به گزارش «فرهیختگان»، خلاقیت یکی از ارکان پیشرفت است و مادامی که این رکن در هر حوزه‌ای لحاظ شود، زمینه پویایی آن بخش را فراهم می‌کند. مقوله صنعت و اقتصاد نیز از این قاعده مستثنی نیست و اصولا صنعت فاقد خلاقیت را نمی‌توان صنعتی پایدار دانست. اکثر کشورهای دنیا با توجه به ظرفیت‌های فرهنگی و سطح دانش خود سرفصل‌های ویژه‌ای را برای ایجاد و تحقق خلاقیت در اقتصاد و صنایع خود درنظر گرفته‌اند. در کشور ما نیز اگرچه ظرفیت‌های بسیار زیادی برای رشد خلاقیت در این زمینه‌ها وجود دارد، اما تاکنون به این مهم، آنچنان که باید و شاید، پرداخته نشده است.
ایجاد و ارتقای زیست‌بوم نوآوری و کارآفرینی با هدف توسعه اقتصاد دانش‌بنیان یکی از محورهای اصلی و اهداف مهمی بوده است که معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری از زمان شروع فعالیت، در دستورکار خود قرار داده است. حمایت‌های مادی و معنوی از شرکت‌های دانش‌بنیان که موجب شده عملکرد این شرکت‌ها در طول سال‌های گذشته تاکنون، عملکردی موفقیت‌آمیز باشد را می‌توان نمونه بارزی از توجه به زیست‌بوم فناوری دانست. البته در این میان قوانین و مقررات دست‌وپاگیر همواره معضلات متعددی را در مسیر حرکت این زیست‌بوم ایجاد کرده است، اما به‌هرحال وجود بیش از 5 هزار شرکت‌دانش‌بنیان در کشور که عمدتا در صنایع مبتنی‌بر دانش و فناوری پیشرفته فعالیت دارند و از نظر اثربخشی اقتصادی و اجتماعی همچنین اشتغال نیروی انسانی کارنامه موفقی ارائه دادهاند، نشان می‌دهد علم و فناوری در ایران با سرعت قابل‌توجهی در حال ارتقا و رشد است.
اما در کنار شکل‌گیری شرکت‌های دانش‌بنیان و رشد چشمگیر این شرکت‌ها، شرکت‌های دیگری نیز همسو با فعالیت شرکت‌های دانش‌بنیان در زیست‌بوم فناوری کشور ظهور و بروز کرده و در حال رشد هستند که عمدتا به سمت ایجاد خلاقیت حرکت می‌کنند تا در حوزههای فرهنگی خدماتی مبتنی‌بر فضای دیجیتال ارائه دهند. جوهره رشد این شرکت‌ها بر نوآوری و خلاقیت برای ارائه محصولات و خدمات جدید و مدلهای نوین کسب‌وکار در بازارهای هدف استوار است.
در این حوزه شرکت‌های نسبتا بزرگ نیز فعالیت می‌کنند، اما باید اذعان کرد که به دلیل ناشناخته بودن این زیست‌بوم، اکنون استارتاپ‌های خلاق و نوآور پیشران اصلی در این حوزه هستند. زیست‌بوم خلاق بخش قابل‌توجهی از اقتصاد دانش‌بنیان را در سطح جهان شامل می‌شود و پتانسیل‌ها و ظرفیت‌های قابل‌توجهی در ایجاد اشتغال برای نیروهای جوان و تحصیلکرده دارد.
زیست‌بوم خلاق چیست؟
یکی از شاخه‌های زیست‌بوم فناوری کشور، زیست‌بوم خلاق است که با تعاریف مختلفی شامل «صنایع خلاق»، «اقتصاد خلاق» و «شرکت خلاق» شناخته می‌شود. یکی از مدلهای مهم اقتصادی که در دنیای امروز زیاد مورد توجه کشورهای پیشرفته قرار گرفته است، «اقتصاد خلاق» است. در دنیای مدرن رویکرد سنتی به کسب‌وکارها منسوخ شده و تا حد زیادی کارایی خود را از دست داده است و در عوض آن دسته از کسب‌وکارها که با بهره‌گیری از ظرفیت‌های فرهنگی و اجتماعی جوامع فعالیت‌های اقتصادی خود را شکل می‌دهند، جایگاه بهتری پیدا می‌کنند. «صنایع خلاق» نیز به صنایعی گفته می‌شود که براساس مولفه‌های فرهنگ، اجتماع و هنر شکل می‌گیرند و به همین خاطر گاه از آنها با عنوان صنایع فرهنگی نیز یاد می‌شود. اگرچه این دسته از صنایع در کشورهای مختلف برحسب ظرفیت‌های موجیود به‌صورت بالقوه وجود دارند، اما تنها تعداد محدودی از کشورها توانسته‌اند این ظرفیت‌ها را به سرحد شکوفایی برسانند.
