به گزارش «فرهیختگان»، پیشبرد اهداف اقتصاد دانش‌بنیان در کشور نیازمند ابزار و بازیگرانی است که با قرارگرفتن در جای مناسب خود، نقش خود را در تحقق این هدف ایفا می‌کنند. به‌عبارت دیگر، از کنارهم قرارگرفتن تمامی عناصر و اجزای یک حوزه و فعالیت هرکدام از این عناصر درجهت پیشبرد اهداف اقتصاد دانش‌بنیان، زیست‌بومی شکل می‌گیرد که می‌تواند با اتکا به دانش، نوآوری و فناوری‌‌های پیشرفته، دستاوردهای اقتصادی چشمگیری عاید کشور کند.
اگرچه اقتصاد ایران سال‌هاست برپایه نفت و درآمدهای نفتی استوار است، اما طی سالهای اخیر و به‌دنبال تحریم‌های اعمال‌شده علیه ایران، نقش درآمدهای نفتی در اقتصاد کشور کمرنگ شده و سیاستگذاران رفته‌رفته به این باور رسیده‌اند که برای نجات کشور از دست اقتصاد نفت‌محور، باید به‌سمت اقتصاد برپایه ارزش افزوده، دانش، فناوری، خلاقیت و نوآوری حرکت کنند. طبیعتا همان‌طورکه در اقتصاد نفتی و سنتی، بازیگرانی مانند بانک‌ها، دانشگاه‌های نسل اول و دوم، واردکنندگان و غیره وجود دارند، بازیگرانی نیز در عرصه اقتصاد دانش‌بنیان فعالیت می‌کنند که علاوه‌بر پرورش نیروی انسانی خلاق و مبتکر، ساختارهای اقتصادی را به‌سمت دانش‌محورشدن سوق میدهند. بااین وجود این سوال مطرح است که برای تثبیت اقتصاد دانش‌بنیان و حفظ نیروی انسانی خلاق و نخبه چه ابزارهایی نیاز است؟
سینما؛ ابزار تثبیت اقتصاد دانش‌بنیان
«سینما بهترین زبان برای فرهنگ‌سازی در تثبیت اقتصاد دانش‌بنیان و حفظ نخبگان است»؛ این عبارتی است که چندسال پیش، سورنا ستاری، معاون علمی‌وفناوری ریاست‌جمهوری درجمع اهالی سینما عنوان و تاکید کرد که برای حفظ نخبگان و تثبیت اقتصاد دانش‌بنیان در کشور، نیازمند فرهنگ‌سازی جدی هستیم و سینما بهترین زبان برای معرفی این موضوع است.
از صحبت‌‌های ستاری این‌گونه تعبیر می‌شود که مباحث فرهنگی، یکی از مهم‌ترین مشکلات کشور در پیشبرد اقتصاد دانش‌بنیان و برون‌رفت از اقتصاد نفتی است. اما باوجود این همچنان سوالی مطرح است که صنعت سینما چگونه می‌تواند از توان و ظرفیت‌های زیست‌بوم فناوری کشور استفاده کند و بالعکس، اکوسیستم فناوری کشور چگونه باید از ظرفیت‌های صنعت سینما برای تحقق اقتصاد دانش‌بنیان بهره ببرد؟
سینما و صنایع خلاق
تجربه کشورهای موفق در این زمینه نشان می‌دهد ایجاد یک زیست‌بوم سینمایی فناورانه که متشکل از تمامی اجزا و عناصر صنعت سینما باشد، این صنعت را در مسیر توسعه اقتصاد دانش‌بنیان قرار می‌دهد. درحال حاضر، سالانه تعداد قابل‌توجهی از دانشجویان رشته‌های مرتبط با تئاتر و سینما، از دانشگاه‌های کشور فارغ‌التحصیل می‌شوند. این افراد که عموما صاحب استعدادهای درخشانی در این حوزه هستند، یا جذب گروه‌های مختلف تئاتر شده و پس از فعالیت طولانی‌مدت در این فضا، توسط یک کارگردان یا تهیه‌کننده کشف و به دنیای بازیگری سینما وارد می‌شوند. درواقع یک فرد (کارگردان یا تهیه‌کننده) تعیین‌کننده آینده یک فارغ‌التحصیل دانشگاه است. این فردمحور بودن در صنعت سینما، موجب شده به‌رغم توانمندی‌های بیشماری که در این صنعت وجود دارد، بهره‌برداری درستی صورت نگیرد.
