به گزارش «فرهیختگان»، ساختار و شاکله صنعت گردشگری بر پایه جابه‌جایی فیزیکی است و اگر این جابه‌جایی فیزیکی، حذف یا کمرنگ شود، گردشگری معنا و مفهوم اصلی خود را از دست میدهد. در دنیای مدرن و پیشرفته امروزی، اما گردشگری با مفاهیم جدیدتری آشنا شده است که نه‌تنها پایه و اساس آن بر مبنای جابه‌جایی فیزیکی نیست، بلکه زمان و مکان نیز محدویتی برای گردشگر ایجاد نمی‌کنند.
صنعت گردشگری یکی از مهم‌ترین و پردرآمدترین صنایع جهان است؛ تا جایی که بسیاری از کشورها با سرمایه‌گذاری‌های کلان در این حوزه، سهم این صنعت را در تولید ناخالص داخلی خود افزایش می‌دهند. براساس آمار بانک مرکزی، سهم صنعت گردشگری در ایران در سال 98 معادل ۱۱ میلیارد و ۸۰۰میلیون دلار بوده که این رقم معادل 3 درصد از تولید ناخالص داخلی کشور را تشکیل میدهد. این درحالی است که سهم صنعت گردشگری در تولید ناخالص داخلی بسیاری از کشورهای همسایه ایران که حتی از نظر آب‌وهوایی یا وجود آثار و ابنیه تاریخی همپای ایران نیستند، بیش از 6 درصد نیز برآورد شده است. پیش از شیوع ویروس کرونا در جهان، سازمان جهانی گردشگری در سال 2019 اعلام کرده بود که تا سال 2020، صنعت گردشگری بیش از 10 هزار شغل جدید و تا سال 2029 تعداد 421 میلیون شغل جدید در جهان ایجاد میکند؛ رقم شگفتی برانگیزی که اگرچه امکان تحقق آن تا پیش از شیوع کرونا، دور از ذهن نبود، اما اکنون و پس از همه‌گیری ویروس کرونا در جهان، به نظر می‌رسد، سازمان جهانی گردشگری باید در محاسبات خود تجدیدنظر کند. این اعداد و ارقام نشان‌دهنده ضرورت توجه به صنعت گردشگری و تسهیل امور در این صنعت است.
تحول بنیادین در صنعت گردشگری
بیش از یک دهه است که صنعت گردشگری در ایران با دنیای دیجیتال و اینترنت گره خورده است. پیوند این دو باعث شده تا سفر برای گردشگران نسبت به گذشته آسان‌تر شود. از آنجایی که صنایع مختلفی مانند حمل‌ونقل، مواد غذایی، نساجی، چرم، چوب و بسیاری از صنایع دیگر به صورت مستقیم یا غیرمستقیم با صنعت گردشگری در ارتباط هستند، لذا رونق صنعت گردشگری، رشد و ترقی هرکدام از صنایع وابسته به گردشگری را نیز به دنبال دارد. تا پیش از ورود فناوری‌های نوین به حوزه گردشگری، گردشگران برای سفر و اقامت در شهر یا کشور دیگر، باید مراحل رزرو هتل را از طریق تماس تلفنی یا فاکس پیگیری می‌کردند. پس از اقامت در شهر موردنظر نیز، برای بازدید از اماکن دیدنی باید با حضور در محل، بلیت تهیه کرده و از مکان موردنظر بازدید می‌کردند. برای تهیه غذا، تردد در شهر و استفاده از امکانات تفریحی نیز، امکانات دیجیتالی وجود نداشت و گردشگران معمولا قادر به استفاده بهینه از زمان سفر را نداشتند. اما دنیای دیجیتال یا به مفهوم بهتر، ظهور استارتاپ‌ها و شرکتهای دانش‌بنیان در حوزه گردشگری، مسیر طولانی گردشگری را برای علاقه‌مندان به سفر را کوتاه و همواره کرد.
