به گزارش «فرهیختگان»، ساختمان شیشه‌ای و هرمی بهارستان به‌علت حضور نمایندگان مردم و وظیفه قانونگذاری‌ای که بر دوش نمایندگان گذاشته شده، بی‌تردید یکی از مکان‌‌هایی محسوب می‌شود که باید در اولویت ذره‌بین شفافیت قرار گیرد. شفافیتی که در گام نخست از حقوق مردم محسوب می‌شود، چراکه ناگفته پیداست مردم باید در جریان عملکرد آنان که به نمایندگی از خود به مجلس شورای اسلامی فرستاده‌اند، قرار گیرند. فارغ از حق مردم، این شفافیت می‌تواند اعتماد عمومی را نیز بیش از پیش جلب کند. اعتمادی که طی سال‌های اخیر-در خوشبینانه‌ترین نگاه- روندی افزایشی نسبت به نمایندگان مجلس نداشته است. البته در این میان شاید این تاکید بی‌معنا و غیرضروری باشد که منظور از شفافیت، ارائه بی‌قاعده و عریان هرگونه اطلاعات نیست؛ آن هم اطلاعاتی که به‌طور طبیعی امنیت و منافع ملی را در خطر بیندازد. اما نکته قابل‌تامل آنجاست که سال‌ها در لوای بخش محدود و انگشت‌شماری از اطلاعات امنیتی، خواسته یا ناخواسته و بر اثر حتی تعلل، از انتشار شفاف عملکرد‌ها خودداری شده است. به‌عنوان نمونه سال‌هاست که رادیو فرهنگ پخش مستقیم مشروح مذاکرات مجلس را برعهده دارد ولی از سویی دیگر همواره شفافیت آرای نمایندگان از پیش‌پاافتاده‌ترین مساله تا مسائل اساسی‌تر، ازجمله مطالبات عمومی بوده است. مطالبه‌ای که تا امروز به آن جز در موارد اندک و آن هم به خواست شخصی جمعی از نمایندگان محقق نشده است. نمونه‌ای که بروز و ظهور آن را در مساله عدم‌تایید اعتبارنامه غلامرضا تاجگردون شاهد بودیم و یا در انتخاب مهرداد بذرپاش به‌عنوان رئیس دیوان محاسبات و پیش از آن نیز از برجام تا ماجرای طرح شفافیت آرای نمایندگان و... با چنین چالشی مواجه بودیم.
موضوع زمانی جالب‌تر می‌شود که بار‌ها شاهد بودیم بلافاصله بعد از جلسات غیرعلنی نیز برخی نمایندگان به شرح و تفسیر جلسه پرداخته‌اند. شرح و تفسیری که گاهی متناقض نیز می‌شود. از سوی دیگر رفتارهای دون شأن نمایندگی در خانه ملت نیز مساله‌ای است که طی سال‌های اخیر به چالشی جدی تبدیل شده است و هرچند وقت یک‌بار حتی از تریبون بهارستان شنیده می‌شود که «آقایان شأن مجلس را رعایت کنید!» ازاین‌رو به نظر می‌رسد شفافیت پارلمانی، می‌تواند علاوه‌بر جلب اعتماد عمومی، نظارت بر رفتار نمایندگان را نیز قوت بخشد. در همین راستا مرور گام‌‌های موثر در این مسیر توسط برخی کشور‌ها خالی از لطف نیست. بااین‌حال همان‌گونه که نهاد نظارتی بر پارلمان اتحادیه اروپا (VoteWatch) تاکید دارد باید توجه داشت که با تمام این تفاسیر در پارلمانها نمایندگان، قابل‌رویت‌ترین ارکان و به‌مثابه نوک قله یک کوه یخ عمل می‌کنند. ازاین‌رو حتی شفافیت در عملکرد آنها به معنی عاری بودن از ابهامات نیست. همان‌گونه که 90درصد کوه یخ زیر سطح دریاست، عملکرد حلقه اطراف و لابی‌گران نمایندگان نیز می‌تواند به همین ترتیب عمل کند و نیاز به دقت‌نظر دارد.