در این راستا معاونت علمی‌وفناوری ریاست‌جمهوری ایده نوینی را به حوزه سینما و صنایع خلاق وارد کرد تا صنعت سینما نیز همانند صنایع دیگر به‌عنوان یک بازار بزرگ برای اشتغال پرورش‌یافتگان هنر و سینما آماده جذب و اشتغالزایی فارغ‌التحصیلان باشد. این اتفاق در کشورهایی مانند آمریکا، هند و کشورهای اروپایی با ایجاد کمپانیهای بزرگ فیلمسازی مانند هالیوود، بالیوود، یونیورسال، والت‌دیزی، مترو گلدوین مایر و بسیاری دیگر از شرکت‌ها و کمپانیهای بزرگ فیلمسازی موجب شده تا علاوه‌بر اشتغالزایی، سالانه درآمدهای‌های ارزی قابل‌توجهی از صنعت سینما عاید کشورها شود. درواقع ایجاد یک زیست‌بوم، متشکل از تمامی عناصر صنعت سینما در قالب یک کمپانی بزرگ فیلمسازی، موجب شده روزبه‌روز بر موفقیت کشورهای صاحب‌نام در صنعت سینما افزوده شود.
ضرورت پیوند سینما و صنایع خلاق
پرویز کرمی، دبیر ستاد فرهنگ‌سازی اقتصاد دانش‌بنیان در گفت‌وگو با «فرهیختگان» سینما را یک صنعت خلاق می‌داند که از یک‌سو به رشد خلاقیت در کشور کمک کند و ازسوی دیگر می‌توان از خلاقیت هنرمندان درجهت توسعه این صنعت استفاده کرد. به‌گفته وی، با ایجاد رابطه متقابل میان زیست‌بوم فناوری و صنعت سینما در کشور، هم بازار کار پایدار ایجاد می‌کند و هم فضایی برای سرریز تکنولوژی.
کرمی معتقد است سینمای ایران جایگاه خوبی در دنیا کسب کرده و توانسته سمبل‌های بین‌المللی متعددی را از جشنواره‌های گوناگون در سراسر دنیا به‌دست آورد، این درحالی است که سینمای ایران با یک چالش بزرگ دست‌وپنجه نرم می‌کند و آن، فردمحور بودن است. به‌بیان دیگر، سینمای ایران یا متکی به کارگردان است یا به تهیه‌کننده؛ بنابراین می‌توان گفت در ایران مقوله‌ای به‌عنوان کمپانی سینمایی، استودیوی سینمایی یا شرکت سینمایی وجود ندارد که اتفاقا معضلات و آسیب‌های موجود در سینمای ایران نیز از همین‌جا سرچشمه می‌گیرد.
وی با بیان اینکه صنعت سینما به‌عنوان یک صنعت پول‌ساز در دنیا محسوب می‌شود و لذا باید همانند دیگر صنایع اشتغالزایی، ارزآوری و ارزش افزوده به‌همراه داشته باشد، می‌گوید: «این هدف محقق نمی‌شود مگر با ایجاد یک زیست‌بوم. برای ایجاد چنین اکوسیستمی صنوف مختلف سینمایی باید وارد عمل شوند. طبیعتا در این زیست‌بوم دانشگاه‌ها نیروی انسانی ماهر را پرورش میدهند. شتاب‌دهنده‌ها و صندوق‌های جسورانه به تسریع فعالیت‌ها کمک می‌کنند. استارتاپ‌ها و مراکز نوآوری باید تشکیل شود. معاونت سینمایی، خانه سینما، صداوسیما، حوزه هنری و به‌طور کلی تمام اجزای صنعت سینما در کشور باید برای ایجاد این زیست‌بوم وارد عمل شوند. درواقع همان روندی که کمپانیهای بزرگ فیلمسازی دنیا درپیش گرفته و موفق شده‌اند، در ایران نیز باید الگوبرداری شود.»