حالا دیگر یک گردشگر برای سفر به مقصد موردنظر خود، علاوه‌بر امکان اطلاع از وضعیت هتل‌ها و اماکن تفریحی و رزرو آنلاین هتل و خرید بلیت اماکن تفریحی و حرکت به سمت مقصد خود، حتی می‌تواند بدون سفر به نقطه‌ای، از مقصد موردنظر خود بازدید و به صورت مجازی سفر کند. این تحول بزرگ در دنیای امروزی به کمک نخبگان و دانش‌آموختگان و در بستری به نام زیست‌بوم فناوری ایجاد شده است. در این گزارش قصد داریم به ظرفیت شرکتهای دانش‌بنیان و فناور در حوزه گردشگری بپردازیم و پس از بررسی توانمندی‌های زیست‌بوم فناوری در این حوزه، چالش‌هایی که پیش از شیوع کرونا و پس از آن، در روند فعالیت شرکتهای فناور گردشگری خلل ایجاد کرده است را بررسی کنیم.
گردشگری و زنجیره فعالیت شرکتهای فناور
همان‌طور که گفته شد، صنعت گردشگری یکی از صنایع بسیار وسیع و گسترده است که در دل خود صنایع مختلفی را جای داده است. از این رو برای بررسی وضعیت شرکتهای فناور این حوزه ابتدا باید دید که زنجیره فعالیت زیست‌بوم فناوری در چه بخش‌هایی تشکیل شده است. فعالان این حوزه معتقدند که زنجیره فعالیت شرکتهای فناور در حوزه گردشگری حول 5 محور اصلی قرار دارد؛ اطلاعات گردشگری، خدمات حمل‌ونقل و اقامت، فروش تورهای گردشگری و راهنمای سفر، خدمات پشتیبان گردشگری و خدمات بازدید از جاذبه‌های گردشگری 5 حلقه این زنجیره را تشکیل می‌دهند. تحقق هدف در هر یک از زنجیره‌های مذکور، ملزوماتی را می‌طلبد که این ملزومات نیز نیازمند وجود زیرساختهای لازم است. این ملزومات همان موضوعات راهبردی است که زمینه ورود و حضور زیست‌بوم فناوری را به حوزه گردشگری باز میکند. برای مثال امکان استفاده از ظرفیت‌های فناوری اطلاعات به‌منظور توسعه زیرساختهای گردشگری، جمع‌آوری و ارائه اطلاعات، شناخت ظرفیت‌ها و سیاستگذاری مناسب برای گردشگران و مدیران گردشگری ازجمله موضوعات مهمی است که چشم‌انداز صنعت گردشگری را روشن‌تر میکند. درواقع این موارد و مواردی دیگری مانند بسترسازی برای تسهیل سفر گردشگران خارجی و ارائه راهکارهایی برای رفع مشکلات آنها در کشور یا سفر با اهداف خاص مانند گردشگری سلامت، ماجراجویی و... نیز زمینه‌‌های مناسبی برای پیوند هرچه بیشتر صنعت گردشگری با زیست‌بوم فناوری کشور است.
زیست‌بوم نوآوری حوزه گردشگری
پیش از آنکه به چالش‌ها و موانع موجود بر سر راه استارتاپ‌ها و شرکتهای دانش‌بنیان برای ورود به حوزه گردشگری بپردازیم، باید دید بازیگران اصلی این صنعت را چه کسانی تشکیل می‌دهند و چه توانمندی‌هایی برای تحقق اهداف از پیش‌تعیین‌شده وجود دارد. در اکوسیستم نوآوری کشور، عموما سیاستگذاران، انجمن‌‌ها و تشکل‌ها، تامین‌کنندگان مالی، نظام آموزشی و زیست‌بوم فناوری بازیگران اصلی هستند و هرکدام نقش خود را باید به‌درستی ایفا کنند. زیست‌بوم فناوری، توسط شرکتهای دانش‌بنیان و استارتاپ‌ها، شرکتهای خلاق و شتاب‌دهنده‌ها، خلق ارزش می‌کنند. صندوقهای نوآوری و شکوفایی یا صندوقهای پژوهش و فناوری بحث تامین مالی را به عهده دارند. دانشگاه‌‌ها، پژوهشگاه‌‌ها و مراکز آموزشی نیز بازیگران نظام آموزشی هستند. وزارتخانه‌ها با مقررات‌گذاری و سیاستگذاری در این حوزه خط‌مشی حرکت را پیش پای بخش‌های دیگر می‌گذارند و اتحادیه‌‌ها و تشکل‌های فعال در حوزه گردشگری نیز مطالبات این حوزه را پیگیری می‌کنند. به این ترتیب زیست‌بوم فناوری و نوآوری حوزه گردشگری شکل می‌گیرد.