کنگره آمریکا
ایالات متحده آمریکا، هم جلسات مجلس سنا و هم جلسات مجلس عوام و به‌عبارتی دیگر جلسات کنگره را علاوه‌بر پخش مستقیم تلویزیونی و آنلاین بر بستر وب، در وبسایت این مجالس نیز بارگذاری می‌کند. در وبسایت مجلس سنا که باعنوان «UNAITED STATES SENATE» قابل دسترسی است، قوانین و لوایح، جزئیات آرا به تفیک اسامی، جلسات کنگره و دستور جلسات آتی و اطلاعات آماری سناتورها به تفکیک قابل دسترسی است. مشروح جلسات نیز علاوه‌بر پخش مستقیم هم به‌صورت ویدئو و هم به‌صورت متن در دسترس قرار دارد. جلسات به‌صورت منظم در تاریخ‌های مشخص آرشیو شده و برای دسترسی به روز موردنظر تنها کافی است تاریخ را وارد کنید. علاوه‌بر آرای تفکیک شده و منتشر شده به‌همراه اسامی هر نماینده آرای سناتورهای هر ایالت نیز به تفکیک برای هر طرح و لایحه در دسترس است و مخاطب را از هرگونه محاسبه سرانگشتی بی‌نیاز می‌کند و از قدیمی‌ترین تا جدیدترین آرای سناتورها در هر دوره قابل دسترسی است. جزئیات مجلس نمایندگان آمریکا نیز به همین ترتیب در وبسایتی باعنوان «UNITED STATES HOUSE OF REPRESENTATIVES» قابل دسترسی است. علاوه‌بر آن وبسایت کنگره «congress» نیز پخش زنده و مشروح مذاکرات هر دو مجلس و کمیسیون‌ها را در دسترس عموم قرار می‌دهد. کمیته‌ها یا کمیسیون‌های تخصص هر دو مجلس نمایندگان و سنا، هر یک بخش مخصوص به‌خود را داشته و فعالیت آنها نیز در دسترس عموم قرار دارد. البته با توجه به قوانین سرسختانه آمریکا درخصوص لغو انحصار، وبسایت‌های انحصاری مجلس تنها قابلیت پخش مستقیم مشروح مذاکرات را نداشته و شبکه‌های تلویزیونی، اینترنتی و... مختلف نیز با برند خود به پخش جلسات کنگره می‌پردازند. بسترهای شبکه‌های اجتماعی ازجمله، فیس‌بوک و اینستاگرام نیز از دیگر ابزارهای حضور مجازی و مستقیم مردم در جلسات کنگره است. علاوه‌بر آن نهادهای ناظر بر کنگره نیز به تحلیل و پخش جزئیات فعالیت نمایندگان کنگره می‌پردازند. در همین راستا می‌توان به وبسایت «Govtrack» اشاره کرد که حدود 16 سال پیش (سال 2004) توسط یک دانشجوی آمریکایی به‌عنوان یک پروژه در راستای استفاده از فناوری برای کنگره آمریکا راه‌اندازی شد. این وبسایت آنگونه که در توضیحاتش آمده درحال حاضر مهم‌ترین منبع غیردولتی در راستای اطلاعات و آمار قانون و مجلس به‌شمار می‌رود. در این وبسایت نیز می‌توان علاوه‌بر آرای نمایندگان، از حاضران و غایبان هر جلسه نیز با خبر شد. دسترسی به سوابق رای‌دهی هر نماینده و گرایشات حزبی وی و آرای حزب متبوع هر نماینده نیز از دیگر دسترسی‌های این وبسایت نظارتی است.