امکان تحقق 4 هزار میلیارد تومان گردش مالی در سینمای ایران
دبیر ستاد فرهنگ‌سازی اقتصاد دانش‌بنیان ادامه می‌دهد: «درحال حاضر، ایران در حوزه اقتصاد دانش‌بنیان جزء کشورهای نوپا است، اما باوجود این، اکنون در حوزه بیوتک و دارو زیست‌بوم بزرگی در کشور شکل گرفته که در منطقه خاورمیانه بی‌نظیر است و به‌واسطه ایجاد این زیست‌بوم بوده که توانستیم در مدت کوتاهی به تکنولوژی تولید کیت تشخیص کرونا دست پیدا کنیم و حتی در مسیر صادرات کیت نیز قدم برداریم. حال اگر چنین اکوسیستمی در صنعت سینما شکل بگیرد، طبیعتا درآمدهای کشور از صنعت سینما نیز افزایش می‌یابد.»
به گفته کرمی، اکنون گردش مالی صنایع خلاق در اروپا بیش از دو هزار و 700 میلیارد دلار است. در آمریکا و آمریکا شمالی نیز صدهزار نفر در صنعت سینما مشغول به‌کار هستند، درحالی‌که تعداد اشتغال در صنعت سینمای ایران، کمتر از 20 هزار نفر است. همچنین آمارها نشان می‌دهد گردش مالی صنعت سینما در ایران حدود 300 میلیارد تومان است که از ساخت سالانه حدود 100 فیلم به‌دست می‌آید، درحالی‌که باتوجه به ظرفیت‌ها و پتانسیل‌هایی که در ایران وجود دارد، این رقم می‌تواند تا یک الی سه‌هزار میلیارد تومان نیز افزایش پیدا کند و سالانه بیش از 200 تا 300 فیلم باکیفیت در کشور ساخته شود، مشروط بر اینکه زیست‌بوم صنعت سینما در کشور شکل بگیرد.
وی معتقد است، کسب درآمدهای هنگفت در صنعت سینمای آمریکا و اروپا به‌دلیل شکل‌گیری زنجیره کاملی از عناصر این صنعت در قالب یک زیست‌بوم است. در قالب این اکوسیستم، اتفاقات جالب‌توجهی رخ می‌دهد؛ برای مثال هنوز ساخت یک فیلم به مرحله پیش‌تولید نرسیده، ساخت محصولات جانبی فیلم آغاز شده است. بازاریابی فیلم انجام شده و متخصصان سرگرمی‌های جانبی فیلم را طراحی و به‌طور کلی، همه عوامل وابسته به صنعت سینما، نقش خود را در این زیست‌بوم برای تولید یک فیلم خوب ایفا کرده‌‌اند، این درحالی است که در ایران، هر کارگردان یا تهیه‌کننده‌ای ساخت فیلم را ازطریق دفتر کار خود یا نهایتا ازطریق یک شرکت فیلمسازی خصوصی پیش می‌برد.
صنعتی‌سازی سینما با زیست‌بوم فناوری
باتوجه به آنچه گفته شد، می‌توان نتیجه گرفت صنعت سینما باید به‌سمت «هنرصنعت» حرکت کند. در اکوسیستم هنرصنعت سینما یا به‌طور کلی در زیست‌بوم‌های صنایع فرهنگی و خلاق، افراد متخصص رشته‌های مختلف درکنار هم قرار می‌گیرند و همه برای رسیدن به یک هدف مشترک تلاش می‌کنند. عناصر مختلف در چنین زیست‌بومی با دردست گرفتن نبض بازار و سلیقه‌یابی و سلیقه‌سازی، بازار را شکل میدهند. بی‌شک جذب نخبگان دانشگاهی و افراد خلاق در این زیست‌بوم به روند صنعتی‌سازی سینما کمک می‌کند. ناگفته نماند که باتوجه به ساختار فعلی کشور، ایجاد چنین زیست‌بومی از دست دولت و بخش‌های دولتی برنمی‌آید. درنتیجه، سینماگران باید با تلاش خود چرخ‌های تجارت و اقتصاد پررونق را در این هنرصنعت به راه بیندازند.
