه در این مسجد برگزار شود، از این مکان بازدید کرد. او روز جمعه به همراه جمعی از وزرای ارشد برای اقامه نماز به ایاصوفیه رفت و از بازشدن «زنجیره اسارت» ایاصوفیه سخن گفت.
بازگشت به تمدن اسلامی
اقدام ترکیه در تغییر کاربری دو موزه و تداوم آن، حامل چندین پیام بود که یکی از آنها میل تمدن‌ها و قدرت‌های تاریخی به ظهور مجدد است. هند، ایران و ترکیه ازجمله کشورهایی هستند که تلاش می‌کنند به دوران شکوه خود بازگردند اما در این میان، هیچ‌کدام از این کشورها به اندازه ترکیه وارد بازی‌های بزرگ نشده‌اند. ترکیه قصد دارد با مبنا قرار دادن دوران پرشکوه تمدن عثمانی و عملکرد این امپراتوری به‌عنوان استوانه اسلام، نقشی همانند این حکومت را برای خود ایجاد کند. مقامات آنکارا حتی در بعد نفوذ جغرافیایی نیز وارد مناطقی می‌شوند که عثمانی در آنها به‌صورت تاریخی حضور داشته است. به جز حوزه جغرافیایی مقامات حزب عدالت و توسعه به رهبری رجب طیب اردوغان رئیس‌جمهور ترکیه وارد حوزه‌های ادراکی امپراتوری عثمانی نیز شده‌اند و قصد دارند با انجام اقداماتی نمادین ادراک پیشین جهان اسلام از عثمانی به مثابه رهبر جهان اسلام را درباره ترکیه احیا کنند. یکی از این اقدامات، تغییرکاربری مجدد بنای ایاصوفیه و خورا است. ایاصوفیه برای مدتی نزدیک به هزارسال کلیسای میسحیان بوده است تا آنکه سلطان محمد فاتح در سال 1453 پس از فتح قسطنطنیه آن را به مسجد تبدیل کرد. با سقوط امپراتوری ترکیه، آتاتورک رهبر لائیک ترکیه مدرن در سال 1934 دستور داد تا این بنا به موزه تبدیل شود. ترکیه پس از 86 سال در 20 تیرماه 99 با حکم دیوان عالی کشور و با دستور رجب طیب اردوغان با تغییرکاربری این بنا، آن را مجددا به مسجد تبدیل کرد. دستوری که با واکنش بسیار شدید محافل سیاسی و مذهبی جهان مسیحیت از اروپا تا آمریکا روبه‌رو شد.
هرچند کشورهای مسیحی، تلاش کردند نگرانی خود را در پس تعمیق شکاف‌های مذهبی پنهان کنند اما مشخص است که واهمه آنها برگرفته از برداشت تمدنی جهان مسیحیت از تبدیل موزه ایاصوفیه به مسجد است؛ برداشتی که با توجه به مسائل تاریخی مساله‌ای بزرگ در روابط دو تمدن اسلامی و مسیحی است. با وجود واکنش بعضا تند مسیحیان، اما در جهان اسلام این اقدام آن‌گونه که شایسته بود مورد توجه و بررسی قرار نگرفت و از اقدام اردوغان به دلیل رقابت‌های سیاسی استقبال چندانی نشد. در میان کشورهای مسلمان تنها ایران، قطر و فلسطین از این اقدام استقبال کردند. عمان هم در سطح مفتی به این رخداد واکنش نشان داد و آن را تبریک گفت. سایر کشورهای عربی و اسلامی به‌ویژه عربستان و امارات از واکنش به این اقدام خودداری کردند، چراکه بیشتر آنها بیش از هر چیز نگران تبدیل شدن مجدد ترکیه به رهبریت جهان اهل سنت هستند. برای بررسی اقدام ترکیه در تغییرکاربری بنای ایاصوفیه و خورا با محمدرضا راشد، سرکنسول اسبق ایران در استانبول و ارض روم گفتوگو کرده‌ایم. راشد معتقد است جدا از اثرات داخلی این اقدام، اردوغان از عضویت ترکیه در اتحادیه اروپا نیز ناامید شده که دست به چنین کاری زده است. متن این گفتوگو را در ادامه می‌خوانید.