مجلس نمایندگان انگلستان
مذاکرات پارلمان‌های انگلستان (مجلس نمایندگان یا مجلس عوام و مجلس لردها) به‌صورت مستقیم از شبکه‌های تلویزیونی پخش می‌شود. علاوه‌بر آن مشروح مذاکرات در مجلس نمایندگان انگلستان همراه با جزئیات آرا به تفکیک نمایندگان، در ساعت 6 صبح اولین روز کاری بعد از جلسه مجلس منتشر می‌شود و ازطریق وبسایت پارلمان در اختیار عموم قرار میگیرد.
صورتجلسات مربوط به هر دو پارلمان انگلستان با عنوان «hansard» در وبسایتی با همین عنوان با تفکیک پارلمانها در اختیار عموم قرار دارد. برای هر فعالیتی که در مجلس‌ها صورت گرفته، به‌تفکیک نمایندگان هر حزب، آرا و نظرات آنها منتشر شده است.
در مجلس نمایندگان انگلستان رای‌گیری براساس تقسیم‌بندی پارلمان صورت میگیرد. به این‌ترتیب که نمایندگان صرفا به دو گروه موافق و مخالف تقسیم می‌شوند (ممتنع معنایی ندارد) و نظرات خود را اعلام می‌کنند. آرای تجمیع‌شده به تفکیک اسامی نمایندگان و نوع رای آنها (مخالف یا موافق) منتشر شده و دردسترس عموم قرار دارد.
در مجلس لردها نیز رای‌گیری براساس تقسیم‌بندی پارلمان صورت میگیرد با این تفاوت که موافقان و مخالفان به محل‌هایی مشخص برای اعلام‌نظر خود می‌روند. به این ترتیب مخالفان در یک محل و موافقان در محلی دیگر جمع می‌شوند. نهادهای نظارتی غیردولتی همچون «publicwhip» درجهت شفافیت بیش از پیش مجالس انگلستان تلاش می‌کنند. publicwhip در توضیح عملکرد خود به مردم آورده که «نماینده مجلس از طرف شما به تغییر قانون انگلستان رای می‌دهد و در هفته ممکن است بیش از 10بار این کار را انجام دهد. از این‌رو برای اینکه بدانید این نمایندگان، نمایندگان نظرات شما در مجلس هستند، باید نظرات و آرای آنها را در موضوعات مختلف بدانید و بدانید چگونه رای داده‌اند. Publicwhip این امکان را به شما می‌دهد که تمام آرا را ببینید، ذخیره و مقایسه کنید.» این سازمان غیردولتی علاوه‌بر تحلیل آرای نمایندگان، هر چندوقت یک‌بار براساس شاخص‌های مختلف، پژوهش‌های آماری نسبت‌به عملکرد نمایندگان هر دو مجلس عوام و لردها منتشر می‌کند.
پارلمان اروپا
پارلمان اروپا از 705عضو تشکیل شده که به‌صورت مستقیم انتخاب می‌شوند و درمجموع در 23 کمیسیون مشغول فعالیت هستند. در سطح جهان، پارلمان اروپا را می‌توان یکی از سرآمدترین پارلمانها در امر شفافیت خواند، تا آنجاکه بیشترین سطح دسترسی مردم به آنچه در پارلمان اتفاق می‌افتد را در پارلمان اروپا شاهد هستیم. وبسایت پارلمان اروپا باعنوان (European Parliament) از بخش‌های مختلف ازجمله اطلاعات نمایندگان و نحوه ارتباط‌گیری مردم با آنها، پخش مستقیم جلسات عمومی و آرشیو جلسات و مباحث صورت‌گرفته و دسترسی به جزئیات کامل جلسات، پیش‌نویس‌ها و متون قانونی تصویب‌شده یا ارائه‌شده، آرای هریک از نمایندگان به‌صورت تفکیک‌شده، شرح عملکرد کمیسیون‌های 23گانه و عملکرد هریک از نمایندگان در این کمیته‌ها، چشم‌انداز، تقویم عملیاتی و برنامه پیش‌روی پارلمان اروپا تشکیل شده است. به‌عنوان نمونه درحال حاضر تقویم و چشم‌انداز پارلمان اروپا تا سال2022 دردسترس قرار دارد.
