به گزارش «فرهیختگان»، ارتقای جایگاه علمی و رشد و توسعه کشورها بر پایه علم و فناوری، سال‌هاست در اولویت برنامه‌های توسعه بسیاری از کشورها قرار گرفته است. درواقع دستیابی به توسعه پایدار، در یک فضای رقابتی میان کشورها، این نگرش را نهادینه کرده است که با رشد و افزایش سطح علمی کشور می‌توان به توسعه پایدار و اقتصادی پویا دست یافت و گوی سبقت را از دیگر کشورها ربود. بررسی‌ها نشان می‌دهد، کشورهایی که درحال حاضر به‌عنوان کشورهای توسعه‌یافته شناخته می‌شوند و اکنون به توسعه پایدار دست پیدا کرده‌اند، در برنامه‌‌های توسعه خود، ارتقای جایگاه علمی، توسعه دانشگاه‌ها و پرورش نیروهای متخصص را در اولویت قرار داده‌اند. این مهم در کشورهای درحال توسعه نیز مدنظر سیاستگذاران قرار گرفته است و اکنون مشاهده می‌شود که حتی در بسیاری از کشورهای همسایه، سرعت رشد علم و توسعه دانشگاه‌ها محور فعالیت دولتمردان است. یکی از کشورهایی که تقریبا در یک دهه اخیر، می‌کوشد تا مسیر توسعه خود را از طریق آموزش عالی و ارتقای جایگاه علمی، انتخاب کند، عربستان سعودی است.

در باور عمومی شاید کشوری مانند عربستان که به دلیل وجود کعبه، قبله مسلمانان سراسر جهان است و به واسطه وجود مرقد مطهر پیامبر اسلام(ص)، زیارتگاه شیفتگان آن حضرت، تصور فعالیت دانشگاه‌های مدرن یا دانشگاه‌هایی که قدمت چندین‌ساله داشته باشند، کمی دور از ذهن است. از سوی دیگر عربستان سعودی، کشوری نفت‌خیز است و اقتصادی وابسته به نفت دارد. پیشینه تاریخی این کشور و آنچه از رویدادهای تاریخی این کشور نقل شده، نشان می‌دهد بخش عمده‌ای از ساکنان این کشور، ‌به‌دلیل منابع سرشاری که از فروش نفت عایدشان می‌شود، جزء اقشار مرفه جامعه محسوب شده و عمدتا دلیلی برای تحصیل به‌ویژه در مقاطع مختلف دانشگاهی نمی‌بینند. اما غیرواقعی بودن این باور عمومی، زمانی مشخص می‌شود که با نگاهی به آمار و ارقام، ‌وضعیت آموزش عالی در شبه‌جزیره عربستان بررسی شود. در این گزارش قصد داریم با مروری‌بر وضعیت کنونی دانشگاه‌های عربستان، روند توسعه علمی و جایگاه دانشگاه‌های این کشور را در رتبه‌بندی‌های جهانی بررسی کنیم.

  تاسیس اولین دانشگاه؛ 70 سال پیش

آموزش عالی در عربستان سعودی مرحله‌ای از آموزش است که پس از آموزش متوسطه سه‌ساله امکان تحصیل دانشجویان را فراهم می‌کند. موسسات آموزش عالی در عربستان به دانشگاه‌ها، کالج‌ها و موسسات تقسیم و به دو شکل دولتی و خصوصی اداره می‌شوند. در عربستان نیز همانند بسیاری از کشورهای به‌طور کلی سه مرحله کارشناسی، کارشناسی‌ارشد و دکتری وجود دارد. تحصیل در مقطع کارشناسی در دانشگاه‌های دولتی به‌صورت رایگان است، علاوه‌بر اینکه به تمامی دانشجویان عادی و دانشجویان بورسیه تحصیلی خارجی، در طول دوره تحصیلی از سوی دولت حقوق ماهیانه پرداخت می‌شود.