با تغییر کاربری ایاصوفیه از موزه به مسجد، با واکنش‌های تندی از کشورهای اروپایی به‌ویژه یونان نسبت به این مساله مواجه شدیم. تاثیر احیای مجدد بناهای تاریخی به مسجد چیست؟
بنای ایاصوفیه پس از گذشت 86 سال از حالت موزه خارج شده و به مسجد تبدیل شد. مرحوم نجم‌الدین اربکان نخست‌وزیر اسبق ترکیه اولین مقام ترکیه‌ای بود که تبدیل بنای ایاصوفیه از موزه به مسجد را مطرح کرد. وی در سخنانی به مردم گفته بود: «برای گردهمایی در ایاصوفیه همه شما را به خدا می‌سپارم.» اردوغان در سال 1994 زمانی که شهردار استانبول بود در مصاحبه‌ای با مجله «المجتمع» گفته بود: «ایاصوفیا روزی برای عبادت مسلمانان بازگشایی خواهد شد.» بعدها بعضی از مسئولان، تبدیل ایاصوفیه به مسجد را از او مطالبه کردند اما وی در جواب آنها گفته بود: «مسجد سلطان احمد که روبه‌روی ایاصوفیه است هنوز خالی است، چه نیازی به ایاصوفیه است؟» البته قبل از تغییرکاربری ایاصوفیه بخشی از این بنا مسجد بود و مردم مسلمان در آن اقامه نماز می‌کردند. درمجموع اکثر مردم ترکیه معتقد به مبانی اسلام بوده و در انجام فرایض دینی بسیار جدی هستند و طبیعتا از هر اقدامی که در راستای تحکیم ارزش‌های اسلامی باشد حمایت می‌کنند. مردم ترکیه از اقدام اردوغان در تغییر کاربری ایاصوفیه بسیار خوشحال شده‌اند. تعداد قابل‌توجهی از آنان با شعار الله‌اکبر در اولین نمازجمعه ایاصوفیه که با حضور رئیس‌جمهور و مقامات لشگری و کشور برگزار شد، مشتاقانه شرکت کردند. بازگشایی مسجد ایاصوفیه مردم ترکیه را به دو بخش تقسیم کرده است. طرفداران دولت از آن استقبال می‌کنند و آن را فتح‌الفتوح دانسته و از رئیس خود (طرفداران اردوغان به او «رئیس» می‌گویند) تعریف و تمجید می‌کنند و خواستار برقراری نظام خلافت توسط اردوغان در ترکیه شده‌اند. درمقابل لائیک‌ها و پیروان مصطفی پاشا (آتاترک) موسس ترکیه نوین، با این اقدام اردوغان مخالف هستند، به‌خصوص که «علی ارباش» رئیس سازمان دیانت ترکیه در اولین خطبه نمازجمعه ایاصوفیه، به‌طور سربسته آتاترک را لعن کرد. اعتراض‌ها به سخنان ارباش به قدری گسترده بود که سازمان دیانت ترکیه ضمن حذف سخنان علی ارباش از سایت سازمان دیانت در جهت توجیه سخنان جنجالی او مطالبی را منتشر کردند. برخی مقامات ترکیه نیز به‌دنبال این سخنان، احترام به آتاترک را بخش جدایی‌ناپذیر جمهوری ترکیه اعلام کردند. درواقع رئیس سازمان دیانت با لعن به آتاتورک اهمیت بازگشایی مسجد ایاصوفیه را زیرسوال برده و جامعه ترکیه را دوقطبی کرد.
اروپا از این اقدام انتقاد کرده. این قاره چه واکنشی می‌تواند از خود نشان دهد؟
فرانسیس رهبر کاتولیک‌های جهان در موعظه هفتگی خود در میدان سنت‌پیتر در واتیکان گفت فکر من پیش استانبول و ایاصوفیه است و به‌شدت احساس درد می‌کنم. دنیای غرب و مسیحیت یکپارچه با تغییر کاربری ایاصوفیه مخالفت کرده و خواستار بازگشت کاربری آن به موزه شده‌اند. اردوغان نیز تمامی این اعتراضات را به سخره گرفته و گفت هرگاه واتیکان به موزه تبدیل شود ایاصوفیه نیز موزه می‌شود. وی تغییرکاربری ایاصوفیه را مقدمه رهایی قدس شریف اعلام کرده است. اردوغان با تبدیل بنای ایاصوفیه -که در دوران امپراتوری روم کلیسا بوده است- به مسجد نشان داد از الحاق ترکیه به اتحادیه اروپا کاملا ناامید شده است. بعد از بازگشایی مسجد ایاصوفیه شاهد صف‌بندی کشورهای اروپایی در مقابل ترکیه در دریای مدیترانه و دریای اژه هستیم. امانوئل مکرون، رئیس‌جمهور فرانسه ضمن حمایت از یونان در مناقشه بهره‌برداری از منابع طبیعی دریای مدیترانه از ترکیه خواسته است عملیات اکتشاف نفت و گاز در شرق مدیترانه را متوقف کند. میتسوتاکیس، نخست‌وزیر یونان نیز از اتحادیه اروپا خواسته است تا نشست فوری وزرای امور خارجه برای حل و فصل مناقشات آتن- آنکارا را برگزار کند. وی با ارسال نامه‌ای به سران اتحادیه اروپا هشدار داده تحرکات ترکیه علیه یونان به بحرانی میان ترکیه و اروپا منجر خواهد شد. به‌تازگی آدام کینزینگر، مایکل مک‌کول از نمایندگان حزب جمهوریخواه و ابیگیل اسپنبرگر نماینده حزب دموکرات لایحه‌ای را به‌منظور تحریم ترکیه به مجلس نمایندگان ارائه داده‌اند. وزیر امور خارجه فرانسه نیز اعلام کرده قرار است نشست وزیران خارجه اتحادیه اروپا درباره حفاری‌های ترکیه در منطقه اقتصادی دریایی قبرس برگزار شود. لودریان تاکید کرده امکان اعمال تحریم‌های دیگری علیه ترکیه وجود دارد.
