به گزارش «فرهیختگان»، بالاخره بعد از کش‌وقوس‌های فراوان و دوئل بین موافقان و مخالفان برگزاری کنکور این آزمون برگزار شد. شاید اصل برگزاری آن ارجح بر هر اتفاق دیگری بود، همان‌طور که چند روز پیش در یکی از گزارش‌های همین صفحه از زبان داوطلبان پیرامون چالش‌هایی که آنها در جریان برگزاری کنکور 99 با آن روبه‌رو بودند، نوشتیم که خیلی از آنها می‌خواهند فقط این آزمون برگزار شود، زیرا فشار و استرس ناشی از اخبار ضدونقیض دررابطه با برگزاری یا عدم برگزاری آن حسابی روی اعصاب‌شان رفته بود و آنها را اذیت می‌کرد. با این تفاسیر کنکور برگزار شد و داوطلبان احتمالا یک نفس راحت بعد از خروج از سر جلسه آزمون کشیده‌اند؛ اما ماجراها و حواشی بعد از برگزاری کنکور تمامی ندارد و هنوز هم اخبار متنوعی در این رابطه می‌شنویم.
در یک تقسیم‌بندی کلی می‌توان پروسه برگزاری کنکور و جریان برگزاری آزمون سراسری را به دو بخش رعایت پروتکل‌های بهداشتی و بعد هم نظارت بر سلامت و صحت آزمون تقسیم‌بندی کرد. طبق اخبار و اطلاعات منتشر شده، گویا بخش اول مساله با توفیق حداکثری همراه بوده است و بانیان و متولیان برگزاری و نظارت بر آزمون سراسری توانسته‌اند رضایت حداکثری داوطلبان را به دست آورند، اما بخش دوم یعنی نظارت و صحت برگزاری آزمون با حواشی عجیب و کم‌سابقه‌ای روبه‌رو بوده است که در ادامه به آنها اشاره خواهیم کرد.
پیش از برگزاری آزمون
پیش از ورود به ماجراهای بعد از برگزاری آزمون بد نیست بازخوانی مختصری داشته باشیم از آنچه قبل از آن وجود داشت. هنوز خیلی از اظهارات ضدونقیض، واکنش‌ها و ادعاهای برخی مسئولان نمی‌گذرد؛ از پافشاری وزارت علوم برای انجام آزمون سراسری تا مخالفت ضمنی وزارت بهداشت و نمایندگان مجلس شورای اسلامی با برگزاری کنکور در موعد مقرر! حالا هم قصد تکرار آنچه را خودتان می‌دانید و دیده و شنیده‌اید ندارم، منتها بد نیست تحلیلی در این‌باره داشته باشیم.
امیر خراسانی، جامعه‌شناس در رابطه با پافشاری دولت برای برگزاری کنکور 99 به «فرهیختگان» گفت: «روحانی از ابتدا کاملا درجریان بوده و دستور این را گرفته بود. کمپین تعویق کنکور که راه افتاد، بسیار بدبین و مطمئن بودم کنکور برگزار می‌شود. آن هم به‌خاطر دو نقطه عزیمتی است که دارند؛ یک اینکه درباره ماجرای کرونا عمده کشورها تصمیمی گرفتند که بخش زیادی به سرمایه‌داری برمی‌گردد. سرمایه‌داری به سرعت موازنه، فعالیت‌ها، مبادلات و امور جاری در جریان باشد وابسته است. بعد از سقوط برج‌های دوقلو جورج بوش در تلویزیون می‌گفت سر کارها برگردید و در فروشگاه‌ها خریدهای خود را انجام دهید، هیچ‌اتفاقی نیفتاده است و این ماجرا را جمع می‌کنیم. سوگ بزرگی است، ولی آمریکا باید به فعالیت‌های روزمره خود برگردد. پشت این مطلب حرفی حماسی نبود، بلکه یک منطق اقتصادی بود؛ اینکه اگر این ساختار لحظه‌ای متوقف شود، فرو می‌ریزد. به‌عبارت دیگر باید کشتی‌ها رفت‌وآمد کنند، جنس بیاورند و کارخانه‌ها فعال باشند، ادارات فعال باشند، بانک‌ها درحال بازی با پول باشند، مردم درحال خریدوفروش باشند. کرونا از این جهت بحران جدی برای سرمایه‌داری بود که این امر را تصریح می‌کرد که ممکن است همه‌چیز متوقف شود. هرلحظه ممکن است به‌خاطر سلامت مردم همه‌چیز متوقف شود. به‌همین علت بسیاری از کشورها ازجمله ایران این راه را درپیش گرفتند که انگار اتفاقی نیفتاده است.
