به گزارش «فرهیختگان»، از همان روز اول شیوع کرونا، از همان چندماه پیش که این ویروس مرموز درحال همه‌گیری جهانــــی بود و نگرانی‌ها درحال افزایش بود، از همان روزهایی که زمزمه‌هایی مبنی‌بر آمادگی برای مقابله با این ویروس در کشور صورت می‌گرفت و دقیقا از همان روزهایی که اولین موارد ابتلا به کرونا در ایران مشاهده شد و به‌سرعت تمام کشور درگیر شیوع این بیماری شدند، یکی از اصلی‌ترین موضوعات و انتقادها متوجه مساله اطلاع‌رسانی‌ها و مدیریت بیماری کرونا در کشور بود. همان‌موقع هم گفتیم و تا همین امروز هم نوشتیم این مدل مدیریتی باری به هر جهت و آزمون و خطایی، این مدل اطلاع‌رسانی و پرتناقض، خیلی بیشتر از شیوع خود بیماری کرونا مردم و مبتلایان را نگران می‌کند، اما متاسفانه تا امروز همچنان بر همان مدار پیش می‌رویم و همه‌چیز، از خرد تا کلان سیاست‌ها و اقدامات مقابله‌ای در وضعیت خوف و رجا قرار دارند. یکی امر به تعطیلی می‌کند، آن یکی تکذیب می‌کند، یکی توصیه به سیاست‌های مقابله‌ای جدی‌تر و وضع محدودیت‌های گسترده‌تر می‌کند، آن یکی مخالفت می‌کند، یکی به ستادهای استانی مجوز اعمال سیاست می‌دهد، همان یکی این مساله را نادیده می‌انگارد، یکی می‌گوید ماسک بزنید همه‌چیز خوب می‌شود، آن یکی می‌گوید ماسک زدن به‌تنهایی کافی نیست. خلاصه گوش‌مان پر است از این یکی و آن یکی‌هایی که این چندماه حسابی سر جان مردم آزمون و خطا کردند و سرآخر شدیم جزء اولین کشورهایی که به اذعان خیلی‌ها موج دوم کرونا را هم تجربه می‌کنیم و به اذعان خیلی‌های دیگر حتی نتوانستیم موج اول را به اتمام برسانیم و به کنترل دربیاوریم. این قصه پرغصه همچنان هم ادامه دارد و معلوم نیست این زنجیره ناهماهنگی‌ها و اقدامات سلیقه‌ای و بدون گزارش موثق در ارتباط با اثرگذاری آنچه تا به‌امروز برای مقابله با کرونا اجرایی شده است کی قطع خواهد شد تا هم مردم و هم مسئولان تکلیف آینده کشور را برای مواجهه با ویروس کرونا بدانند.
شرح وضع موجود
روز گذشته سازمان بهداشت جهانی WHO طی اطلاعیه‌ای با اعلام شناسایی حدود یک‌میلیون مبتلا به بیماری کووید-۱۹ طی پنج روز زنگ خطر همه‌گیری این بیماری را به‌صدا درآورد. «تدروس آدهانوم قبریسوس»، دبیرکل سازمان جهانی بهداشت با بیان اینکه در مدت شش‌ماه‌ونیم بیش از نیم‌میلیون نفر در جهان بر اثر شیوع کروناویروس جان خود را از دست داده‌اند، گفت: «برای آینده قابل پیش‌بینی، چشم‌انداز بازگشت به شرایط عادی وجود ندارد به‌ویژه اگر کشورها اقدامات پیشگیرانه را مورد غفلت قرار دهند. اجازه دهید رک و بی‌پرده صحبت کنم، بسیاری از کشورها در مسیر اشتباه قرار گرفته‌اند. این ویروس همچنان دشمن شماره یک عموم مردم است. درصورتی که اصول اولیه رعایت نشود و مسیر فعلی همه‌گیری بیماری ادامه پیدا کند وضعیت شیوع کرونا بدتر و بدتر و بدتر می‌شود.» براساس آخرین آمار