به‌صورت کلی در صحن علنی پارلمان اتحادیه اروپا چهار شیوه رای‌گیری انجام میگیرد:
آخرین مرحله فرآیند قانونگذاری، انتخابات کمیسیون‌ها و رای‌اعتماد در کمیسیون‌های پارلمان اروپا همواره مبتنی‌بر رای‌گیری با اسامی صورت میگیرد. رای‌گیری برای بررسی و اصلاحات بر روی اسناد مهم اتحادیه اروپا نیز با همین شیوه انجام میگیرد؛ روشی که بار عظیم شفافیت پارلمان اروپا را بر دوش می‌کشد.
صرفا در انتخابات‌های خاص مانند انتخاب رئیس یا نایب‌رئیس یا اگر یک‌پنجم نمایندگان درخواست به برگزاری رای مخفی دهند، رای‌گیری با برگه صورت میگیرد. البته درخواست نمایندگان باید قبل از آغاز رای‌گیری انجام شود.
در آخرین مرحله از رای‌گیری طرح‌ها یا لوایح تعداد آرا ازطریق رای‌گیری با بلندکردن دست شمارش می‌شود. رئیس جلسه می‌تواند تصمیم به رای‌گیری الکترونیک گرفته و این نوع رای‌گیری را عملیاتی کند. علاوه‌بر تصمیم رئیس جلسه زمانی که حداقل 40 نماینده یا احزاب سیاسی نیز درخواست رای‌گیری الکترونیک داشته باشند، رای‌گیری به‌صورت الکترونیک صورت می‌پذیرد.
نکته قابل توجه اینکه نتیجه آرای نمایندگان به تفکیک اسامی در فاصله 24 ساعت بعد از رای‌گیری همراه با اسامی نمایندگان بر بستر اینترنت در دسترس عموم قرار میگیرد. البته در دسترس بودن محتوای جلسات پارلمان نافی جلسات غیرعلنی نبوده و تصمیمات غیرعلنی کمیسیون‌ها و جلسات غیرعلنی نیز در صورت صلاحدید برقرار است.
وبسایت پارلمان اروپا به‌شکلی دقیق رفتار نمایندگان در مجلس و خارج مجلس را مورد رصد و بررسی قرار داده و امکان این بررسی را برای عموم نیز فراهم آورده است. به این‌ترتیب علاوه‌بر رفتارهای پارلمانی نمایندگان و نظر مثبت، منفی یا خنثی یا هرگونه تحرکات پارلمانی، عملکرد، مواضع و رفتارهای نمایندگان در شبکه‌های اجتماعی و بر بستر فضای مجازی نیز به‌صورت کامل در وبسایت پارلمان اروپا دردسترس عموم قرار دارد.
علاوه‌بر آن، سازمان‌های نظارتی همچون VoteWatch نیز ایجاد شده که برپایه داده‌های پارلمان اروپا اطلاعات تکمیلی و تحلیلی را در اختیار عموم قرار می‌دهد. معرفی اثرگذارترین نمایندگان در حوزه‌های مختلف ازجمله تحلیل‌های درخور توجه این سازمان نظارتی است. به‌عنوان مثال در آخرین تحقیقی که در 27 جولای سال 2020 صورت گرفته است، نماینده جدید رومانی در پارلمان اروپا که پیش از آن وزیر کار این کشور بود، مهم‌ترین نماینده سیاسی در سیاست اقتصادی اروپا به‌شمار آمده است. نمایندگانی از ایتالیا، اسپانیا و بلژیک در رتبه‌های بعدی قرار دارند.