در سال 1949 میلادی دانشکده‌ای در شهر مکه با نام «دانشکده شریعت» تاسیس شد که می‌توان گفت اولین موسسه آموزشی-دانشگاهی در سرزمین عربستان بود. این موسسه درحال حاضر به دانشگاه «ام‌القری» تغییرنام داده است. پس از آن و در سال 1957 نخستین دانشگاه با نام دانشگاه پادشاهی ‌سعود به دستور پادشاه وقت، در عربستان تاسیس شد که فعالیت خود را با تاسیس دانشکده هنر آغاز کرد. طبق داده‌‌های آماری وزارت آموزش عالی این کشور، دانشگاه پادشاهی سعود اولین دانشگاه کشورهای عربی حوزه خلیج‌فارس بود که در زمان تاسیس آن تنها 21 دانشجو در آن تحصیل می‌کردند. تا سال 1975 مسئولیت سیاستگذاری دانشگاه‌های عربستان با اداره دانش این کشور بود تا اینکه در سال 1975 وزارت آموزش عالی تاسیس شد تا مسئولیت سازماندهی بخش تحصیلات تکمیلی و قانونگذاری را در این حوزه داشته باشد. به‌طور کلی در نظام آموزش عالی عربستان سعودی، تحصیل در رشته‌های علوم انسانی و علوم اجتماعی، چهار سال و در رشته‌های پزشکی، مهندسی و داروسازی پنج تا 6 سال ادامه دارد.

  وجود 42 دانشگاه در عربستان

درحال حاضر 42 دانشگاه در کشور عربستان فعال هستند؛ از این تعداد 12 دانشگاه خصوصی و 30 دانشگاه دولتی فعالیت می‌کنند. در کنار این دانشگاه‌ها هفت کالج نظامی و 13 کالج خصوصی و دولتی را نیز می‌توان در زمره دانشگاه‌هایی دانست که رشته‌‌های خاصی را ارائه می‌دهند. دانشگاه ام‌القری که اولین دانشگاه آموزشی عربستان است، درحال حاضر دارای دو انستیتو و 24 دانشکده است.

اگرچه به نظر نمی‌رسد که آموزش عالی در عربستان قدمت چندانی داشته باشد، اما مهم‌ترین دانشگاه‌‌های دولتی این کشور قدمت بسیار زیادی دارند. دانشگاه اسلامی امام محمد بن سعود یکی از دانشگاه‌های دولتی است که در سال 1953 در پایتخت سیاسی عربستان یعنی شهر ریاض تاسیس شد. نکته جالب‌توجه اینکه اکنون سه شعبه از این دانشگاه در سه کشور ژاپن، اندونزی و جیبوتی فعال است. پس از آن و در سال 1957 میلادی، دانشگاه دولتی دیگری در عربستان با نام دانشگاه ملک‌سعود در شهر ریاض تاسیس شد. از دیگر دانشگاه‌های دولتی عربستان می‌توان به دانشگاه اسلامی اشاره کرد که در سال 1961 میلادی به دستور ملک سعود بن عبدالعزیز آل‌سعود تاسیس شد. این دانشگاه در شهر مدینه قرار دارد و شامل پنج دانشکده است. درحال حاضر نیز پنج کالج در این دانشگاه در دست ساخت است. دانشگاه نفت و معادن ملک فهد‌ نیز یکی‌دیگر از دانشگاه‌های دولتی عربستان است که در سال 1964 میلادی در شرق عربستان و در شهر دهران تاسیس شده است. در سال 1967 میلادی دانشگاهی در شهر جده به نام دانشگاه ملک‌عبدالعزیز تاسیس شد که در ابتدا یک دانشگاه خصوصی بود اما در زمان حکومت شاه‌فیصل عبدالعزیز، به یک دانشگاه دولتی تبدیل شد. دانشگاه علوم امنیتی نایف نیز یکی‌دیگر از دانشگاه‌های دولتی عربستان است که در منطقه ریاض قرار دارد و در سال 1979 میلادی تاسیس شده است. در سال 1999 میلادی دانشگاه ملک‌خالد نیز در منطقه آسیر عربستان و در شهر ابها از سوی دولت تاسیس شد و فعالیت خود را آغاز کرد.

