به گزارش «فرهیختگان»،  پیشرفت و دستیابی به فناوری‌های جدید، نیازمند ابزارهایی است که به وسیله آن اهداف تعیین‌شده در مسیر رسیدن به فناوری‌ها، محقق شود. پژوهش‌های کاربردی، منظم و اداری یکی از ابزارهای مهمی است که به‌ویژه در دوران رشد تکنولوژی و بروز خلاقیت‌ها و نوآوری‌های مدرن، ضرورتی دوچندان دارد. البته ناگفته نماند انجام پژوهش و تحقیق، اهرم رشددهنده همه حوزه‌هاست، اما طبیعتا زمانی که صحبت از فناوری و تکنولوژی به میان می‌آید، حساسیت تحقیق و پژوهش نسبت به سایر حوزه‌ها بیشتر می‌شود.

انجام پژوهش‌های کاربردی که بتواند به توسعه یک بخش یا یک فرآیند کمک کند نیز، نیازمند ابزاری است که در دسترس پژوهشگران و محققان باشد. آزمایشگاه‌های پیشرفته و استاندارد به‌عنوان اصلی‌ترین مراکز تحقیق و پژوهش، ابزاری است که با برخورداری از تجهیزات و ملزومات موردنیاز محققان، امکان تحقیق و پژوهش را برای آنها فراهم می‌کند. تا چند سال گذشته، با وجود سرمایه‌گذاری زیاد در خرید تجهیزات پیشرفته و ایجاد آزمایشگاه‌های مختلف، همواره به دلیل ناکارآمدی سیستم خدمات‌دهی این آزمایشگاه‌ها، محققان کشور ما با مشکل دسترسی به سرویس آزمایشگاهی مناسب مواجه بودند و تقاضا برای خرید تجهیزات جدید و مطابق با استانداردهای روز دنیا همواره وجود داشت. همین امر موجب شد شبکه‌ای جامع از توانمندی‌های آزمایشگاهی کشور در حوزه فناوری‌های پیشرفته و راهبردی در زیرمجموعه معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری و با هدف هم‌افزایی توانمندی‌های آزمایشگاهی کشور در حوزه‌های مختلف فناوری‌های پیشرفته و راهبردی، در سال 93 راه‌اندازی شود. دامنه پوشش این شبکه شامل آزمایشگاه‌های خدماتی است و آزمایشگاه‌های پژوهشی و آموزشی را شامل نمی‌شود. این شبکه علاوه‌بر مراکز آزمایشگاهی زیرمجموعه سازمان‌های دولتی و وزارتخانه‌های مختلف، مراکز آزمایشگاهی بخش خصوصی را نیز در بر می‌گیرد.

   677 مجموعه آزمایشگاهی زیرمجموعه شبکه

براساس آمار منتشرشده از سوی معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری، در حال حاضر، 677 مجموعه آزمایشگاهی با 15 هزار و 501 دستگاه در عضویت شبکه آزمایشگاهی فناوری‌‌های راهبری قرار دارند که از حمایت‌های این شبکه برخوردار می‌شوند و هرساله اعتباراتی براساس دستورالعمل‌های شبکه آزمایشگاهی، دریافت می‌کنند. اعضای شبکه آزمایشگاهی فناوری‌های راهبردی کشور در 5 حوزه زیست‌فناوری، علوم و فناوری‌های شناختی، گیاهان دارویی و طب سنتی، سلول‌های بنیادی و کشاورزی و محیط‌زیست فعالیت می‌کنند. پرداخت حمایت‌های شبکه در هر سال براساس امتیاز آخرین دوره ارزیابی عملکرد و سطح عضویت آزمایشگاه در شبکه انجام می‌شود. تشویق آزمایشگاه‌‌ها برای عضویت در شبکه آزمایشگاهی نیز از طریق همین حمایت‌ها انجام می‌شود. حمایت از برگزاری یا حضور کارشناسان در کارگاه‌ها و دوره‌های آموزشی، حمایت پشتیبانی (شامل تعمیر و نگهداری، کالیبراسیون و تامین قطعات برای تجهیزات موجود، شرکت در آزمون‌های مهارت و تامین نمونه مرجع)، حمایت از اخذ اعتبارنامه استاندارد برای مراکز عضو، حمایت از پیاده‌سازی نرم‌افزار مدیریت اطلاعات آزمایشگاهی، حمایت از خرید تجهیزات جدید آزمایشگاهی ساخت ایران، ارائه مشاوره و حمایت از فعالیت کارگروه‌های تخصصی را می‌توان ازجمله مشوق‌ها و حمایت‌های شبکه آزمایشگاهی فناوری‌های راهبردی معاونت دانست که به اعضای این شبکه ارائه می‌شود.

