به گزارش «فرهیختگان»، پایان‌نامه‌ها و رساله‌های دانشجویان تحصیلات تکمیلی همیشه یکی از مهم‌ترین خروجی دانشگاه‌ها در کنار تربیت نیروی انسانی به شمار می‌روند، چراکه عملاً، دانشجویان این مقطع تحصیلی هستند که می‌توانند علوم خود را در قالب پایان‌نامه‌ها به مرحله کاربردی رسانده و برای رفع معضلات بخش‌های مختلف صنعتی و غیرصنعتی کشور راه‌حل ارائه دهند. مولفه‌ای که قطعا نقش بسزایی در تبدیل دانشگاه‌های نسل اول و دوم به نسل سوم و چهارم و همچنین پررنگ‌تر شدن حضور مراکز آکادمیک در حل موضوعات مختلف جوامع برعهده دارد. امروزه در دنیا مقالات دانشجویان این مقطع تحصیلی به اندازه‌ای با اهمیت شده است که یکی از مولفه‌های اصلی در تعیین رشد علمی کشورها به شمار می‌رود و نظام‌های رتبه‌بندی هرساله با مقایسه تعداد مقالات منتشر‌شده توسط دانشگاه‌های مختلف آنها، جایگاه‌شان را در سطح دنیا ارتقا یا کاهش می‌دهند. با این حال نباید این نکته را فراموش کرد که پایان‌نامه‌ها و رساله‌های دکتری دانشگاه‌های ما هنوز راه زیادی را در پیش دارند تا به‌معنی واقعی کاربردی‌سازی شده و بتوانند در حوزه‌های مختلف راهکارهای علمی عملیاتی ارائه دهند. البته طی سال‌های اخیر قدم‌های خوبی در راستای تغییر این حوزه برداشته شده است که نمی‌توان به‌راحتی از کنار آن گذشت، اما به اذعان خود دانشگاهیان هنوز ارتباط این مراکز با بخش‌های مختلف صنعتی و غیرصنعتی کشور برقرار نشده و باید فکر اساسی برای آن اندیشیده شود.

فاصله اندک شهرهای کشور با تهران در انتشار مقالات

شاید این‌طور تصور شود که بهترین پایان‌نامه‌ها و رساله‌های دکتری تنها مختص دانشگاه‌های تهران بوده و دانشجویانی که در استان‌های دور از پایتخت تحصیل می‌کنند سهم چندانی در انتشار مقاله‌ها و به تبع آن پیشرفت علمی کشور ندارند، موضوعی که آمارهای منتشر‌شده از پراکندگی جغرافیایی چاپ پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها در سال گذشته نه‌تنها آن را تایید نمی‌کند بلکه نشان از فاصله اندک دانشجویان دیگر شهرهای کشور در رسیدن به پایتخت‌نشینان دارد و این مهم یعنی همه دانشجویان تحصیلان تکمیلی در رشته‌های مختلف فارغ از اینکه در استان محروم تحصیل می‌کنند یا خیر، توانسته‌اند هم‌پای یکدیگر در پیشبرد علوم مختلف گام بردارند.

۱۰ شهر برتر در انتشار پایان‌نامه و رساله دکتری

پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران (ایرانداک) اول تیر ماه آماری را از پراکندگی جغرافیایی در انتشار پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها منتشر کرده که براساس آن شهرهای تهران، مشهد، اصفهان، تبریز، شیراز، رشت، یزد، ارومیه، اهواز و اردبیل جزء ۱۰ شهر برتر در انتشار مقالات علمی در حوزه‌های مختلف هستند. در طرف دیگر ماجرا اما شهرهای گلپایگان، اسفراین، جیرفت، تایباد، اردکان، مشکین شهر، یاسوج، بندر لنگه، رفسنجان و ری جزء ۱۰ شهر کم‌کار در این زمینه به شمار می‌روند، مساله‌ای که نشان می‌دهد مراکز آکادمیک در شهرهای مختلف جدا از اینکه در کدام استان واقع شده‌اند، نقش‌آفرینی متفاوتی در رشد علمی کشور از لحاظ تعداد پایان‌نامه و رساله‌های دکتری داشته‌اند.