موجود، تا به‌امروز بیش از 13 میلیون نفر به کرونا مبتلا شده‌اند که از این تعداد بیش از 570 هزار نفر جان خود را از دست داده‌اند. بر مدار وضعیت وخیم بین‌المللی وضعیت ایران هم روبه‌راه نیست و همان‌طور که در چند روز گذشته شاهد بودیم، کرونا به‌طرز عجیب و افسارگسیخته‌ای در حال شیوع بالا بین مردم است. طبق آخرین آمار اعلام‌شده ازسوی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی تا ۲۴ تیر ۱۳۹۹ و براساس معیارهای قطعی تشخیصی، دوهزار و ۵۲۱ بیمار جدید مبتلا به کووید-۱۹ در کشور شناسایی شد که هزار و ۸۲۰ نفر از آنها بستری شدند. با این حساب مجموع بیماران کووید-۱۹ در کشور به ۲۶۲ هزار و ۱۷۳ نفر رسیده است. در طول ۲۴ ساعت گذشته، ۱۷۹ بیمار کووید-۱۹ جان خود را از دست دادند و مجموع جان‌باختگان این بیماری به ۱۳ هزار و ۲۱۱ نفر رسید. ۳۳۸۹ نفر از بیماران مبتلا به کووید- 19 هم در وضعیت شدید این بیماری تحت مراقبت قرار دارند. همه اینها به‌علاوه روند کند و سست مقابله و مدیریت مواجهه با ویروس کرونا در کشور نگرانی‌ها را در ارتباط با آینده بیشتر و بیشتر کرده است. در ادامه بیشتر در ارتباط با وجه مدیریتی مقابله با کرونا می‌نویسم.
وضعیت بد مدیریت کرونا در کشور؛ تعارضات مدیریتی
شاید خیلی بیراه نباشد اگر تهران را آینه تمام‌نمای مدیریت کرونا در کشور معرفی کنیم. جمعیت بالا، امکانات بهتر نسبت به سایر شهرستان‌ها، تمرکز اداری و سیاسی و خیلی دیگر از مولفه‌ها که هرکدام به‌نوبه خود جایگاه خاصی را برای تهران رقم زده است و هر نوع کنشگری و اعمال سیاست در این شهر به‌سرعت در سایر شهرها نیز اثرگذار خواهد بود و وضعیت کشور را در مواجهه با ویروس کرونا تعیین می‌کند. بعد از فروکش نسبی آمار مبتلایان و جان‌باختگان در کشور، بعد از تعطیلات پایان اسفندماه و نوروز 99، کم‌کم روند اعمال محدودیت‌ها سست شد و به‌سمت رهاسازی رفت. به‌رغم انتقاد بسیاری از متخصصان و کارشناسان مبنی‌بر عدم تعجیل در بازگشایی‌ها، دولت و مجموعه ستاد ملی مبارزه با کرونا به بهانه وضعیت بغرنج اقتصادی، روند بازگشایی‌ها را دنبال کردند و دلخوش به روند نزولی و موقت آمارها شدند. متاسفانه دیری نکشید دوباره وضعیت بسیاری از مناطق کشور به‌خاطر همین سهل‌انگاری‌ها و ساده‌انگاری‌ها به‌سمت وخامت رفت. اما نکته قابل‌تامل تکرار همان گفته‌های سابق و همان درخواست‌های عدم لغو محدودیت‌ها بود. همان‌هایی که از ابتدا نظر بر عدم بازگشایی‌های زودهنگام داشتند، همچنان نیز بر همین مدار درخواست‌ها را مطرح و بر آن پافشاری کردند منتها این‌بار هم مثل سابق گوش شنوایی نبود و به دلایلی غالبا اقتصادی روند رفع محدودیت‌ها ادامه پیدا کرد. برای مثال در خردادماه تا اوایل تیرماه مکررا از مسئولان ستاد مقابله با کرونای کلانشهر تهران مصاحبه و نقل‌قولی وجود دارد که نسبت به وضعیت پیش‌آمده هشدارهایی داده شد.