همچنین عملکرد مراکز عضو شبکه به‌صورت سالانه براساس سه دسته کلی مشتری‌مداری، کارکرد و همکاری شبکه‌ای سنجیده و امتیازدهی می‌شود و مراکز آزمایشگاهی براساس امتیاز کسب‌شده در این ارزیابی، رتبه‌بندی خواهند شد. این امتیازدهی و رتبه‌بندی، معیار اصلی برای حمایت از مراکز آزمایشگاهی است. ناگفته نماند با توجه به اینکه این شبکه زیرمجموعه معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری است، حمایت‌های معاونت از مراکز آزمایشگاهی، تنها در قالب عضویت در این شبکه و براساس دستورالعمل حمایتی شبکه ارائه می‌شود.

   ساختار شبکه آزمایشگاهی

شبکه آزمایشگاهی فناوری‌های راهبردی، پلتفرم اشتراک‌گذاری دستگاه‌ها و ارائه خدمات آزمایشگاهی و حمایت از توسعه کمی و بهبود کیفی خدمات آزمایشگاهی در کشور است. در این مجموعه باشگاه مشتریان شبکه آزمایشگاهی فناوری‌های راهبردی نیز با هدف تسهیل در دریافت خدمات ایجاد شده است و تخفیف‌هایی را به اعضای هیات‌علمی، دانشجویان، شرکت‌های دانش‌بنیان و صنایع کشور ارائه می‌دهد. درحال حاضر آزمایشگاه‌های متنوعی در شبکه آزمایشگاهی فناوری‌های راهبردی حضور دارند. از نظر ساختاری، آزمایشگاه‌های بخش خصوصی، آزمایشگاه‌های دانشگاه‌ها، پژوهشگاه‌ها و موسسه‌های پژوهشی و از نظر حوزه فعالیت، آزمایشگاه‌های زیست فناوری، فناوری نانو، علوم شناختی، علوم و صنایع دریایی، هوایی، فضایی، ریلی، صنایع‌دستی، سلول‌های بنیادی، نفت، انرژی و نیرو، برق و الکترونیک، معدن، مواد، پلیمر، مواد غذایی و آرایشی و بهداشتی و... عضو این شبکه هستند، همچنین آزمایشگاه‌های زیرمجموعه وزارتخانه‌های مختلف مانند وزارت علوم، بهداشت، صنعت، نیرو، کشاورزی و... ، به‌عنوان سازمان‌‌های مادر در شبکه عضو هستند. همان‌طور که گفته شد مجموعه آزمایشگاه‌هایی که در عضویت شبکه آزمایشگاهی فناوری‌های راهبردی کشور قرار دارند، ‌در پنج حوزه فناوری فعالیت می‌کنند. درحال حاضر 141 مجموعه آزمایشگاه با سه‌هزار و 949 دستگاه در حوزه زیست‌فناوری فعال هستند. در حوزه علوم و فناوری‌های شناختی، 41 آزمایشگاه با برخورداری از 294 دستگاه فعالیت می‌کنند. همچنین در حوزه گیاهان دارویی و طب سنتی، 53 مجموعه آزمایشگاه با هزار و 546 دستگاه، زیرمجموعه شبکه آزمایشگاهی کشور هستند. در حوزه سلو‌ل‌های بنیادی و کشاورزی و محیط‌زیست نیز هرکدام به ترتیب 29 و 151 آزمایشگاه فعال در این زمینه دارند که با 804 دستگاه در حوزه سلول‌های بنیادی و چهارهزار و 135 دستگاه در حوزه کشاورزی و محیط‌زیست بخش قابل‌توجهی از خدمات آزمایشگاهی را در سراسر کشور ارائه می‌دهند.