  فعالیت چشمگیر دانشگا‌ه‌های خصوصی

اما آمار دانشگاه‌هایی که در عربستان توسط بخش خصوصی اداره می‌شوند نیز جالب‌توجه است. در عربستان سعودی، موسساتی که تحت‌عنوان دانشگاه‌های بخش خصوصی اداره می‌‌شوند، درواقع دانشگاه نیستند بلکه دانشکده‌‌هایی هستند که در آنها آموزش‌ یک یا چند رشته مختلف به داوطلبان ارائه می‌شود. دانشکده علوم پزشکی «ابن‌سینا» را می‌توان یکی از دانشکده‌های بخش خصوصی دانست. این دانشکده در شهر مکه واقع و در سال 1980 میلادی تاسیس شده است. دانشکده علوم پزشکی و فنی «البترجی» نیز یکی‌دیگر از دانشکده‌های بخش خصوصی است که از لحاظ جغرافیایی در شهر جده واقع شده و تاسیس آن به سال 2005 میلادی بازمی‌گردد. این دانشکده، کالج جامع خصوصی علوم پزشکی محسوب می‌شود. دانشکده «مدیریت و کارآفرینی شاهزاده محمد بن سلمان» نیز که در شهر مکه قرار دارد در سال 2016 میلادی تاسیس شده است. کالج خصوصی «القاسم» و کالج ملی «سلیمان الراجی» نیز از دیگر موسسات دانشگاهی بخش خصوصی است که به ترتیب در سال 2003 و 2009 در منطقه قاسم تاسیس شده است. دانشکده ملی «فارابی» که در شهر ریاض قرار دارد نیز در سال 2009 تاسیس شد و شامل دو دانشکده پرستاری و دندانپزشکی است.

طبق آخرین آمار موجود از تعداد دانشجویان دانشگاهی عربستان سعودی، در سال 2019 بیش از 312 هزار صندلی دانشگاهی در مناطق و استان‌های مختلف عربستان پذیرای داوطلبان ورود به دانشگاه در این کشور بوده است. سهم مردان از این تعداد 59 درصد و سهم بانوان 41 درصد برآورد شده است.

  ارائه مشوق برای جذب دانشجویان خارجی

در عربستان سعودی نظام پذیرش دانشجو یا به‌صورت آزمون ورود یا با احتساب شرایط خاص داوطلبان است. برای مثال در دانشگاه ام‌القری که یکی از بزرگ‌ترین دانشگاه‌های عربستان محسوب می‌شود، به‌صورت برگزاری آزمون ورودی، قبل از شروع سال تحصیلی است. علاوه‌بر این شروط لازم برای پذیرفته شدن در دانشگاه ام‌القری این‌گونه است که داوطلب باید تبعه عربستان باشد یا مادر او اصالت سعودی داشته باشد. همچنین داوطلب نباید بیش از پنج سال از پایان تحصیلاتش در دبیرستان گذشته باشد یا اینکه دانشجوی اخراجی دانشگاه دیگری باشد.