علیرضا زالی، فرمانده عملیات مدیریت بیماری کرونا در کلانشهر تهران اوایل تیرماه با اشاره به افزایش نگران‌کننده تعداد مبتلایان گفته بود: «درحال حاضر شرایط جدیدی را تجربه می‌کنیم زیرا هم تعداد مبتلایان افزایش یافته و هم گروه‌های سنی متفاوتی دچار این بیماری شده‌اند. در بحث فاصله‌گذاری اجتماعی اگرچه در روزهای آغازین میزان رعایت به ۶۹ درصد رسیده بود اما به‌تدریج به‌دلیل عدم رعایت پروتکل‌ها این میزان به ۱۱ درصد تقلیل یافت. وضعیت تهران نشانگر افزایش تعداد مبتلایان است و شرایط در استان تهران کماکان نگران‌کننده، بی‌ثبات و ناپایدار است.» دوباره چند روز بعد زالی با اصرار بر اعمال محدودیت‌ها در پایتخت خواستار تقلیل ساعت کاری شد و استفاده از ظرفیت ۵۰ درصدی کارمندان را مورد توجه قرار داد و خواستار استمرار این سازوکار تا پایان ریشه‌کنی کرونا شد. او با بیان اینکه اصرار بر اعمال محدودیت‌ها در دستورکار ستاد فرماندهی مقابله با ویروس کرونا قرار دارد، خاطرنشان کرد: «لغو آزمون‌های حضوری دانشگاه‌ها، افزایش سطح تراکنش‌های مالی توسط بانک‌ها و ارائه پیشنهادهای سختگیرانه برای ایجاد شرایط بهتر و پیشگیری از افزایش فرسودگی کادر درمان می‌تواند ازجمله اقدامات موثر برای کنترل کرونا باشد.»
زالی دوباره بعد از این سخنان و طی اظهارات دیگری از محدودیت اختیارات ستاد ملی مبارزه با کرونای تهران انتقاد کرد و گفت: «از فرمانده مبارزه با کرونا در عرصه ملی می‌خواهیم هر آنچه می‌توانید در افزایش اختیارات موسع ستادی استان تهران با توجه به پیچیدگی‌ها، ابرام بورزید؛ چراکه در تهران شرایط متفاوتی داریم و تهران گرانیگاه کشور است. استاندار تهران و مسئولان ستاد تهران باید با فراغ بال، آزادی عمل، چابکی و چالاکی بیشتری بتوانند مصوبات را اجرایی کنند. در طول مدت اخیر، مهم‌ترین آسیب‌شناسی، تعارض و بعضا نفی بسیاری از مصوبات استان تهران در عرصه ستاد ملی بوده و این موضوع گلایه مشترک اعضای ستاد فرماندهی استان تهران است. اگر قرار است مدیریت این بیماری در تهران به دست دوستان ما انجام شود، حتما به اختیارات موسع‌تر از قبل نیاز داریم. از طرفی هم در روزهای اخیر به‌شدت تعارض حضور دستگاه‌های ملی و استانی را حس کردیم.»
این اظهارات در کنار گلایه‌های سعید نمکی، وزیر بهداشت نسبت به وضعیت پیش‌آمده و انتقادهای جمعی از کارشناسان و متخصصان نسبت به مدیریت کرونا در کشور، به‌خوبی تضاد و تناقض در شیـــوه مدیریت و انتظارات و ادعــــاها در ستاد ملی مقابله با کرونا را نشــان می‌دهد و آن را اثـــبات مـــی‌کند.