کرونا بخشی از زندگی است و همه‌چیز باید جریان داشته باشد برای همین تغییرات را حداقلی کردند. روحانی هم باید براساس این استراتژی طوری رفتار کند که همه‌چیز سر جای خود است و هیچ‌اتفاق مهمی رخ نداده است و می‌توانیم اوضاع را کنترل کنیم و همه‌چیز تحت‌کنترل است. در نتیجه شما یک طرف اقتدار سیاسی روحانی را دارید، یعنی اگر این کار را نکند به این معناست که هیچ‌چیزی در کنترل نیست. یک آزمونی که یک میلیون و 400 هزار نفر در آن شرکت کنند متوقف شود یا تعویق شود، یعنی اوضاع تحت‌کنترل نیست و وخیم‌تر از آن چیزی است که به شما نشان می‌دهیم. درنتیجه یک‌سو اقتدار سیاسی رئیس‌جمهور و دولت و حتی مجلس را داریم و از سوی دیگر ملاحظات سلامت و شیوه برگزاری کنکور است. از این جهت مطمئن بودم روحانی ابدا حتی به‌بهای نارضایتی صددرصدی همه کسانی که کنکور دارند، زیر بار تعویق کنکور نخواهد رفت. درنهایت هم این چنین شد. در این میان رفتار مجلس هم جالب بود و درباره ماهیت مجلس درسی به‌ما می‌دهد. به‌نظر می‌رسد مجلس آنقدری که قالیباف می‌گوید محکم و قاطع نیست. وسط لحاف را گرفت و زمان کنکور به‌تعویق افتاد تا بگوید به‌خاطر تلاش‌های من بود و همین شد. تا روزی که نجوای به تعویق افتادن کنکور بود مجلسی‌ها توئیت کردند و مشاوران قالیباف و خود قالیباف توئیت کردند که به‌خاطر پیگیری‌های ما بود. وقتی همه‌چیز به هوا رفت ساکت شدند و هیچ‌صحبتی نکردند. درنتیجه به‌نظرم می‌رسد با مجلس پریشانی طرف هستیم. کسی نیست که آنجا مجلس را حول محور مشخصی جمع کند، هرچند محبوب به‌نظر برسد. مجلس قبل با همه نواقصی که داشت، این چنین نبود. سر مسائلی لاریجانی جمع می‌کرد و سر مسائل اینچنینی وارد نمی‌شد. وی در مسائلی که اعتقادی به آن نداشت وارد نمی‌شد. در مسائلی که برای او مهم بود خود او رای مجلس را می‌گرفت.
درنتیجه به‌نظر می‌رسد آنچه از رفتار مجلس دریافت می‌شود پیام خوبی نیست، مثلا یک روز طرحی وارد مجلس می‌شود که هرکسی اعضای نزدیک خانواده او تابعیت دوگانه دارد، پست دولتی نمی‌تواند بگیرد. این خنده‌دار است و طرح و رسانه‌ای می‌شود. بعد می‌گویند ما نبودیم. من که جزء مردم عادی هستم طرح را ننوشته‌ام و به مجلس نبردم. بالاخره از مجلس ارائه شده است. نکته این است که ماجرای تعویق کنکور دو مساله درباره مجلس و دولت می‌دهد؛ یک اینکه دولت ابدا زیر بار تغییرات بزرگ در دوران کرونا نمی‌رود، چون اقتدار سیاسی خود را از دست می‌دهد، ولی برای دولت مهم نیست دو میلیون یا 10 میلیون دانش‌آموز باشند. جنبش اجتماعی خیلی موثری هم نبودند، جنبش دانش‌آموزی جنبش کوتاه‌مدتی است و با خواسته‌های گذرا و نه‌چندان پایدار است. روحانی هم رای نمی‌خواست و اگر رای می‌خواست هم نیاز نبود این کار را انجام دهد. درنتیجه کل پروژه تعویق این چنین شد. دو هم جایگاه مجلس است که آن اقتداری که بازنمایی می‌شود در آن وجود ندارد.»
حین برگزاری آزمون
اما به هر شکل و طریق و با هر مشقت و برنامه‌ریزی که بود کنکور سراسری برگزار شد. اما این برگزاری هم همچون فضای پیش از برگزاری و پس از آن خالی از حاشیه و ماجرا نبود؛ مساله رعایت پروتکل‌های بهداشتی و نظارت بر اجرای آن از یک‌سو و مساله عجیب تقلب در برگزاری کنکور از سوی دیگر حواشی‌ای بود که اصل کنکور را نشانه گرفت و مساله‌ساز شد. البته تا این جای کار سازمان سنجش به‌عنوان متولی اصلی برگزاری آزمون‌های سراسری ماجرای تقلب و انتشار تصاویر سوالات کنکور هنر را پذیرفته است.