صنایع خلاق از نظر تاثیرگذاری در اقتصاد کشورها و افزایش منابع مالی نقش مهمی را برعهده دارند. البته نمی‌توان از اهمیت این دسته از صنایع به خاطر تولید ثروت چشم‌پوشید، با این وجود باید گفت وجه مهم‌تر صنایع خلاق به‌خاطر تاثیراتی است که در جامعه خود می‌گذارد. چراکه تعامل سه‌جانبه فرهنگ، جامعه و اقتصاد در کسب‌وکارهای خلاق علاوه‌بر اینکه موجب باروری اقتصاد می‌شود، الگوهای رفتاری و فکری جامعه را نیز در گذر زمان ارتقا می‌دهد.
صنایع خلاق با مفاهیم دانش‌بنیان که در قانون دانش‌بنیان، آیین‌نامه‌ها و ارزیابی‌ها آمده است، تفاوت دارد، اما طبق قانون، این صنایع مشمول قانون حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان هستند. برای مثال می‌توان گفت شرکتی که در حوزه صنایع‌دستی نوآور است، استانداردهای دانش‌بنیان را ندارد، زیرا ماهیت فعالیت آن فنی است. به همین علت این شرکت نوآور در صنایع‌دستی، یک شرکت خلاق محسوب می‌شود.
سازمان یونسکو در تعریف «صنایع خلاق و فرهنگی» چنین می‌گوید: «صنایع خلاق بخش‌هایی از فعالیت سازمان‌یافته است که هدف اصلی آنها تولید یا بازتولید، ارتقا، توزیع یا تجاری‌سازی کالاها، خدمات و فعالیت‌های دارای ماهیت‌های فرهنگی، هنری یا مبتنی‌بر میراث فرهنگی باشد.»
فعالیت 841 شرکت خلاق در کشور
براساس آمار معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری، درحال حاضر 841 شرکت خلاق در کشور در حوزههای «بازی، اسباب‌بازی و سرگرمی»، «کسب‌وکارهای دیجیتال و فضای مجازی»، «یادگیری، چاپ و نشر»، «صنایع دیداری و شنیداری»، «صنایع‌دستی، گردشگری و میراث فرهنگی»، «هنرهای تجسمی و نمایش»، «گیاهان دارویی و طب‌سنتی»، «طراحی و معماری»، «سایرصنایع خلاق و فرهنگی» و «خدمات زیرساخت و توسعه در صنایع خلاق» فعالیت می‌کنند.
این مفاهیم سال‌هاست در بسیاری از کشورهای اروپایی در سیاستگذاری‌های اقتصادی دولت‌ها قرار داشته است. برای مثال انگلستان سیاست‌های صنایع خلاق را برای پیشرو شدن در این صنایع تبیین کرده و کره‌جنوبی با سردادن شعار فرهنگی و تولید محصولات فرهنگی خود موجی از صنایع خلاق را در این کشور ایجاد کرده است. استرالیا نیز صنایع فرهنگی و خلاق را پیشران توسعه و یکی از پایه‌‌های اقتصاد خود را توسعه صنایع خلاق قرار داده است. اما در این میان سهم ایران از بازار وسیع این صنایع در دنیا بسیار کم است، به‌گونه‌ای که در بسیاری از حوزه‌ها ایرانیان تنها مصرف‌کنندگان محصولات فرهنگی هستند. البته بی‌انصافی است اگر تلاش‌هایی که در این زمینه در یک دهه اخیر انجام شده را نادیده بگیریم. نمونه بارز آن ساخت پویانمایی‌ها و بازی‌های رایانه‌ای است که توانسته سهم قابل‌توجهی از مخاطبان داخلی را در اختیار بگیرد. به عبارت دیگر چند سالی است که رویکرد نخبگان و تحصیلکردگان به کارآفرینی و نوآوری صنایع قابل تحسین بوده است.