خطر غافلگیری چندباره در مواجهه با امواج شیوع کرونا
ز وضعیت شیوع کرونا در ایران و جهان گفتیم. از آخرین تغییرات این ویروس کشنده هم بارها گفتیم. گفتیم و نوشتیم که تا دارو یا واکسن این بیماری در دسترس قرار نگیرد، آش همین آش و کاسه همین کاسه خواهد بود. یعنی حتی ابتلای یک‌باره به کرونا هیچ مصونیتی برای فرد مبتلا برای عدم ابتلای دوباره ایجاد نخواهد کرد. مرضیه نوربخش، مدیر امور بیمارستان‌های دانشگاه علوم‌پزشکی شهیدبهشتی روز گذشته گفت: «ابتدا تصور میشد ابتلا به کووید-۱۹ منجر به ایجاد ایمنی دربرابر ابتلای مجدد می‌شود درحالی‌که بررسی مراجعات جدید این مساله را نقض کرده است. درحال حاضر دو دسته آمار از بیمارستان‌ها منتشر می‌شود؛ آمار اول مربوط به بستری‌های جدید یعنی افرادی است که برای بار اول به بیماری مبتلا شده‌اند و دسته دوم مربوط به بیمارانی است که یک‌بار در اسفند و فروردین مبتلا شده‌اند و امروز مجددا با علائم متفاوت و شاید شدیدتر کرونا به بیمارستان‌ها مراجعه کرده‌اند، بنابراین تغییر صحبت‌ها به‌دلیل ناآگاهی کادر درمان و مسئولان نیست، بلکه مساله این است که روزبه‌روز ناشناخته‌های بیماری بیشتر شده است و تجربه‌های جدیدی کسب می‌شود.»
ایرج حریرچی، معاون‌کل وزارت بهداشت هم روز گذشته در تشریح چشم‌انداز مواجهه و جنگ ما با ویروس کرونا خاطر نشان کرد: «براساس اطلاعات علمی موجود امروز، نشان می‌دهد حتی درصورت کشف واکسن، تاثیر ماسک در پیشگیری از بیماری کرونا به شرط اینکه حدود ۹۵ درصد مردم از آن استفاده کنند، حتی می‌تواند از تاثیر واکسن موثرتر باشد. در عین حال در این جنگ فرسایشی که حداقل یک‌سال دیگر باید آن را تا زمان کشف واکسن ادامه دهیم، تاکیدمان این است که حتما از ماسک استفاده شود.» با چنین وضعیت بغرنجی اتخاذ و اعمال سیاست‌های جدی و اثرگذار حتما تنها راه مقابله فعال و موثر با ویروس کرونا خواهد بود.
سیاست‌هایی که کشورهای مختلف دنیا بنابر اقتضائات خاص خود هرکدام یکی را انتخاب و سعی کردند با توسل به آن کمی فشار سنگین شیوع کرونا بر دوش مردم را کاهش دهند. مقابله فعال، ایمنی گله‌ای، اعمال محدودیت‌های شدید، قرنطینه و... همه بخشی از راهکارها و سناریوهایی بوده‌اند که کشورهای مختلف دنیا با اتخاذ آنها به جنگ با کرونا رفته‌اند. برخی در این نبرد به‌طور نسبی موفقیت‌هایی را به دست آوردند و برخی دیگر همچون ایران به‌رغم توفیق نسبی خیلی زود دوباره مغلوب شیوع و همه‌گیری کووید-19 شدند. سیاست‌هایی که حداقل در ایران اگر کمی حساب‌شده‌تر، جدی‌تر و طولانی‌تر اجرایی میشد حالا در جایگاهی نبودیم که روزانه رکورد ابتلا و جان دادن بر اثر کرونـا را جابـــــه‌جا کنیم. اما غفلت باعث شد آمادگی ما دربرابر شیوع دوباره کرونا به چالش جدی کشیده شود و دوباره غافلگیر شویم و با این حجم بالایی از تعداد ابتلاها و جان‌باختگان بر اثر کرونا مواجه باشیم.