مهم‌ترین فناوران صنعت گردشگری
براساس آمار ارائه‌شده ازسوی معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری، در زنجیره فعالیت شرکتهای فناور گردشگری، 19 شرکت فناور در حوزه حمل‌ونقل و اقامت، 6 شرکت در حوزه اطلاعات گردشگری، 6 شرکت در زمینه خدمات بازدید، 14 شرکت در زمینه فروش بلیت تورهای گردشگری و راهنمای سفر و 14 شرکت در زمینه خدمات پشتیبان گردشگری، مهم‌ترین شرکتهای دانش‌بنیان و فناور در حوزه گردشگری هستند. این شرکتها همگام با بسیاری از شرکتهای فناور جهانی در حوزه گردشگری در قالبهای مختلفی، مانند پلتفرم اینترنتی، نرم‌افزار موبایل، وب‌سایت، واقعیت مجازی و افزوده، دستیار صوتی، نرم‌افزار تحت‌وب و چاپ سه‌بعدی خدمات خود را ارائه می‌دهند. البته ناگفته نماند که به‌رغم ارائه خدمات گردشگری در قالبهای مذکور، همچنان از ظرفیت‌های بالقوه زیست‌بوم فناوری در این حوزه استفاده نشده است؛ ظرفیت‌هایی که کشورهای موفق در حوزه گردشگری، به‌خوبی از آن استفاده کرده‌اند. استفاده از هوش مصنوعی، تحلیل کلان‌داده، اینترنت اشیاء و بلاک‌چین را می‌توان ازجمله فناوری‌های مغفول مانده در حوزه گردشگری ایران دانست که نیاز است با توجه بیشتر به زیست‌بوم فناوری کشور، از این ظرفیت‌ها در جهت بهبود وضعیت صنعت گردشگری کشور استفاده شود.
کرونا و مرگ صنعت گردشگری مدرن
صنعت گردشگری مدرن که به کمک استارتاپ‌ها و شرکتهای فناور و دانش‌بنیان، امکان تجربه‌‌های جدیدی را برای انسان فراهم کرده‌اند، تا پیش از شیوع کرونا در سراسر جهان، چشم‌انداز موفقی را پیش‌روی خود می‌دیدند. وضعیت صنعت گردشگری در جهان را باید به دو قسمت پیش و پس از کرونا تقسیم کرد. به‌جرات می‌توان گفت این صنعت بیشترین آسیب را از شیوع کرونا متحمل شد و درآمدهای ارزی بسیاری از کشورها را کاهش داد. هرچند در این میان وجود فناوری و تکنولوژی توانسته است اندکی از شدت جراحات وارده به گردشگری بکاهد، اما کارشناسان این حوزه بر این باورند که وقتی جابه‌جایی فیزیکی یا همان سفرکردن از نقطه‌ای به نقطه دیگر وجود ندارد، گردشگری عملا معنا پیدا نمی‌‌کند، چراکه گردشگری مجازی با مفاهیم مهم این حوزه یعنی ماجراجویی، تجربه‌کردن غذاهای ملل، تماشای طبیعت، خرید سوغات و... سنخیت ندارد. بنابراین وقتی از گردشگری مجازی به کمک فناوری‌های پیشرفته صحبت می‌شود، منظور جدایی روحی و روانی گردشگر از مکانی به مکان دیگر است نه جدایی فیزیکی.