اهمیت زیست‌بوم خلاق
کارشناسان و فعالان زیست‌بوم نوآوری معتقدند کسب‌وکارهای خلاق عمدتا بر محور نیازهای انسان مدرن شکل گرفته‌اند و کشورهایی که به اقتصاد خلاق اهمیت دادهاند، سالانه با صادرات میزان قابل‌توجهی از محصولات صنایع خلاق به سایر کشورهای جهان به اقتصاد خود سروسامان می‌بخشند. اما این روزها که اقتصاد جهانی به واسطه شیوع کرونا دچار بحران‌های جدی شده است، به نظر می‌رسد نیاز به ظهور خلاقیتهای جدید برای مقابله با کرونا بیش از پیش احساس می‌شود و طبق اعلام ستاد توسعه فناوری‌های نرم و هویت‌ساز معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری، در مدت اخیر، استارتاپ‌های حوزه صنایع خلاق عملکرد خوبی در مقابله با کرونا از خود نشان دادهاند و همراستا با شرکت‌های دانش‌بنیان، مشغول مقابله با این ویروس هستند.
امروزه بیش از هر زمان دیگر اهمیت فرهنگ و صنایع خلاق برای جامعه مشخص است. با وجود اینکه تعداد شرکت‌ها و صنایع خلاق در کشور همچنان با اهداف چشم‌انداز این حوزه فاصله زیادی دارد اما به‌واقع باید اذعان کرد که بخش فرهنگی و صنایع خلاق در دوره شیوع ویروس کرونا و وضعیت اضطراری، با تولید محتوا به‌صورت مجازی و ارائه آن به مخاطبان کمک‌های جدی را برای مقابله با شیوع ویروس کرونا، ادامه فعالیت‌های آموزشی و پرکردن اوقات فراغت شهروندان انجام داد.
شرکت‌های خلاق، حاصل بلوغ استارتاپ‌ها
پرویز کرمی، مشاور معاون علمی و فناوری رئیس‌جمهوری در گفت‌وگو با «فرهیختگان» در تشریح عملکرد معاونت علمی و فناروی در حوزه زیست‌بوم خلاق کشور می‌گوید: «دو برنامه در معاونت علمی همزمان پیش می‌رود، یکی برنامه حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان ذیل قانون تاسیس و حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان پیگیری می‌شود که حاصل آن تولد و ایجاد پنج هزار و 100 شرکت دانش‌بنیان است. در این میان تعدادی از شرکت‌ها وجود دارند که باوجود برخورداری از نوآوری و خلاقیتهای خاص، شرایط مندرج در قانون حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان را ندارند، لذا به‌منظور حمایت از این شرکت‌ها که عمدتا شرکت‌های نوآور حوزه صنایع فرهنگ و هنر هستند، معاونت علمی و فناوری، برنامه زیست‌بوم صنایع خلاق را بیش از یک سال پیش تصویب و اجرا کرد.»
به گفته وی در درون این زیست‌بوم، با کمک شرکت‌های بزرگ و نوآور خلاق، شرکت‌های نوآور و خلاق دیگر شناسایی می‌شوند. درواقع در بطن زیست‌بوم خلاق کشور، تعدادی مبادی ورودی وجود دارد که برابر مصوبات معاونت علمی و فناروی، ازطریق این مبادی استارتاپ‌های خلاق شناسایی و به معاونت معرفی می‌شوند. این مبادی، عموما شرکت‌های بزرگ تولیدکننده در حوزههای فرهنگی هستند.»
کرمی می‌افزاید: «بیش از نیمی از کمک‌های مادی و معنوی که ازسوی معاونت علمی و فناوری به شرکت‌های دانش‌بنیان ارائه می‌شود دراختیار صنایع خلاق هم قرار داده می‌شود.
این کمک‌ها شامل تسهیلات مالی و حقوقی، مشورتی، حمایت‌های قانونی، بیمه‌ای، حمایت از استقرار در محیط‌های شهری و سرباز تسهیلاتی است که در اختیار شرکت‌های صنایع خلاق نیز قرار داده می‌شود. چراکه معتقدیم این شرکت‌ها می‌توانند به شکل‌گیری بازار حوزه صنایع خلاق و فرهنگی در کشور ما کمک کنند، مضاف براینکه عمده استارتاپ‌هایی که اکنون درحال شکل‌گیری هستند در حوزه صنایع خلاق است.»