داستان تکراری نا‌هماهنگی در اطلاع‌رسانی‌ها
کته قابل تامل و اصلی مساله همان ماجرایی است که ابتدای گزارش گفتیم و پله‌پله هم به درست بودن تحلیل وضعیت موجود نزدیک‌تر می‌شویم؛ ضعف مدیریت و نبود اطلاع‌رسانی صحیح! چند روز پیش و لابه‌لای اخبار نگران‌کننده شیوع گسترده کرونا در کشور و بالارفتن عجیب تعداد ابتلاها و کشته‌شدگان ناشی از بیماری کووید-19، علیرضا زالی، فرمانده ستاد مدیریت کرونا در تهران در نامه‌ای به استاندار تهران خواستار تعلیق هرگونه جشنواره و تجمعات بالای 10 نفر در استان شد. بالاخره بعد از کش‌وقوس‌های فراوان و نامه‌نگاری‌ها و خواهش و اصرارها، بخشی از محدودیت‌ها به تهران بازگشت، آن هم برای مدت یک هفته! اما این تصمیم حواشی خاصی را هم به‌دنبال داشت. ابتدا ایجاد محدودیت‌ها در برخی از مشاغل و فعالیت‌ها 22 تیرماه توسط ستاد مقابله با کرونا تصویب و سپس این مصوبه ساعت 11 شب 23 تیرماه در فضای رسانه‌ای و مجازی منتشر شده و بعد از آن 24 تیر ابلاغ می‌شود! سوای این پروسه عجیب از تصویب تا ابلاغ، نکته قابل تامل دیگر جزئیات موجود در این مصوبه است.
بر اساس اعلام دوشنبه‌شب سازمان پیشگیری و مدیریت شهر تهران این محدودیت‌ها که به مدت یک هفته اعمال خواهد شد به شرح ذیل است: «همه دانشگاه‌ها، حوزه‌های علمیه، آموزشگاه‌های فنی‌وحرفه‌ای، زبان‌سراها و سایر آموزشگاه‌ها و کتابخانه‌ها و همچنین سینما، تئاتر و مراکز مشابه، موزه و باغ موزه‌ها، تالارهای پذیرایی، آرایشگاه‌های زنانه و سالن‌های زیبایی، مساجد و مصلی‌ها به مدت یک هفته تعطیل هستند. همچنین برگزاری هرگونه مراسم اجتماعی، فرهنگی، مذهبی و همایش‌ها ممنوع است. باشگاه‌های ورزش‌های پربرخورد، کافه، قهوه‌خانه و چایخانه، باغ‌وحش و شهربازی‌ها، مراکز تفریحی آبی، استخرهای سرپوشیده و باشگاه‌های بدنسازی نیز براساس این دستورالعمل به‌مدت یک هفته تعطیل خواهند بود.» البته در تصویری که از مصوبه ستاد مدیریت بحران شهرداری تهران منتشر شده است، نام مدارس و تعطیلی آنها هم ذکر شده بود. با این همه نکته‌ای که بالاتر به آن اشاره کردیم و آن هم مساله نبود اطلاع‌رسانی صحیح و منسجم در ارتباط با سیاست‌ها و تصمیمات بود اینجا بار دیگر خودش را نشان داد چراکه چند ساعت بعد از ابلاغ این مصوبه، انوشیروان محسنی‌بندپی، استاندار تهران گفت: «دانشگاه‌ها و مدارس تعطیل نیستند و جزء مصوبات ستاد کرونا نیست. بی‌تردید مصوبات ستاد تنها باید ازطریق مراجع رسمی یعنی خود ستاد کرونا و یا استانداری اعلام شود.
براساس بررسی علمی در ستاد کرونای استان و تایید در کمیته اجتماعی و امنیتی ستاد ملی برخی فعالیت‌ها در استان تهران به مدت یک هفته ممنوع شده است ازجمله فعالیت باشگاه‌های ورزشی به‌ویژه بدنسازی و ورزش‌های پربرخورد، شهربازی، مراکز آبی ازجمله استخرهای سرپوشیده، هرگونه تجمع عمومی ازجمله مراسم عروسی، ترحیم و همایش‌ها. نظارت جدی نسبت به نحوه اجرای این مصوبات صورت می‌گیرد تا روند رو به رشد شیوع کرونا در استان تهران کنترل شود.» پس همچنان مشخص نیست، مدارس و دانشگاه‌ها تعطیل هستند یا خیر!
فقط همین؟!