ترکیه از احیای مجدد مسجد ایاصوفیه چه اهدافی را دنبال می‌کند؟ آیا اقدامی مرتبط با فضای داخلی ترکیه بود یا ریشه در مسائل خارجی دارد؟ چه افرادی پشت این ایده بودند؟
شیوع بیماری کرونا به اقتصاد ترکیه صدمه جدی وارد کرده است. این کشور سالانه حدود 34میلیارد دلار از صنعت گردشگری درآمد دارد که امسال تحقق این رقم برای ترکیه بعید به نظر می‌رسد. ترکیه در دوسال گذشته حدود 100 میلیارد دلار برای تثبیت لیره ترک در مقابل ارزهای خارجی به بازار تزریق کرده که یک‌چهارم آن از سوی امیر قطر هدیه شده است. کاهش نزولی پول ملی ترکیه در مقابل دلار (هر دلار= 7.40 لیره ) ناکارآمدی این سیاست را آشکار کرده است. از طرفی حزب عدالت و توسعه در انتخابات اخیر (24 ژوئن 2018) تنها توانست 355 کرسی از 600 کرسی مجلس را کسب کند. هرچه زمان می‌گذرد از آرای این حزب کاسته می‌شود. احتمالا در انتخابات آینده دو حزب آینده به رهبری احمد داووداوغلو و حزب دعوا به رهبری علی باباجان که هردو از موسسان حزب عدالت و توسعه و مخالفان کنونی اردوغان هستند، شرکت خواهند کرد. ورود آنها به صحنه رقابت از آرای حزب حاکم خواهد کاست. اردوغان مجبور است برای جلوگیری از کاهش آرای خود تا سال 2023 (انتخابات ریاست‌جمهوری) دست به اقدامات غیرمترقبه بزند. اردوغان قبلا احزاب کردی را به بهانه همکاری با پ.ک.ک از گردونه خارج کرده است و اخیرا نیز پرونده‌سازی علیه حزب جمهوریخواه خلق به رهبری کمال قلیچ داراوغلو را آغاز کرده است. اردوغان تصور می‌کرد بازگشایی مسجد ایاصوفیه با استقبال کشورهای اسلامی روبه‌رو خواهد شد ولی در عمل این‌گونه نشد. در این میان واکنش‌های مثبت مربوط به ایران، قطر و فلسطین بوده است. علی‌اکبر ولایتی، مشاور مقام‌معظم‌رهبری و دبیرکل مجمع جهانی بیداری اسلامی به نمایندگی از جمهوری اسلامی ایران طی مصاحبه‌ای به تمجید از بازگشایی ایاصوفیه پرداخت و این موفقیت را به اردوغان و ملت ترکیه تبریک گفت که بازتاب بسیار گسترده‌ای در سراسر ترکیه داشت و در تمامی رسانه‌های گفتاری، شنیداری و نوشتاری ترکیه منتشر شد. این مساله در میان مقامات ترکیه نیز واکنش‌های مثبتی داشت. اما به‌طور کلی توقع جهانی و منطقه‌ای اردوغان از بازگشایی ایاصوفیه برآورده نشد. اردوغان تصور می‌کرد بازگشایی ایاصوفیه مانند درگیری لفظی او با شیمون پرز، رئیس سابق رژیم صهیونیستی در اجلاس داووس در سال 1387 بازتاب جهانی خواهد داشت. اردوغان در این نشست رژیم صهیونیستی را به کودک‌کشی در غزه متهم کرده و به قهرمان جهان اسلام تبدیل شد.