پرویز کرمی در این زمینه می‌گوید: «برای ایجاد یک زیست‌بوم و تعالی هنرصنعت سینما باید استارتاپ‌های کارآمدی در این حوزه شکل بگیرند، مراکز نوآوری مرتبط با حوزه سینما ایجاد شود، شتاب‌دهنده‌ها تشکیل شده و مسیر حرکت سینماگران هموار شود. در این زمینه هم بهترین افرادی که می‌توانند به تشکیل زیست‌بوم کمک کنند، افراد شاخص یا به‌اصطلاح سلبریتی‌ها هستند. درکنار آنها معاونت سینمایی و معاونت علمی‌وفناوری نیز باید کمیته مشترکی را تشکیل داده و برای گام نخست فعالیت خود را به‌صورت پایلوت پیش ببرند. همچنین برگزاری تورهای علمی برای بحث و تبادل‌نظر میان سینماگران و نخبگان باید اجرا شود.»
دبیر ستاد فرهنگ‌سازی اقتصاد دانش‌بنیان معتقد است، همان‌طور که در حوزه علم‌وفناوری، نخبگان ما از سیلیکون‌ولی و بسیاری از شرکت‌های موفق در جهان الگوبرداری می‌کنند، در صنعت سینما نیز استارتاپ‌ها و کارخانه‌های نوآوری می‌توانند از نقشه راه کمپانیهای بزرگ فیلمسازی الگوبرداری کنند.
پیشرفت انیمیشن در بستر زیست‌بوم
همان‌طور که گفته شد، گردش مالی صنایع خلاق و فرهنگی، در جهان بیش از دو هزار و 700 میلیارد دلار است که از این رقم، 250 میلیون دلار مربوط به حوزه انیمیشن است. سهم ایران از این رقم در حوزه انیمیشن زیر یک میلیون دلار است و براساس آمار موجود گردش مالی حوزه انیمیشن در کشور حدود 60 میلیاردتومان برآورد شده است. بدیهی است که این میزان گردش مالی در صنعت پویانمایی، فاصله قابل‌توجهی با گردش مالی 250 میلیارد دلاری این صنعت در دنیا دارد. البته در چند سال اخیر پیشرفت‌‌های قابل‌توجهی در صنعت انیمیشن‌سازی کشور قابلمشاهده است.
در سال 97 رویدادی با حمایت ستاد توسعه فناوری‌‌های نرم و هویت‌ساز معاونت علمی‌وفناوری ریاست‌جمهوری با نام «رویازی» برگزار شد که این رویداد با عنوان سکوی پرتابی در انیمیشن ایران یاد شد. این رویداد در سال 98 نیز با عنوان «رویازی2» برگزار شد. «رویازی» را می‌توان یک زیست‌بوم تخصصی در حوزه انیمیشن دانست که در آن تولیدکنندگان انیمیشن از سراسر کشور، ایده و طرح‌‌های انیمیشنی خود را در بهترین و امن‌ترین فضا ارائه می‌کنند. خریداران و سرمایه‌گذاران حوزه انیمیشن نیز در این فضا از میان بهترین ایده‌‌ها و طرح‌‌های تولیدکنندگان، طرح موردنظر خود را انتخاب کرده و در چارچوبی شفاف و با قواعدی روشن در مسیر سرمایه‌گذاری یا خرید محصول موردنظرشان گام برمی‌دارند.
سفارش‌دهندگان محصولات انیمیشن هم این فرصت را دارند که در یک پنل اختصاصی با حضور بهترین تولیدکنندگان و خریداران انیمیشن، برنامه‌‌ها و سفارش‌‌های خود را مطرح کنند.
رویازی را می‌توان یک اتفاق مدرن در صنعت انیمیشن و الگوی مناسبی برای تحقق اهداف صنعت سینما عنوان کرد. درواقع شکل‌گیری یک زیست‌بوم در حوزه انیمیشن موجب شده تا صنعت انیمیشن ایران که شاید تا سالهای گذشته، حرفی برای گفتن نداشته باشد، در بستر زیست‌بوم ایجادشده، به پیشرفت‌‌های چشمگیری دست پیدا کند. البته ذکر این نکته نیز ضروری به نظر می‌رسد که ایجاد زیست‌بوم در حوزه انیمیشن نسبت به تشکیل این زیست‌بوم در حوزه سینما به‌مراتب با دشواری‌‌های کمتری روبه‌رو است.
گستردگی صنعت سینما، تعدد متولیان، وجود مدعیان، مافیا‌های سینمایی و مواردی از این قبیل موجب شده تا تشکیل زیست‌بوم سینما دشوارتر از حوزه انیمیشن باشد.
* نویسنده: زهرا فریدزادگان، روزنامه‌نگار