مجلس نمایندگان کانادا
تمامی جلسات علنی و مذاکرات نمایندگان مجلس کانادا بر بستر اینترنت دردسترس عموم قرار دارد. همچنین در پارلمان کانادا نیز تمامی اسناد، جزئیات و اطلاعات مربوط به طرح‌ها و لوایح ازجمله آرا به تفکیک نمایندگان منتشر می‌شود. هر نماینده در وبسایت مربوط به پارلمان کانادا دارای یک صفحه شخصی است که علاوه‌بر اطلاعات مربوط به نماینده، آرای وی درخصوص طرح‌ها و لوایح نیز به تفکیک دردسترس قرار دارد. از این‌رو وبسایت مربوط به پارلمان کانادا به‌صورت مداوم به‌روزرسانی شده و مردم می‌توانند مطمئن باشند با استفاده از اطلاعات دریافتی از سایت پارلمان گویی در مجلس حضور داشته و همه امور را تحت نظارت خود قرار داده‌اند.
رای‌گیری در پارلمان کانادا نیز به چهار طریق صورت میگیرد:
رای‌گیری مبتنی‌بر اسامی تنها در زمانی صورت میگیرد که نتایج رای‌دهی براساس تقسیم‌بندی پارلمان مبهم بوده و برخی نمایندگان رای‌گیری مبتنی‌بر اسامی را درخواست کنند. به این‌ترتیب برای اجرای این‌نوع رای‌گیری هریک از نمایندگان تک‌به‌تک باید بایستند و رای خود را اعلام کنند.
رای‌گیری با بلندکردن دست نیز در پارلمان کانادا صرفا در جلسات کمیسیون‌ها صورت میگیرد. در برخی موارد آرای نمایندگان به‌صورت شفاهی تجمیع شده، به این‌صورت که با بله و خیر آرا مشخص می‌شود. البته نکته قابل‌توجه در این نوع رای‌گیری این است که درنهایت آرا به‌صورت تجمیع اعلام می‌شود و به تفکیک آرای هر نماینده اعلام نمی‌شود. در صورتی‌که طی تصویب طرح، پیشنهاد و لایحه‌ای، نظر مخالفی وجود نداشته باشد یا نمایندگان درمورد آن نظرات‌شان را مسکوت بگذارند، صرفا نظر نمایندگان موافق درنظر گرفته می‌شود و به‌اصطلاح رای‌گیری بدون مخالف صورت میگیرد. جلسات کمیسیون‌ها در پارلمان کانادا نیز در اکثر مواقع علنی است و پخش آنلاین آن دردسترس عموم قرار دارد. علاوه‌بر پخش جلسات جزئیات نیز منتشر می‌شود. البته ناگفته پیداست که این روال صرفا به جلسات علنی مربوط است و جزئیات جلسات غیرعلنی مسکوت می‌ماند.
علاوه‌بر وبسایت پارلمان، نهادهای نظارتی نیز به‌عنوان بازوان کمکی شفافیت پارلمان کانادا به‌کار گرفته شده‌اند. ازجمله این سازمان‌ها می‌توان به «OpenParliament» اشاره کرد. این نهاد با این شعار که «فهمیدن آنچه توسط نمایندگان شما در مجلس اتفاق می‌افتد ممکن است دشوار باشد و ما آن را آسان خواهیم کرد» علاوه‌بر تهیه ابرواژه‌ها درخصوص عملکرد نمایندگان مجلس و دریافت نتیجه برای بررسی بیشتر هر کلیدواژه، اطلاعات و جزئیات مجلس را نیز به‌صورت ساده با جزئیات خرد و به تفکیک آرای نمایندگان هر حزب و گروه در اختیار عموم قرار می‌دهد. به‌عنوان نمونه بخشی از تصاویر یک طرح ردشده در 12 دسامبر 2019 و آرای نمایندگان به تفکیک احزاب لیبرال، سبز، توده و... در تصویر قابل‌مشاهده است.