کرونا و شبکه آزمایشگاه‌های کشور

پس شیوع ویروس کرونا در ایران و نیاز مبرم به تجهیزات و وسایل پیشگیری، تشخیص و درمان این بیماری، شبکه آزمایشگاهی کشور به واسطه برخورداری از تجهیزات پیشرفته و حضور اعضای فعال در حوزه‌های مختلف در سراسر کشور به‌عنوان یکی از مراکز موثر در مقابل با کرونا ویروس مطرح بود. آزمایشگاه‌های مختلف در سراسر کشور که در این شبکه عضو هستند، از همان ابتدای شیوع کرونا با توجه به تخصص و حوزه فعالیت‌شان، خدمات قابل‌توجهی را ارائه کردند. برای مثال آزمایشگاه مرکزی دانشگاه لرستان که یکی از مجموعه‌های عضو شبکه آزمایشگاهی فناوری‌های راهبردی است و حوزه‌های نانوفناوری، کروماتوگرافی، آزمایشگاه محیط‌زیست، اشعه‌ایکس فعالیت می‌کند، فرآیند استریل ماسک‌های تنفسی را به نتیجه رساند. نمونه دیگر فعالیت آزمایشگاه‌های عضو شبکه آزمایشگاهی مربوط به آزمایشگاه جامع تحقیقاتى دانشگاه علوم پزشکى شهید بهشتى می‌شود که این آزمایشگاه با انجام آنالیزها کمی و کیفی بیش از 473 نوع نمونه محلول ضدعفونی پایه الکلی تولید شده در کشور توانست راه را برای تامین بخشی از نیاز حوزه سلامت کشور به محلول‌های ضدعفونی‌ که پایه الکلی دارند هموار کند.

   معرفی 20 مجموعه آزمایشگاهی به ستاد کرونا

رضا اسدی‌فر، مدیر شبکه آزمایشگاهی فناوری راهبردی کشور در گفت‌وگو با «فرهیختگان» با اشاره به اقدامات انجام‌شده در شبکه آزمایشگاهی کشور برای مقابله با ویروس کرونا می‌گوید: «از همان ابتدای شیوع کروناویروس در کشور، حدود 20 مجموعه آزمایشگاهی عضو شبکه که در حوزه‌‌ها و تخصص‌‌های مختلف فعالیت داشتند، از سوی شبکه به ستاد ملی مقابله با کرونا معرفی شدند تا درصورت نیاز از توانمندی آنها درراستای مقابله با کرونا استفاده شود که در ادامه، تعدادی از مجموعه‌‌های معرفی‏شده به چرخه مقابله با کرونا وارد شدند.»

به گفته وی، درحال‏حاضر سه آزمایشگاه عضو شبکه آزمایشگاهی به‏صورت تخصصی در حوزه ویروس‌شناسی فعالیت می‌کنند. این آزمایشگاه‌‌ها در جریان برگزاری کارگاه بین‌المللی «تجربیات علمی و چالش‌‌های موجود در تست کرونا با استفاده از روش PCR و تست‌‌های سرولوژی» که چندی پیش توسط شبکه آزمایشگاهی جهان اسلام برگزار شد، تجربیات خود را در زمینه ویروس‌شناسی و تشخیص، در قالب یک برنامه آنلاین با کشور‌های شرکت‌کننده در این کارگاه به اشتراک گذاشتند و از تجربیات کشور‌های دیگر نیز در این زمینه استفاده کردند. در این کارگاه 30 دانشمند و متخصص از 10 کشور اسلامی به‏صورت اینترنتی حضور داشتند.

وی ادامه می‌دهد: «با توجه به اقداماتی که از زمان شیوع کرونا در کشور برای مقابله با این ویروس انجام شده است، فعالیت شبکه آزمایشگاهی نیز به چند دسته تقسیم می‌شود. یکی از مهم‌ترین فعالیت‌‌های انجام‏شده در شبکه آزمایشگاهی طی مدت اخیر، بررسی و گواهی‌دهی به شرکت‌‌هایی بوده که تجهیزات و ملزومات موردنیاز مقابله با کرونا را تولید می‌کنند. با توجه به اینکه در اوایل شیوع کرونا، ظرفیت تولید ماسک در کشور با نیاز موجود مطابقت نداشت، لذا برای تامین نیاز کشور، برخی فعالان صنعت نساجی به تولید ماسک روی‌ آوردند. طبیعتا ماسک‌‌های تولیدشده در کارخانه‌‌های نساجی از کیفیت لازم برخوردار نیست، لذا این ماسک‌‌ها از طریق شبکه آزمایشگاهی کیفیت‌سنجی می‌شود. برای مثال بسیاری از تولیدکنندگان، ماسک N95 تولید می‌کنند. این نوع ماسک باید قابلیت جلوگیری از ورود ویروس‌‌هایی با اندازه سه‌دهم میکرون را تا 95درصد داشته باشد، درحالی‏که درحال‏حاضر 99درصد از ماسک‌‌های مدیر شبکه آزمایشگاهی فناوری راهبردی کشور موجود در بازار قابلیت تنها 70 تا 80درصدی دارند. بنابراین یکی از اقدامات شبکه آزمایشگاهی این است که ماسک‌‌های تولیدشده را تست و درصد قابلیت جلوگیری از ورود ویروس را تعیین می‌کند.»