در دانشگاه‌های عربستان همچنین امکان تحصیل دانشجویان خارجی از دیگر کشورها فراهم است و دولت عربستان شرایط ویژه‌ای را برای جذب دانشجویان خارجی به این کشور فراهم کرده است. برای مثال دانشگاه ام‌القری دانشجویان خارجی که متقاضی تحصیل در این دانشگاه باشند را به همراه هریک از اعضای خانواده او که در عربستان ساکن باشند، بیمه می‌کند. ارائه سالانه بلیت رفت‌وبرگشت دانشجو به کشور خود و ارائه پاداش‌های مالی در بدو ورود دانشجو به عربستان و زمان فارغ‌التحصیلی او از مشوق‌هایی است که برخی دانشگاه‌های عربستان برای جذب دانشجویان خارجی ارائه می‌دهند. مضاف بر اینکه تمام مزایایی که دانشجویان بومی عربستان از آن برخوردار هستند، شامل دانشجویان خارجی نیز می‌شود. طبق آمار وزارت آموزش عالی عربستان سعودی، در سال 2019 دانشجویانی از 174 کشور در سراسر جهان در عربستان تحصیل کرده‌اند، علاوه‌بر اینکه اعضای هیات‌علمی کشورهای مختلف نیز در دانشگاه‌های سعودی فعالیت می‌کنند.

  افزایش صدبرابری تعداد دانشجویان

به نظر می‌رسد عربستان سعودی که یکی از کشورهای نفت‌خیز خاورمیانه محسوب می‌شود و در بیش از یک دهه اخیر اقتصادی بر پایه نفت داشته است، در سال‌های اخیر بر ضرورت کاهش وابستگی به اقتصاد نفتی و چرخش به سمت اقتصاد دانش‌محور پی برده است. بدیهی است دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی این کشور در خط‌مقدم دستیابی به این هدف قرار دارند. با این حال آمارها نشان می‌دهد در دو دهه گذشته جایگاه دانشگاه‌های عربستان در رتبه‌بندی‌های جهانی جایگاه مطلوبی نبوده و سطح علمی این دانشگاه‌ها به‌طور میانگین، قابلیت رسیدن به اقتصاد دانش‌بنیان را نداشته است.

ظاهر امر نشان می‌دهد پادشاهان عربستان سعودی در سال‌های اخیر توجه ویژه‌ای به موضوع آموزش و به‌ویژه تاسیس دانشگاه‌های مدرن داشته‌اند. تا جایی که گزارش‌ها نشان می‌دهد در برخی موارد، سرمایه‌گذاری دولت سعودی در آموزش عالی از سرمایه‌گذاری کشورهای غربی در این حوزه فراتر رفته است. آمارها همچنین گویای این نکته است که در ۴۰ سال گذشته تعداد دانشجویان در عربستان سعودی از هفت‌هزار به یک‌میلیون دانشجو افزایش یافته است و در ریاض که مقر بهترین دانشگاه‌های عربستان سعودی است، مبالغ هنگفت و قابل‌توجهی برای ساخت دانشگاه‌ها هزینه شده است. وزارت آموزش عالی در عربستان طی یک برنامه سه‌ساله در میان سال‌های ۲۰۰۷ تا ۲۰۱۰، یازده دانشگاه جدید در این کشور افتتاح کرد. این دانشگاه‌ها که در نقاط مختلف عربستان دایر شدند به پذیرش دانشجویان در علوم کاربردی تاکید دارند و تلاش‌ می‌کنند مهارت‌های شغلی دانشجویان را براساس نیازهای بازار کار این کشور افزایش دهند. در این راستا همچنین سیاست‌های دولت عربستان برای افزایش سهم زنان در دانشگاه‌های این کشور نیز قابل‌توجه است.

 دولت عربستان در سند چشم‌انداز این کشور برای سال 2030 در نظر دارد پنج دانشگاه مهم این کشور را جزء 200 دانشگاه برتر دنیا قرار دهد و هم‌اکنون براساس گزارش مجله نیچر جزء 10 کشوری قرار گرفته که در دوره سال‌های 2012 تا 2015 بالاترین رشد علمی دنیا را داشته‌اند. عربستان در این ایندکس بالاتر از برزیل وآلمان در رده هشتم قرار گرفته است.