فاطمه زرین‌آمیزی، سخنگوی سازمان سنجش آموزش کشور درباره داوطلب کرونایی که با گوشی خود از سوالات کنکور هنر عکس گرفته و آن را در شبکه‌های اجتماعی منتشر کرده بود، اظهار داشت: «بعد از پایان آزمون دروس عمومی، یک داوطلب کرونایی در بیمارستان طالقانی تهران با سوءاستفاده از احساسات عوامل اجرایی و بیماران کرونایی، موبایل به سر جلسه برد، از سوالات عکس گرفت و به شبکه‌های اجتماعی ارسال کرد. نکته قابل‌توجه این است که کنکور عمومی به‌پایان رسیده بود و فرد متخلف دستگیر و تحویل مراجع قضایی شد. با توجه به اظهارات این فرد، وی قصد تقلب نداشت و هدفش بیشتر موضوع القای لو رفتن سوالات کنکور با توجه به وضعیت موجود بود. با توجه به بند «ز» قانون رسیدگی به تخلفات جرائم آزمون‌های سراسری که مصوب مجلس شورای اسلامی است، همچنین با توجه به مجازات تعیین‌شده در این قانون، این فرد به محاکم دادگستری معرفی شد و مجازات پیش‌بینی‌شده در قانون شامل جزای نقدی از ۱۰ میلیون ریال تا یک میلیارد ریال یا حبس از یک‌ماه تا پنج سال یا هر دو مجازات در این زمینه اجرا می‌شود.»
ابراهیم خدایی، رئیس سازمان سنجش و آموزش کشور در رابطه با وقوع تخلف در کنکور هنر خاطرنشان کرد: «یک داوطلب کرونایی در بیمارستان طالقانی تهران با سوءاستفاده از احساسات عوامل اجرایی و بیماران کرونایی، موبایل به سر جلسه برد، از سوالات عکس گرفت. پس از آن تصویر سوالات را به شبکه‌های اجتماعی ارسال کرده است. این داوطلب دستگیر شده و خودش در برگه تخلف نوشته است به من گفتند که عکس بگیر و بفرست که بگویند سوالات لو رفته. موضوع تقلب نبوده که کسی بتواند جواب سوالات را برای داوطلب بفرستد.»
براساس اخبار موجود این اما تنها شبهه موجود در پروسه برگزاری آزمون سراسری نبود. به‌گفته برخی رسانه گویا اتفاق مشابهی در کنکور رشته ریاضی هم افتاده است. فاطمه زرین آمیزی، سخنگوی سازمان سنجش آموزش در این رابطه از شناسایی «تیم‌های منتشر‌کننده سوالات» آزمون خبر داد و گفت: «برخی از این افراد پس از شناسایی دستگیر شده‌اند و بقیه مجرمان نیز به‌زودی دستگیر می‌شوند. این تیم‌ها در استان فارس و استان‌های غربی برای ارسال عکس از داخل حوزه‌های امتحانی بعد از شروع آزمون برنامه‌ریزی کرده بودند که به‌وسیله دستگاه‌های امنیتی و انتظامی شناسایی شده‌اند و تعدادی بازداشت شده و بقیه هم بازداشت خواهند شد. هدف از انتشار این تصاویر تقلب نیست، بلکه القای شبهه در آزمون است.» اینها همه بخشی از اتفاقاتی بود که ذیل عنوان تقلب در آزمون سراسری به‌سرعت در رسانه‌ها منتشر شد. البته به گفته مسئولان خیلی از این اتفاقات حین برگزاری آزمون رخ داده و امکان بهره بردن داوطلبان از سوالات منتشر شده وجود نداشته و خیلی صحت آزمون زیرسوال نبوده است، اما با این همه اتفاق عجیبی بود که نشان از عدم اشراف و نظارت کافی مسئولان برگزاری بر روند اجرای کنکور بوده است. شاید گسترش تعداد حوزه‌های برگزاری آزمون و توجه بیشتر به مساله رعایت پروتکل‌ها باعث شده است تا تمرکز‌ها بر مساله نظارت بر صحت و سلامت برگزاری آزمون کاهش یابد و شاهد وقوع چنین اتفاقات عجیبی بودیم. آنقدر عجیب که به قطع اینترنت برخی حوزه‌های برگزاری آزمون انجامید تا بیش از این شاهد وقوع تقلب نباشیم!