قائم‌مقام وزارت بهداشت اعلام کرد: «یک‌پنجم فوتیهای روزانه کشور مربوط به بیماران کرونایی است و این زنگ خطری جدی و نگران‌کننده است. روزانه حدود یک‌هزار و ۵۰ نفر در کشور جان خود را از دست می‌دهند که بیش از ۲۰۰ تن از آنها بیماران کرونایی هستند. هرچند بیشتر فوتیهای ویروس کرونا را افراد مسن و دارای بیماری زمینه‌ای تشکیل می‌دهند، اما درصورت نبود این ویروس این طیف از افراد تا چندین سال دیگر عمر می‌کردند. یکی از عوامل ابتلا به کرونا مسافرت‌هاست که طبق بررسی‌های صورت‌گرفته ساکنان استان‌های قرمز کرونایی برای دوری از این بیماری بیشتر سفر می‌روند. 41 درصد ناشی از دورهمی‌های خانوادگی و ۵۱ درصد مابقی نیز مربوط به خانواده‌هایی است که از بیرون بیماری را به داخل خانه راه داده‌اند.»
این را هم کنار تمام آمارهایی که بالاتر ارائه کردیم بخوانید و حالا دوباره تمام مطالبات متخصصان مبنی‌بر الزام ایجاد محدودیت‌های جدی را مرور کنید و سپس به تصمیم اخیر ستاد ملی مقابله با کرونا و محدودیت‌های ناچیز و یک هفته‌ای فکر کنید. فقط همین؟! قبل‌تر هم ما نوشتیم و هم متخصصان و برخی از مسئولان گفتند که برای مواجهه فعال با شیوع ویروس کرونا و سروسامان دادن به وضعیت موجود، چند راه اساسی پیش‌رو داریم. یکی اینکه تعداد کارمندان دولتی حاضر در محل کار را به یک‌سوم کاهش دهیم که طبق محاسبات صورت‌گرفته چیزی حدود یک میلیون نفر را شامل می‌شود، دیگر اینکه طرح ترافیک را در تهران لغو کنیم تا به‌جای استفاده از ناوگان حمل‌ونقل عمومی که فقط توان پاسخگویی به یک‌سوم مسافرت‌های درون‌شهری مردم را دارد و ظرفیت انبوه مسافران را ندارد، مردم از وسایل نقلیه شخصی استفاده کنند، یا گفتیم که به‌جای دل بستن به سناریوی ایمنی گله‌ای و منتظر ماندن برای ابتلای افراد به کرونا و مراجعه آنها به مراکز درمانی، ظرفیت انجام تست‌ها را بالا ببریم و به مواجهه فعال اقدام کنیم و... اما درعین ناباوری و در این وضعیت بد، ستاد ملی مقابله با کرونا صرفا محدودیت‌هایی را برای برخی از فعالیت‌ها اتخاذ کرده است و خبری از کاهش حضور کارمندان در محل کار و برداشتن طرح ترافیک نیست. معلوم نیست چه عایدی نصیب مدیریت شهری می‌شود که این‌طور مصرانه اصرار بر ادامه اجرای طرح ترافیک در پایتخت دارند و حمل‌ونقل عمومی درعین ناتوانی باید چنین بار سنگینی را متحمل شود. خلاصه اینکه انتظار از مسئولان ستاد ملی مقابله با کرونا بیش از اینها بود تا با اتخاذ تصمیمات جدی‌تر و برای مدت‌زمان طولانی‌تری برای کنترل شیوع این بیماری کشنده در پایتخت و حتی کشور گام بردارند و بیش از این جان مردم را دستمایه نظرات و سیاست‌های غیرکارشناسی نکنند. دفعه بعدی و یا خدای‌نکرده با تشدید وضعیت نامناسب فعلی دیگر بعید به نظر می‌رسد کادر درمان و مردم توان تحمل وضعیت را داشته باشند و امکان دارد با یک فاجعه در حوزه مدیریت بیماری مواجه شویم.
* نویسنده: ابوالقاسم رحمانی، دبیرگروه جامعه