جریان اخوان پس از حضور کوتاه‌مدتی در قدرت کشور مصر شکست سختی خورد. با این حال این جریان در ترکیه قدرت خود را به مدت دو دهه ادامه داده و پویایی‌اش را در اجرای برنامه و ایده‌های گوناگون نیز اثبات کرده است. دست‌زدن اردوغان به اقداماتی تمدنی که تقویت‌کننده دو جایگاه اسلام‌گرایی- ملی‌گرایی در ترکیه هستند، نشان‌دهنده هوشمندی و جسارت بالای وی و تیمش است. اقدامی مانند احیای مساجد حتی می‌تواند نقشی در نزدیکی تفکرات اسلام‌گرایانه و ملی‌گرایانه ترکیه داشته باشد. با این شرایط آیا می‌توان گفت اخوان در ترکیه به مرحله تثبیت رسیده است؟
سازمان ملی گوروش (دیدگاه ملی) که در اوایل دهه هفتاد میلادی توسط نجم‌الدین اربکان در آلمان شکل گرفت به‌دنبال برقراری جامعه جهانی با قوانین اسلامی و غلبه بر لائیسیته بود. اربکان بعدها با تاسیس حزب «سلامت ملی» و «حزب رفاه» در سال 1996 به قدرت رسید که عبدالله گل رئیس‌جمهور سابق ترکیه و رجب‌طیب اردوغان در دولت اربکان به وزارت و شهرداری استانبول نائل شدند و در کنار مراد و مرشد خود یعنی اربکان با اصول حکمرانی آشنا شدند. حزب رفاه با کودتای مدرن 1997 تعطیل شده و اربکان محکوم به حبس خانگی شد و پس از آن حزب «فضیلت» تاسیس شد که موفقیت چندانی نداشت. در سال 2001 جمعی از شاگردان اربکان مانند طیب اردوغان، عبدالله گل، بلند آرنچ، علی باباجان، حیاتی یازیجی و... از حزب فضیلت جدا شده و حزب عدالت و توسعه را تشکیل دادند که هنوز هم در اقتدار است. مبارزه با فساد و آثار فرهنگ غربی و اشتیاق به اسلام و خدمت صادقانه مقامات حزب رفاه (در حکومت حدود یک‌ساله) به مردم، به تدریج رویکرد مردم ترکیه را به احزاب اسلام‌گرا تغییر داد. اردوغان وقتی شهردار کلانشهر استانبول شد، فرصت طلایی برای ابراز توانمندی‌های خود به دست آورد و با خدمت شبانه‌روزی بسیاری از مشکلات انباشته این شهر بزرگ 10میلیونی را سر و سامان داد و در میان مردم به شخصیت قدرتمند و عمل‌گرا شهرت یافت و سپس به نمایندگی مجلس و نخست‌وزیری ارتقا یافت.
اقدامات دولت ترکیه و به‌ویژه تغییر کاربری دو بنای تاریخی، نشان می‌دهد اردوغان درحال تلاش برای تبدیل ترکیه به قطب جهان اهل سنت است. همکاری‌های ترکیه و قطر در حمایت از اخوان‌المسلمین به‌عنوان ریشه‌دارترین جریان اهل سنت در کنار این احتمال که اندیشه‌های این گروه در پشت تغییرکاربری بناها وجود داشته، این سوال را پیش می‌آورد که آیا ایران می‌تواند از دریچه اخوان با اهل سنت ارتباط ویژه‌تری برقرار کند؟ آیا جریان اخوانی با توجه به حوادث چندساله منطقه آمادگی تعامل با ایران را دارند؟
جمهوری اسلامی ایران در طول 41سال گذشته ثابت کرده خواهان رابطه دوستانه و مسالمت‌آمیز با کشورهای همسایه با هر جریان مذهبی است. امروز در همسایگی ایران کشورهای متعددی همچون ترکیه، پاکستان، افغانستان، ترکمنستان، ارمنستان، آذربایجان، عراق و کشورهای حوزه خلیج فارس با عقاید و مذاهب گوناگونی وجود دارند که ما با همه آنها رابطه خوبی داریم. اینکه مردم کشوری از حزب خاصی حمایت کرده و آن را به قدرت می‌رسانند مساله داخلی آن کشور است و سیاست خارجی ما از آن متاثر نمی‌شود. البته در زمان اقتدار حزب عدالت و توسعه در ترکیه رابطه دوجانبه، منطقه‌ای و بین‌المللی دو کشور ایران- ترکیه خیلی خوب بوده و مشکل خاصی در روابط دو طرف وجود ندارد و اراده سیاسی دو کشور بر گسترش همه‌جانبه روابط و رفع‌موانع استوار است. اکنون که تا حدودی عضویت ترکیه در اتحادیه اروپا منتفی شده و نظر ترکیه به همکاری به سوی چین، روسیه، ایران، آسیای میانه و قفقاز متمایل شده است، انتظار می‌رود در آینده شاهد توسعه بیش از پیش روابط دوجانبه ایران و ترکیه باشیم.
* نویسنده: سیدمهدی طالبی، روزنامه‌نگار