پس از برگزاری آزمون
به هر شکل کنکور سراسری برگزار شد. هم ضعف‌هایی در رعایت پروتکل‌های بهداشتی وجود داشت و هم ماجرای تقلب حسابی سروصدا به پا کرد. با این همه ابراهیم خدایی، رئیس سازمان سنجش آموزش کشور به نحوه اجرای پروتکل‌های بهداشتی کنکور طی دو روز گذشته اشاره کرد و گفت: «براساس هماهنگی با وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی برای تمام داوطلبانی که این سه روز در کنکور شرکت کردند، پیامک نظرسنجی ارسال شد و در این نظرسنجی سه سوال درباره رعایت الزامات بهداشتی، رعایت فاصله استاندارد میان صندلی‌ها و رعایت الزامات بهداشتی توسط عوامل اجرایی در قالب یک پیامک گنجانده شد. از ۴۷۶ هزار داوطلبی که این پیامک را دریافت کردند، ۸۰ هزار نفر پاسخ دادند و میزان رضایتمندی داوطلبان از سوال نخست 92/3 درصد بود. در نظرسنجی این سازمان میزان رضایتمندی داوطلبان از فاصله صندلی‌ها ۹۰درصد بود و رعایت فاصله اجتماعی عوامل اجرایی هم رضایت 94/4 درصدی داوطلبان را به‌دنبال داشت و در داخل حوزه‌های برگزاری کنکور فاصله‌گذاری اجتماعی 1/8 متر بود.»
براساس نظرسنجی روز ۲۹ مردادماه که از ۱۱۳ هزار و ۷۳۲داوطلب انجام شد، میزان رضایت داوطلبان از رعایت اصول بهداشتی در حوزه‌ها ۸۹/۷۹ درصد، رضایت از فاصله استاندارد صندلی‌ها ۸۴/۲۰ درصد و رعایت الزامات بهداشتی از سوی عوامل اجرایی (ماسک، رعایت فاصله از یکدیگر و از داوطلبان) ۹۱/۷۸ درصد اعلام شده است. همچنین در نظرسنجی انجام‌شده ۳۰ مرداد سال جاری که از ۵۱۰ هزار و ۸۳۰داوطلب صورت گرفته است، میزان رضایت داوطلبان از رعایت اصول بهداشتی در حوزه‌ها ۹۲/۴۲ درصد، فاصله استاندارد صندلی‌ها ۸۹/۶۲ درصد و رعایت الزامات بهداشتی از سوی عوامل اجرایی ( ماسک، رعایت فاصله از یکدیگر و از داوطلبان) ۹۴/۷۱ درصد مشخص شده است.
کیانوش جهانپور، رئیس مرکز روابط‌عمومی و اطلاع‌رسانی وزارت بهداشت در رابطه با کیفیت برگزاری آزمون‌های سراسری و رعایت پروتکل‌های بهداشتی با «فرهیختگان» به گفت‌وگو پرداخت و خاطرنشان کرد: «براساس آن اطلاعاتی که ما داریم، آزمون‌های سراسری در شهرستان‌های مختلف عالی برگزار می‌شود. پروتکل‌ها دقیق اجرا شده است. هنوز هم منتظریم و گزارش‌های دوستان از شهرستان‌های مختلف می‌آید؛ هم گزارش‌های مصور و هم گزارش‌های مکتوب است. برآیند تا این لحظه هر سه روز اخیر کنکور مطلوب برگزار شده است. تا اینجا ایراد عمده‌ای نیست، ولی ممکن است در لحظاتی اتفاقاتی بوده باشد ولی نادر است. آنچه وجود دارد پروتکل‌ها به‌صورت حداکثری در آزمون‌ها در سه روز اخیر رعایت شده است. برخی جاها ممکن است خانواده‌ها علی‌رغم تذکراتی که داده شده، تجمع کرده باشند، اما اکثر موارد رعایت شده و خیلی‌جاها با همکاری دستگاه‌های مختلف بیرون از سالن‌های برگزاری آزمون نظم خوبی برقرار بوده است. بیش از 6 هزار نفر از همکاران ما، همکاران بهداشت محیط درسراسر کشور قبل از برگزاری آزمون، آماده‌سازی برای برگزاری آزمون، همزمان با برگزاری آزمون‌ها نظارت داشتند. علاوه‌بر اینکه همکاران در دانشگاه‌های علوم پزشکی موضوع مستندسازی نحوه برگزاری آزمون و اجرای پروتکل‌ها را انجام داده‌اند.»