  خرید مقاله ISI؛ واقعیت یا دروغ؟

چنین آمار و ارقامی این سوال را در ذهن ایجاد می‌کند که دولت یک کشور چه سیاست‌هایی در بخش آموزش عالی در پیش گرفته است که توانسته رشد علمی چشمگیری را در زمان کوتاهی به همراه داشته باشد. در سال 2011 مجله ساینس گزارشی را منتشر کرد که نشان می‌داد دانشگاه‌های عربستان برای افزایش رتبه علمی این کشور در رتبه‌بندی‌های جهانی، اقدام به خرید مقالات ISI کرده‌اند. درواقع ساینس عقب ماندن در رقابت علمی، منطقه‌ای و بین‌المللی برخی دانشگاه‌های کشورهای ثروتمند عربی را عاملی دانست که آنها را برای افزایش تولیدات علمی به سمت خرید مقالات ISI سوق داده است.

مجله ساینس در گزارش خود افشا کرد که بیش از 60 محقق عالی‌رتبه از رشته‌های علمی مختلف که همگی در فهرست اسامی بسیار ذکرشده موسسه اطلاعات علمی ISI قرار دارند، یک قرارداد پاره‌وقت را با دانشگاه ملک عبدالعزیز عربستان امضا کرده‌اند که براساس آن نام این دانشگاه را در ازای پول به‌عنوان همکار دوم در کنار نام خود در لیست این موسسه وارد می‌کنند. علاوه‌بر این اعلام شد که دانشگاه ملک‌سعود در ریاض تا حد زیادی با استفاده از شگرد درج نام این دانشگاه در انتشارات تحقیقاتی خارجی بدون همکاری با محققان آن، طی چهار سال گذشته چند صد پله جایگاه خود را در رتبه‌بندی جهانی بالا برده است. مجله ساینس در گفت‌وگوهای مختلفی که با اساتید دانشگاه‌های عربستان و اساتید اروپایی و آمریکایی در خلال گزارش خود ارائه داده است، تلاش کرده بر ادعای خود مبنی‌بر خرید مقالات ISI از سوی دانشگاه‌های عربستان صحه بگذارد. برای مثال در همان زمان محمد القنیبط، استاد اقتصاد کشاورزی دانشگاه ملک‌سعود که این اقدام عربستان را در مقاله‌ای در روزنامه الحیات نقد کرده بود به ساینس گفته است این دانشگاه‌ها به دنبال خریدن نام هستند. در این گزارش همچنین رابرت کرشتر، استاد فیزیک نجومی دانشگاه هاروارد از ایمیلی سخن گفته که در آن، دانشگاه ملک عبدالعزیز پیشنهادی را مبنی‌بر امضای یک قرارداد استادتمام و نظارت بر یک گروه پژوهشی با حقوق سالانه 72 هزار دلار به وی ارائه داده و در ازای آن خواسته است نام این دانشگاه را به‌عنوان همکار در فهرست محققان برتر موسسه ISI ذکر کند.

دانشگاه شاه‌عبدالعزیز به وی یک قرارداد استاد مکمل و نظارت بر یک گروه پژوهشی با حقوق سالانه 72هزار دلار در ازای افزودن نام این دانشگاه به‌عنوان همکار در لیست محققان برتر موسسه ISI پیشنهاد کرده بود. نیل رابرتسون، استاد برجسته ریاضی در دانشگاه دولتی اوهایو که چنین قراردادی را با دانشگاه ملک عبدالعزیز امضا کرده، در گزارش منتشرشده از سوی مجله ساینس اظهار کرده بود که هیچ نگرانی‌ای درمورد این پیشنهاد نداشته است. او در توجیه اقدام خود گفته است این نظام سرمایه‌داری است. آنها سرمایه دارند و می‌خواهند از آن چیزی بسازند.