تهران و البرز بیشترین و خوزستان کمترین سهم در انتشار مقالات

همچنین براساس گزارش‌های این پژوهشگاه، مراکز دانشگاهی کشور به 10 منطقه تقسیم شده که سهم استان‌های تهران و البرز به‌عنوان منطقه یک 17.56 درصد، استان‌های خراسان شمالی، سمنان، خراسان رضوی و جنوبی به‌عنوان منطقه نه 13.20 درصد، استان‌های گلستان و مازندران به‌عنوان منطقه دو 12.40 درصد، استان‌های اصفهان، چهارمحال و بختیاری و یزد به‌عنوان منطقه شش 12.15. درصد، استان‌های اردبیل، آذربایجان شرقی و غربی و زنجان به‌عنوان منطقه سه 12.13 درصد، استان‌های کرمان، هرمزگان و سیستان و بلوچستان به‌عنوان منطقه هشت 8.85 درصد، استان‌های کردستان، کرمانشاه، ایلام و لرستان به‌عنوان منطقه پنج 7.58 درصد، استان‌های همدان، مرکزی و قم به‌عنوان منطقه چهار6.10 درصد، استان‌های بوشهر و کهگیلویه و بویراحمد به‌عنوان منطقه هفت 83.5 درصد و استان خوزستان به‌عنوان منطقه 10 تنها  4.21 درصد بوده است.

آمار بالای انتشار مقاله در شهرهای صنعتی

این آمار نشان‌دهنده ظرفیت بالای دانشگاه‌ها در شهرهای مختلف کشور است که می‌توان با ریل‌گذاری درست آنها را به سمت کاربردی شدن سوق داد، جالب اینجاست شهرهایی که بیشترین سهم را در انتشار مقالات داشته‌اند، در زمره شهرهای صنعتی قرار دارند و این خود ویژگی مهمی محسوب می‌شود که باید بیش از پیش به آن توجه شود؛ چراکه نزدیکی مراکز دانشگاهی به بخش‌های صنعتی خود یکی از مهم‌ترین مولفه‌ها در برقراری ارتباط میان این دو بخش و بالطبع ارائه راهکارهای علمی و عملی برای برون‌رفت از مشکلات حوزه‌های مختلف صنعتی کشور است، موضوعی که می‌طلبید مسئولان آموزش عالی و اقتصادی استان‌های صنعتی توجه بیشتری به آن داشته و زیرساخت‌های لازم برای ارتباط‌گیری بخش‌های صنعتی با مراکز علمی و برعکس را فراهم کنند تا نه‌تنها زمینه تبدیل شدن دانشگاه‌های نسل اول و دوم به نسل‌های سوم و چهار مهیا شود، بلکه در شرایط تحریمی بتوان مشکلات صنعتی و اقتصادی کشور را نیز از طریق ظرفیت دانشجویان تحصیلات تکمیلی برطرف کرد.

بورس اوراق بهادار و مدیریت بحران؛ کلیدواژه‌های پرشمار مقالات کشور

در کنار تعداد مقالات و سهم شهرها و استان‌های مختلف در پیشرفت‌های علمی کشور، پایگاه اطلاعات علمی ایران (گنج) نیز آمارهای جالبی را در حوزه کلیدواژه‌های پرشمار و پژوهشگران پربازدید منتشر کرده است که نشان از سمت‌و‌سوی فعالیت‌های علمی این روزهای کشور و البته دانشگاه‌های پرکار می‌دهد. براساس این سایت بورس اوراق بهادار تهران، ایران (مدیریت بحران)، نانوذره (فیزیک)، ایران، نانوذره (Physics)، زبان فارسی و شبکه عصبی جزء پرشمارترین کلیدواژه‌ها در میان مقالات منتشرشده به شمار می‌روند. با نگاهی به کلیدواژه‌ها این سوال به ذهن متبادر می‌شود که چرا با وجود تمرکز دانشجویان تحصیلات تکمیلی روی موضوعاتی مانند زبان فارسی، ایران (مدیریت بحران) کشور در این حوزه‌ها وضعیت خوبی ندارد و نه‌تنها نتوانسته زبان فارسی را آن‌طور که باید در دنیا گسترش دهد، بلکه حتی در قلمروی سرزمینی هم در حوزه مدیریت بحران مشکلات زیادی وجود دارد؟ هرچند شاید یکی از پاسخ‌های اصلی به این سوال همان کاربردی نشدن مقالات باشد، اما نمی‌توان عدم استفاده دستگاه‌های دولتی مختلف از ظرفیت مراکز آکادمیک کشور را نیز نادیده گرفت.