امیر خراسانی، جامعه شناس در رابطه با احتمال وقوع تقلب در آزمون‌های سراسری هم به «فرهیختگان» گفت: «اینکه تقلب شده واقعیت دارد. بالاخره وقتی منبع کمیاب دارید مثل کنکور و متقاضی برای آن زیاد است، تقلب یک احتمال است که وجود دارد، یعنی اگر به‌یاد داشته باشید سال‌های گذشته هم سر کنکور بحث تقلب طرح شده بود و هم سر آزمون دستیاری پزشکی بحث تقلب مطرح شده بود، یعنی شما سر آزمون‌هایی که بناست منابع کمیاب را در اختیار شما قرار دهد یعنی کرسی دانشگاه، همیشه بیم تقلب می‌رود. قاعدتا سازمان سنجش و نهادهای مربوطه به اندازه‌ای آزمون برگزار کرده است که باید بدانند جلوی این موارد را چطور بگیرند. سازمان سنجش سازمان باتجربه‌ای است، منتها نکته‌ای وجود دارد که کلا در دوگانه عظیمی گیر کردیم و این دوگانه عظیم این است که از یک‌سو کنکور اقتصاد ناسالم و مافیایی عجیب‌وغریبی پشت سر خود دارد که حتی نوع آموزش‌وپرورش ما را تعیین می‌کند، نوع کتب درسی ما را تعیین می‌کند. از سوی دیگر به‌نظر می‌رسد گریزی از کنکور نداریم، یعنی راه‌حل بدیلی برای کنکور وجود ندارد، درنتیجه مهم‌ترین راه جنگیدن با مافیایی است که کنکور را نابرابر می‌کند، چون این کنکور زمانی ابزار تحرک طبقاتی بود، یعنی طرف کارگرزاده و معلم‌زاده و پرستارزاده بود و قدری درس می‌خواند و به دانشگاه می‌آمد و پایگاه طبقاتی خود را تغییر می‌داد. الان کنکور عملا خود طبقاتی شده و علت این امر هم موسسات کنکور و این موارد است. درنتیجه اینکه تقلب شود امر عجیبی نیست. این احتمال همواره وجود دارد، مثل این است که خودرویی گرانقیمت در وسط خیابان بگذارم و درهای خودرو را هم باز بگذارم و بگویم دزدی می‌شود. احتمال اینکه دزدی از این ماشین شود بسیار زیاد است. نکته اصلی سیاستگذار این می‌تواند باشد که همتی کند و این کنکور را تبدیل به یک آزمون کند به‌جای اینکه یک الک طبقاتی باشد. کنکور الکی شده که طبقات پایین از آن رد نمی‌شوند و طبقات بالا از آن راحت رد می‌شوند. سر این پیچیدگی وجود دارد.
پیچیدگی این است که مافیای کنکور را جمع و موسسات کنکور را تخته کردیم، همه کسانی را که اعداد عجیب حول کتب درسی بیان می‌کنند، جمع کردیم، تازه به مشکل دیگری می‌رسیم که همچنان اغنیا وجود دارند و می‌توانند معلم خصوصی بگیرند و هزار کار دیگر کنند. نکته اینجاست که وقتی توانستند و این کار را انجام دادند و در مطالبات اجتماعی از شر مدارس غیرانتفاعی خلاص شدیم تقویت مدارس و تغییر شکل کنکور در دستور کار قرار گیرد. به‌جای اینکه کتاب‌ها درسی کوچک‌تر شوند غنی‌تر شوند. حل‌المسائل داشته باشند و بچه‌ها در مدرسه با درس خواندن بتوانند برای کنکور آماده شوند و نیازی به کمک‌های جانبی نداشته باشند. الان تردیدی ندارم که موسسات روی کتب درسی و تغییر آنها اثرگذارند، چون پول‌های کلانی درجریان است. تقریبا همه مدیران کل آموزش‌وپرورش و... یک مدرسه غیرانتفاعی دارند یا در این موسسات کنکور سهمی دارند. طوری شده است که طرف در تلویزیون علنی مجلس را دست می‌اندازد، یعنی شما با غول عجیب‌وغریبی طرف هستید که هیچ‌جوره نمی‌توانید آن را بزنید. سر سوزنی از سوی مسئولان چه مجلس و چه قوه قضائیه و چه دولت و حتی صداوسیما برای محدود کردن این موسسات وجود ندارد و این مصیبت زیادی است.»
* نویسنده: ابوالقاسم رحمانی، دبیرگروه جامعه