انتشار این گزارش در مجله ساینس اما واکنش‌های تندی را ازسوی مسئولان آموزش عالی عربستان و دانشگاه‌هایی که نام آنها در گزارش آمده است، به همراه داشت. وزیر آموزش عالی وقت عربستان از مقامات دانشگاه ملک‌سعود و ملک عبدالعزیز خواست تا یک بیانیه فوری در پاسخ به گزارش مجله ساینس برای اتهام‌زنی درمورد پرداخت پول توسط این دو دانشگاه به محققان در ازای رتبه‌بندی جهانی منتشر کنند. چندین چهره دانشگاهی عربستان نیز به‌دنبال انتشار این گزارش اعلام کردند شهرت دو مرکز از معتبرترین موسسات علمی عربستان خدشه‌دار شده است. رئیس برنامه پژوهش علمی دانشگاه ملک‌عبدالعزیز نیز بلافاصله اتهامات واردشده به این دو دانشگاه را تکذیب و خلاف واقعیت دانست.

  جایگاه عربستان در رتبه‌بندی‌های دانشگاه‌های جهانی

در آخرین گزارش مرکز رتبه‌بندی دانشگاه‌های جهانی (CWUR) که رتبه دانشگاه‌های سراسر جهان را براساس شاخص‌های مشخصی ارائه می‌دهد، نام هشت دانشگاه عربستان سعودی مشاهده می‌شود. در این رتبه‌بندی دانشگاه ملک‌عبدالعزیز در جایگاه 305 قرار گرفته است. پس از آن دانشگاه علم و فناوری ملک‌عبدالله و دانشگاه ملک‌سعود به ترتیب در جایگاه 326 و 382 قرار گرفته‌اند. دانشگاه نفت و موادمعدنی ملک‌فهد نیز در این رتبه‌بندی، در ردیف 709 قرار گرفته است. پس از این دانشگاه‌ها، رتبه سایر دانشگاه‌های عربستان چهار رقمی می‌شود. به این ترتیب که دانشگاه علوم پزشکی ملک‌سعودبن عبدالعزیز در جایگاه هزار و 452، دانشگاه الفیصل در رده هزار و 774، دانشگاه طیبه در جایگاه هزار و 846 و دانشگاه ملک‌خالد در رتبه هزار و 966 قرار دارند.

مرکز رتبه‌بندی دانشگاه‌های جهان (ARWU) نیز که یکی از مراکز رتبه‌بندی معتبر است و مقر آن در شانگهای چین قرار دارد، هر ساله رتبه‌بندی دانشگاه‌های جهان را براساس 6 شاخص شامل تعداد فارغ‌التحصیلان و کارمندان برنده جوایز نوبل و رشته‌های مدال‌آور، تعداد محققان پراستناد، تعداد مقالات منتشرشده در ژورنال‌های طبیعت و علوم، تعداد مقالات فهرست‌بندی شده در ایندکس و عملکرد سرانه یک دانشگاه ارائه می‌کند. در این مرکز هرساله بیش از 1800 دانشگاه رتبه‌بندی می‌‌شود که از این تعداد اسامی هزار دانشگاه برتر منتشر می‌شود.

طبق آخرین آماری که ARWU منتشر کرده است در رتبه‌بندی سال 2019، دانشگاه ملک‌‌عبدالعزیز در رده 112 قرار گرفته است. پس از آن رتبه 156 به دانشگاه ملک‌سعود اختصاص یافته است. دو دانشگاه علم و فناوری ملک عبدالله و دانشگاه نفت و مواد معدنی ملک فهد به ترتیب در جایگاه 221 و 424 قرار دارند. مقامات آموزش عالی عربستان با استناد به آمار این مرکز، جایگاه دانشگاه‌های این کشور را تمجید می‌کنند. این درحالی است که طبق آمار مرکز رتبه‌بندی شانگهای، در سال 2011 یعنی همان سالی که گفته می‌شود دو دانشگاه ملک‌سعود و ملک‌عبدالعزیز متهم به خرید مقالات ISI برای ترقی جایگاه علمی خود هستند، دانشگاه ملک‌سعود در جایگاه 211 و دانشگاه نفت و موادمعدنی ملک فهد در رده 330 این رتبه‌بندی قرار داشته‌اند.