اسدی‌فر می‌افزاید: «بررسی و تست انواع ضدعفونی‌‌کننده‌‌های دست و سطوح نیز یکی دیگر از اقداماتی است که شبکه آزمایشگاهی به‌وسیله متخصصان و تجهیزاتی که در اختیار دارد، انجام می‌دهد. درواقع از آنجا که بر اهمیت استفاده از محلول‌‌های ضدعفونی‌کننده تاکید شده است، باید قدرت ویروس‌کشی این محلول‌‌ها نیز تست و تعیین شود. با شیوع کرونا در کشور بسیاری از شرکت‌‌ها و کارخانه‌‌های تولید محصولات شیمیایی برای تامین نیاز بازار، به تولید انواع ضدعفونی‌کننده‌‌ها روی‌ آورده‌اند. با این وجود شبکه آزمایشگاهی از طریق آزمایشگاه‌ها، قدرت ضدعفونی‌کنندگی و خاصیت ویروس‌کشی و به‏طور کلی تاثیرگذاری این محلول‌‌ها را ارزیابی می‌کند.»

به گفته وی یکی دیگر از مباحث مهمی که از طریق شبکه آزمایشگاهی دنبال می‌شود، سنجش کیت‌‌های تشخیص کرونا و میزان اثرگذاری آنها در فرآیند تشخیص است. همان‌طور که می‌دانید آزمایش‌‌‌های تشخیص کرونا با سه روش خون، بزاق و خلط ته حلق انجام می‌شود که هرکدام نیاز به کیت‌‌های مخصوص دارد. شبکه آزمایشگاهی از طریق آزمایش و مقایسه کیت‌‌های تولیدشده در کشور با کیت‌‌های استانداردی که در کشور‌های دیگر تولید و استفاده می‌شود، درواقع عملکرد کیت‌‌ها را راستی‌آزمایی می‌کند.

   امکانات شبکه آزمایشگاهی در خدمت مبارزه با کرونا

مدیر شبکه آزمایشگاهی فناوری راهبردی کشور با اشاره به ادعای برخی شرکت‌‌های تولیدکننده تجهیزات ضدعفونی‌کننده می‌گوید: «برخی شرکت‌‌ها مدعی هستند دستگاه‌‌هایی تولید می‌کنند که با قرار دادن آن در محل، دستگاه هوای موجود در فضا را گرفته و پس از کشتن ویروس‌ها، هوای سالم را به محیط باز می‌گرداند و می‌تواند کاربرد‌های قابل‌توجهی به‌ویژه در محیط‌‌‌های بیمارستانی داشته باشد. لذا شبکه آزمایشگاهی با بررسی و تست دستگاه‌‌هایی مانند این، ادعای سازندگان دستگاه را تایید یا تکذیب می‌کرد.»

به گفته وی تاکنون بسیاری از تولیدات مخصوص مبارزه با کرونا در کشور، تایید و گواهی‌دهی نشده است که اغلب آنها محلول‌‌های ضدعفونی‌کننده و ماسک‌‌های N95 بوده است.

اسدی‌فر در پایان با اشاره به گردآوری اطلاعات 600 مجموعه آزمایشگاهی اعم از آزمایشگاه‌های ‌بخش خصوصی، دانشگاه‌‌ها و پژوهشگاه‌‌ها در سراسر کشور و جمع‌آوری بیش از 13هزار دستگاه می‌گوید: «این مجموعه برای استفاده و بهره‌گیری در شرایط کرونا در دسترس پژوهشگران و صنایع کشور قرار داده شده است. درواقع شبکه آزمایشگاهی فناوری راهبردی کشور تجهیزات و ملزومات کاربردی را که برای شناسایی ویروس کرونا مورد استفاده قرار می‌گیرد، از آزمایشگاه‌‌‌های عضو شبکه جمع‌آوری و آنها را در اماکن پیش‌بینی‌شده و در قالب «اتاق تمیز» (Clean Room) تشکیل داده است. به این ترتیب امکان ارائه خدمات تشخیصی با حجم بالا به‌صورت متمرکز برای ستاد مبارزه با کرونا فراهم است.»

 * نویسنده: زهرا فریدزادگان، روزنامه نگار