پارلمان ایتالیا
رای‌گیری در هر دو مجلس سنا و نمایندگان ایتالیا به 4 طریق صورت میگیرد: رای‌گیری با نشان دادن دست، رای‌گیری الکترونیکی، رای‌گیری مبتنی‌بر اسامی، رای‌گیری مخفیانه. در مجلس نمایندگان ایتالیا رای‌گیری عمدتا به‌صورت الکترونیکی صورت میگیرد و جزئیات آرا نیز منتشر می‌شود. مگر اینکه برای انتخاب افراد خاص و براساس آیین‌نامه این نوع رای‌گیری تغییر کند. رای‌گیری مبتنی‌بر اسامی نیز در مجلس نمایندگان یا همان مجلس عوام ایتالیا عمدتا به‌صورت الکترونیکی همراه با اعلام تعداد و اسامی رای‌دهندگان صورت می گیرد و مشروح آن نیز منتشر می‌شود. رای اعتماد یا عدم‌اعتماد به وزرا از آن قبیل رای‌گیری‌هایی است که عمدتا جزئیات آن و آرای نمایندگان همراه با اسامی در معرض دید عموم قرار میگیرد. از سوی دیگر در مجلس نمایندگان رای‌گیری با نشان دادن دست عمدتا تنها در کمیسیون‌ها کاربرد دارد و تنها مجموع آرا ثبت می‌شود. در مجلس سنا اما رای‌گیری با نشان دادن دست نیز برای مردم به تفکیک قابل دسترس است. اگرچه ممکن است رای‌گیری همراه با بلندکردن دست نیز به صلاحدید رئیس جلسه به رای‌گیری الکترونیکی تغییر یابد.
به‌طور کلی در مجلس سنا رای‌گیری به‌صورت الکترونیکی زمانی صورت میگیرد که نتیجه رای‌گیری با نشان دادن دست روشن نباشد، یا اینکه نیاز باشد همزمان از رای‌گیری همراه با اسامی استفاده کرد. البته درصورتی که نیاز باشد هم جمع‌آوری آرا و هم نتایج مخفیانه بماند نیز در مجلس سنای ایتالیا از رای‌گیری مخفیانه استفاده می‌شود. در مجلس سنای ایتالیا زمانی که حداقل 15 سناتور درخواست رای‌گیری با اسامی دهند، از این روش استفاده می‌شود. خواه اینکه رای‌گیری به‌صورت الکترونیکی صورت گرفته باشد و خواه رای‌گیری الکترونیکی نباشد، به هر حال اسامی نمایندگان و رای آنها اعلام می‌شود. هر اندازه که رای اعتماد یا عدم‌اعتماد شفاف است، رای مربوط به انتخاب اشخاص و انتخاب‌های پارلمان در مجلس سنا می‌تواند به صورت مخفیانه با برگه‌های رای انجام گیرد. البته این روش زمانی قابل اجراست که 20 سناتور درخواست رای‌گیری مخفیانه داشته باشند. رای‌گیری مخفیانه در مجلس نمایندگان به‌صورت الکترونیکی صورت میگیرد.
جزئیات مربوط به عملکرد نمایندگان مردم ایتالیا در هر دو مجلس سنا و نمایندگان این کشور، در وبسایت پارلمان با عنوان « dati.senato» در دسترس عموم قرار دارد. جالب آنکه حتی جزئیات رای‌گیری‌های الکترونیک مجلس نیز به‌صورت فایل‌هایی با فورمت XML قابل دانلود مستقیم است و به‌راحتی در دسترس قرار میگیرد. این جزئیات آمار سناتورهای مستقل را نیز شامل می‌شود و با وارد کردن نام سناتور در وبسایت می‌توان به جزئیات رای او در موارد مختلف دست یافت. علاوه‌بر تفکیک آرا، آمار حضور و غیاب نمایندگان نیز در این وبسایت قابل دسترس است. رصد و بررسی فعالیت نمایندگان در فضای مجازی و بررسی اظهارنظرهای آنان ازجمله دسترسی‌های وبسایت پارلمان ایتالیاست.
* نویسنده: حانیه موحدین، دبیر گروه راهبرد