قلمروی شهری؛ بالاترین امار در انتشار مقالات

براساس اطلاعات ارائه‌شده در گزارش این پژوهشگاه از ۶۰ هزار و ۶۷۴ پایان‌نامه و رساله (پارسا) ثبت‌شده در سامانه که مربوط به سال گذشته می‌شود، 10 هزار و 164 پارسا که 16.75 درصد را شامل می‌شود دارای قلمروی فرامرزی، ملی، استانی، یا شهری بوده‌اند. به عبارت دقیق‌تر تعداد پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها با قلمروی برون‌مرزی با تعداد 383 سهم  3.77 درصدی، قلمروی ملی با 1585 عدد سهم 15.59 درصدی، استانی با 3542 عدد سهم 34.85 درصدی و شهری با 4654 عدد سهم 45.03 درصدی بوده است.

تربیت مدرسی‌ها پربازدیدترین پژوهشگران گنج

قطعا اعضای هیات‌علمی دانشگاه‌ها به‌عنوان مهم‌ترین مولفه در انجام کارهای پژوهشی هر کشوری به‌شمار می‌روند و اساتید ایران نیز از این امر مستثنی نیستند. اعضای هیات‌علمی یا به‌صورت مستقل به انجام امور پژوهشی می‌پردازند یا به‌عنوان استاد راهنما در کنار دانشجویان مقطع کارشناسی‌ارشد و دکتری حضور داشته و به آنها در پیشبرد اهداف پایان‌نامه و رساله‌شان کمک می‌کنند. با این حال براساس آمار سایت گنج در میان بیش از 80 هزار عضو هیات‌علمی فعال در مراکز دانشگاهی کشور، کمتر از تعداد انگشتان دست در زمره پژوهشگران پربازدید قرار دارند که به ماحاصل تلاش‌های علمی آنها استنادهای قابل توجهی می‌شود.  عادل آذر یکی از همان پژوهشگران پربازدید بوده که از اعضای هیات‌علمی دانشگاه تربیت‌مدرس به‌شمار می‌رود و رتبه اول پژوهشگران پربازدید را به خود اختصاص داده است.

او از دانشمندان حوزه علوم انسانی کشور بوده که در حوزه‌های تربیت بدنی، جغرافیا، اقتصاد، حقوق، علوم‌اجتماعی، روانشناسی و مدیریت دارای کتاب‌های متعدد است و همچنین مقالات داخلی و بین‌المللی قابل توجهی را هم منتشر کرده و باید به این مهم اشاره کرد که تالیفات او در دانشگاه‌های سراسر کشور به‌عنوان واحدهای درسی تلقی می‌شود. البته انتقادات زیادی پیرامون این عضو هیات‌علمی مطرح شده؛ چراکه او سوابق اجرایی متعددی نیز در کارنامه کاری خود دارد که ازجمله آنها می‌توان به رئیس دیوان محاسبات کشور و نماینده دهلران در مجلس هفتم اشاره کرد و جالب اینجاست که عادل آذر تا امروز کنار همه مشغله‌های کاری توانسته 478 پژوهش علمی را منتشر کند که به‌طور میانگین سالانه بیش از 10 پژوهش علمی می‌شود.  مجتبی رفیعیان هم از دیگر اساتید دانشگاه تربیت‌مدرس است که از سال 75 تا امروز به دانشجویان جغرافیای شهری در مقطع دکتری و جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری در مقطع کارشناسی‌ارشد درس می‌دهد.