علاوه‌بر این، گردشگری مجازی نمی‌تواند کاهش درآمد کشورهای گردشگرپذیر را از این صنعت جبران کند. با این تفاسیر به‌نظر می‌رسد درحال حاضر و در شرایط کنونی دنیا نقش شرکتهای فناور می‌تواند پررنگ‌تر از گذشته باشد و بخشی (حتی اندک) از آسیب‌های واردشده به صنعت گردشگری را جبران کند با این تفاوت که باید استراتژی و رویکرد خود را متناسب با شرایط فعلی تغییر دهند. صنعت گردشگری از بخش‌های مختلفی شامل خطوط هواپیمایی، رستوران‌ها، اقامتگاه‌ها، جاذبه‌های تفریحی، دفاتر خدمات مسافرتی و... تشکیل شده است و نمی‌توان نسخه بازاریابی واحدی را برای همه آنها تجویز کرد. در ضمن در هریک از این بخش‌‌ها، شرکتهای مختلف وضعیت‌‌های متفاوتی از نظر توان، شکل و جایگاه بازاریابی دارند لذا برای هر شرکتی باید براساس وضعیت منحصربه‌فرد خودش استراتژی تدوین کرد. اما آنچه مسلم است، شرکتهای فناور، استارتاپ‌ها، شرکتهای خلاق و بهطور کلی زیست‌بوم فناوری کشور، باید کسب‌وکارهای گردشگری خود را بیشتر معطوف رویاپردازی کنند.
حمایت معاونت از استارتاپ‌های آسیب‌دیده
پرویز کرمی، دبیر ستاد توسعه اقتصاد دانش‌بنیان معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری در گفت وگو با «فرهیختگان» با اشاره به اینکه در دوران کرونا عمده شرکتهای استارتاپی که در حوزه گردشگری و توریسم با ضرر و زیان‌های فراوانی مواجه شدند، می‌گوید: «تا سال 2018 صنعت گردشگری به‌واسطه استفاده از فناوری‌های نوین، شاهد رشد چشمگیر و قابل‌توجهی بود و صنعت توریسم توانسته بود رشد چندبرابری نسبت به سایر صنایع داشته باشد. براساس آمارهای جهانی درآمد جهانی صنعت گردشگری به بیش از 3 تریلیون دلار رسیده بود که متاسفانه با ورود کرونا در جهان، اکثر کشورهایی که اقتصاد آنها براساس صنعت گردشگری و توریسم بود، آسیب‌های جدی دیدند. بر این اساس کشورهایی که آسیب‌های جدی در این زمینه متحمل شده بودند با ارائه تسهیلات و همچنین استفاده از راهکارهای جدید مقابله با کرونا امکان ماندن شرکتها در حوزه گردشگری را فراهم و از ورشکستگی آنها جلوگیری کردند.»
به گفته وی، در ایران نیز عمده استارتاپ‌هایی که در حوزه گردشگری فعال بودند دچار مشکل شدند. به این منظور معاونت با راه‌اندازی پویش کروناپلاس و با کمک صندوق نوآوری و شکوفایی، تسهیلاتی را برای این استارتاپ‌ها و شرکتهای فناور در نظر گرفت تا این شرکتها بتوانند روی پای خود بایستند تا دوران کرونا تمام شود. اما به‌هرحال نباید از این نکته غافل شد که شرکتها نیز پیش از هر چیز، خود به فکر یافتن راه‌های برون‌رفت از بحران به وجود آمده هستند. با وجود این طبیعی است شرکتهای ایرانی نیز همانند شرکتهای اروپایی باید با ازسرگذراندن این تجربه تلاش کنند به مسیر خود ادامه دهند.