وی درمورد عملکرد شرکت‌های خلاق در مقابله با کرونا در کشور می‌گوید: «تعدادی از شرکت‌هایی که دانش‌بنیان نیستند اما در رده شرکت‌های خلاق قرار می‌گیرند از ابتدای شیوع کرونا تاکنون خدمات چشمگیری به جامعه ارائه کرده‌اند. به‌طور مثال در حوزه آموزش آنلاین و رفع نیازها و مشکلات مردم، تولید محتواهای آموزشی، ساخت بازی و سرگرمی، تسهیل در ارائه خدمات پزشکی آنلاین و کمک به شعار «در خانه می‌مانیم»، شرکت‌های خلاق، دستاوردهای جالب‌توجهی داشته‌اند.»
به گفته مشاور معاون علمی و فناوری رئیس‌جمهوری، حدود 70 درصد از شرکت‌هایی که در پویش کرونا پلاس که ازسوی معاونت علمی و فناوری راه‌اندازی شد، شرکت‌های حوزه صنایع خلاق بودند. نکته قابل توجه اینکه، در این پویش شرکت‌هایی حضور داشتند که اگرچه جزء شرکت‌های دانش‌بنیان نبودند، اما توانستند با تولید هوش مصنوعی در حد و اندازه یک شرکت دانش‌بنیان ظاهر شوند.» کرمی می‌افزاید: «معمولا استارتاپ‌های رشدیافته و به بلوغ رسیده که هم‌اکنون به یک شرکت تبدیل شده‌اند و در حوزه فرهنگی، هنری فعالیت می‌کنند زیرمجموعه زیست‌بوم صنایع خلاق قرار می‌گیرند.»
برنامه توسعه زیست‌بوم خلاق
برای توسعه زیست‌بوم خلاق کشور، سه خدمت مهم شامل توسعه بازار، تسهیل فضای کسب‌وکار و خدمات پشتیبانی، تامین مالی و جذب سرمایه مدنظر قرار گرفته است.
در این راستا خدماتی مانند حضور در نمایشگاه‌ها، ارزیابی آمادگی صادرات، مشاوره واردات و صادرات، اعزام و پذیرش هیات تجاری، مشاوره توسعه فنی محصولات، برنامه جذب ایرانیان خارج از کشور و مواردی از این قبیل زیرمجموعه خدمات توسعه بازار قرار می‌گیرد که شرکت‌های خلاق می‌توانند از آن استفاده کنند. اما در زمینه ارائه خدمات تسهیل فضای کسب‌وکار، شرکت‌های خلاق می‌توانند تسهیلاتی شامل خدمات بیمه تکمیلی، تسهیلات نظام‌وظیفه، استقرار در فضاهای کاری اشتراکی، حضور در دوره‌ها و سمینارهای آموزشی، خدمات حسابداری، حضور در نشست‌های پرسش و پاسخ و سایر موارد دیگر بهره‌مند شوند. خدمات پشتیبانی، تامین مالی و جذب سرمایه نیز در قالب چهار حوزه به شرکت‌های خلاق ارائه می‌شود؛ ارائه تسهیلات ویژه طرح فانوس (طرح توسعه اشتغال اقشار آسیب‌پذیر تحت‌پوشش کمیته امداد امام‌خمینی(ره) و رونق کسب‌وکارهای دانش‌بنیان و خلاق با همکاری مشترک معاونت اشتغال کمیته امداد امام‌خمینی(ره) و ستاد توسعه فناوری‌های نرم و هویت‌ساز معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری)، جذب سرمایه طرح‌های خلاق و اعطای یارانه سود تسهیلات شامل این موارد است.
شرکت‌های خلاق درصورتی می‌توانند از این تسهیلات استفاده کنند که ازطریق مبادی ورودی، وارد زیست‌بوم خلاق شده باشند.
درواقع مبادی ورودی، مبادی شناسایی و معرفی شرکت‌های خلاق هستند که از سوی کارگروه، صلاحیت آنها احراز می‌شود و سپس در زمره شرکت‌های خلاق قرار می‌گیرند و می‌توانند از تسهیلات ارائه‌شده استفاده کنند.
این مبادی معمولا شتاب‌دهنده‌ها، صندوق‌‌های پژوهش و فناوری، مراکز رشد، جشنواره‌‌های معتبر، ستادهای توسعه فناوری، مراکز نوآوری خلاق و پارک‌های علم و فناوری هستند که شرکت‌های خلاق را به زیست‌بوم خلاق معرفی می‌کنند.
* نویسنده: زهرا فریدزادگان، روزنامه‌نگار