این پژوهشگر در دهه 80 و 90 پژوهش‌های علمی زیادی را انجام داده که برخی از آنها حتی به مجلات خارجی نیز راه پیدا کرده است. همچنین در سوابق اجرایی‌ این عضو هیات‌علمی مدیریت بخش شهرسازی پروژه طراحی سیستم اطلاعات شهرسازی و معماری کشور، مدیر پروژه طراحی مدل دینامیک سنجش بیمه خدمات درمانی و توسعه روستایی کشور، مدیر بخش مطالعات کالبدی- فضایی، مدیر پروژه تقسیمات کشوری وزارت کشور و... به چشم می‌خورد. کتاب‌های الگوهای تحلیلی تغییر کاربری زمین، روش‌های تحلیلی در برنامه‌ریزی شهری و منطقه‌ای، شهروندی و الگوهای برنامه‌ریزی مشارکتی، ابعاد شهر پایدار و... نیز ازجمله تالیف رفیعیان به شمار می‌رود.  محمدرضا بمانیان نیز از اعضای هیات‌علمی دانشگاه تربیت مدرس است که در رتبه سوم پژوهشگران پربازدید به شمار می‌رود. او که از سال 91 تا امروز استاد دانشکده هنر و معماری این دانشگاه است در حوزه‌های حکمت هنر، معماری و شهرسازی اسلامی، نقد و تئوری معماری و شهرسازی، مدیریت و فن ساختمان، مدیریت شهری و ساختمان‌های بلند تحقیقات زیادی را انجام داده است و تا امروز 166 پژوهش را در قالب استادراهنما و پدید‌آورنده اصلی داشته است. او همچنین داوری مجلات علمی‌ای چون مدرس هنر، نقش جهان، مدیریت شهری، آموزش مهندسی ایران، باغ نظر، مطالعات تطبیقی هنر، مرمت و معماری ایران و... را بر نیز عهده داشته است. 

رتبه چهارم پژوهشگران پربازدید نیز متعلق به مجتبی انصاری از اساتید دانشگاه تربیت مدرس است، . فردی که تالیف کتاب‌های آموزش تخصصی هنر و منظرپردازی در بلوارهای شهری را در کارنامه خود دارد  و در کنار چاپ مقالات علمی در مجلات داخلی و خارجی در حوزه‌های معماری ایران و باغ‌های ایرانی، روانشناسی معماری و محیط، تزئینات وابسته به معماری ایرانی-اسلامی، هندسه کاربردی و نقوش هندسی در هنر ایرانی و معماری زیست مبنا، سابقه همکاری تحقیقاتی با طرح جامع مجتمع گردشگری پیرغاز، طرح شهری-محیطی رود-دره دارآباد تهران، بررسی مشکلات فضاهای مسکونی شهری و ارائه الگوهای کالبدی مطلوب و طرح جامع مجتمع گردشگری تفریح سازمان زندان‌ها در کلاردشت را در کارنامه خود دارد.  احمد برجعلی دانشگاه علامه‌طباطبایی نیز رتبه پنجم را به خود اختصاص داده است. فردی که دکتری تخصصی روانشناسی دارد و عضویت هیات‌ممیزه این دانشگاه، عضویت کمیسیون تخصصی روانشناسی، عضویت اصلی هیات بدوی رسیدگی به تخلفات اداری دانشگاه را نیز در سوابق اجرایی خود دارد و تالیف کتاب‌هایی چون «تحول شخصیت نوجوان»، «عناصر فرهنگ و سلامت روان»، «روانشناسی نوجوانان بزهکار» و... را نیز انجام داده و در طراحی مدل ترکیبی معماری نظام آموزشی مبتنی‌بر بازخورد عاطفی هم مشارکت کرده است.

 * نویسنده: زهرا رمضانی، روزنامه‌نگار