کرمی معتقد است کاربردهای فناوری اطلاعات در حوزه گردشگری بسیار گسترده است و فناوری‌های نوین در سال‌های اخیر توانسته اختیارات و امکانات فراوانی را دراختیار گردشگران قرار دهد. استفاده از هوش مصنوعی برای ایجاد واقعیت افزوده یا ارزش افزوده یکی از نمونه‌‌های بارز استفاده از فناوری در حوزه گردشگری است. استفاده از نمایشگرهایی که روی چشم گذاشته می‌شود و این تصویر را برای فرد ایجاد میکند که در مقصد گردشگری خود قرار دارد و می‌تواند از سفر مجازی خود لذت ببرد.
وی درمورد جایگاه ایران در استفاده از فناروی اطلاعات در حوزه گردشگی می‌گوید: «باوجود اینکه داشته‌‌ها و ظرفیت‌های بسیار فراوانی در حوزه گردشگری در کشور وجود دارد، اما متاسفانه توانسته‌ایم از این ظرفیت‌ها به تناسب داشته‌هایمان استفاده بهینه کنیم. البته ناگفته نماند که فعالان زیست‌بوم فناوری می‌توانند از فرصت کنونی که ویروس کرونا در جهان شیوع پیدا کرده است، استفاده کنند و فعالیت‌های خود را به‌سمت استفاده بهتر از ظرفیت‌های کشور سوق دهند.»
ترمیم گردشگری آسیب‌دیده
کارشناسان بر این باورند که در شرایط حال حاضر که کرونا کسب‌وکارهای متعددی را با کسادی مواجه کرده و صنعت گردشگری با رکود شدید مواجه شده است، شرکتهای فناور می‌توانند در این زمان کسادی، تولید محتوای سبز داشته باشند، استراتژی مناسبی برای حضور نیرومند در رسانه‌‌های اجتماعی تدوین و زیرساختهای فروش آنلاین خود را تقویت کنند. همچنین اتوماسیون اداری ایجاد کنند و کار با ابزارهای نوین بازاریابی دیجیتال را یاد بگیرند. مهم‌تر از همه اینکه در این دوران می‌توانند عمده تمرکز بر آفرینش، بازآفرینی یا تقویت شرکت خود را داشته باشند. درواقع اگرچه فروش ممکن است بهطور موقتی متوقف شده باشد، اما یک شرکت نباید برند و مشتریان خود را از دست بدهد چراکه حمایت از مشتری باعث می‌شود بعد از رکود حاصل از کرونا، استقبال بیشتری نسبت به استارتاپ‌های این حوزه ایجاد شود. بدیهی است که این رویکردها یک رویکرد مراقبتی و آینده‌نگر است که آینده شرکت را درنظر داشته و در راستای توسعه و ارتقا گام برمی‌دارد.
جالب است که از نگاه برخی فعالان زیست‌بوم فناوری حوزه گردشگری، زنده‌ماندن در چنین شرایطی یک مزیت رقابتی محسوب می‌شود و کسب‌وکارهای حوزه گردشگری باید تمام تلاش خود را به‌کار ببرند تا بتوانند از شکست استارتاپ خود در این دوران جلوگیری کرده و بعد از سپری‌شدن این ویروس، حیات خود را ازسر بگیرند. به بیان بهتر، هر استارتاپی که در این دوران دوام بیاورد و باقی بماند در میان سایر رقبای خود یک مزیت عمده به دست آورده است و می‌تواند با حجم بیشتر مشتریانی که خواهان سفر هستند، روبه‌رو باشد.
اگرچه زیان‌های ناشی از ویروس همه‌گیر کرونا استارتاپ‌های حوزه گردشگری را بیش از سایر کسب‌وکارهای نوپا متضرر کرده است، اما تجربه استارتاپ‌های فوق نشان میدهد درصورت مدیریت درست، می‌توان در این دوران سخت نیز پابرجا ماند و کسب‌وکار خود را حفظ کرد.
* نویسده: زهرا فریدزادگان، روزنامه‌نگار