به گزارش «فرهیختگان»، چند روز پیش گزارش‌های چند ماه قبل در ارتباط با کرونا را که هم خودم نوشته بودم و هم سایر روزنامه‌نگاران و خبرنگاران به آن پرداخته بودند مرور می‌کردم که از حجم بالای تغییرات و تناقضات واقعا شگفت‌زده شدم. یادم است آن روزها توصیه‌ها و تاکیداتی از سوی مسئولان و کارشناسان صورت می‌گرفت و ما انتشار می‌دادیم که امروز نه‌تنها هیچ فایده‌ای ندارند بلکه در مواجهه با کرونا نهی می‌شوند. مثلا همین مساله استفاده از ماسک یا اینکه ویروس کرونا در هوا نمی‌ماند یا اینکه علائم این بیماری صرفا تب و سرفه است. واقعا آن روزها اطلاعاتی که در ارتباط با کرونا وجود داشت، اندک بود و برمبنای همان اطلاعات اندک اظهارنظرهای مختلف و متعددی شکل می‌گرفت که حالا اکثر آنها محلی از اعراب ندارند. آن روزها گفته می‌شد کرونا به‌خاطر وزن و ماهیتی که دارد در هوا نمی‌ماند و خیلی لازم نیست کسی ماسک بزند، اگر هم لازم شد صرفا فرد مبتلا نیاز به ماسک دارد و باقی مردم برای تهیه ماسک هجوم نبرند. حالا اما بعد از گذشت چند ماه، تنها راه مواجهه با هجوم کرونا، اپیدمی و شیوع این بیماری کشنده قبل از دسترسی به دارو و واکسن، استفاده از ماسک عنوان می‌شود. محققان، مسئولان و کارشناسان معتقدند فقط با استفاده از ماسک، چه افراد مبتلا و چه افراد سالم به‌علاوه رعایت فاصله اجتماعی، می‌توان با شیوع این بیماری همه‌گیر مقابله کرد، به همین منظور در بسیاری از کشورهای دنیا، فارغ از اینکه چه نوع سیاستی را برای مواجهه با همه‌گیری کرونا در پیش گرفته‌اند، استفاده از ماسک توصیه و الزامی شده است. ایران هم از این قاعده مستثنی نبوده و در ادامه در ارتباط با ماجرای ماسک، تولید و توزیع و استفاده از آن می‌نویسم.
الزام استفاده از ماسک از 15 تیر
همان‌طور که گفتیم، استفاده از ماسک در ایران هم همچون سایر کشورها وضعیت الزامی به خود گرفت، البته تعیین تاریخ و فاصله‌انداختن بین تصمیم تا اجرای این سیاست خود محل سوال بود، اما به هر طریق بالاخره چهاردهم تیرماه حسن روحانی رئیس‌جمهور کشور در جلسه ستاد ملی کرونا بعد از گذشت چند روز از اطلاع‌رسانی در ارتباط با الزام استفاده از ماسک در تجمعات و ادارات خاطرنشان کرد: «ارائه خدمات در همه بخش‌ها به‌ویژه بخش‌های دولتی، منوط به رعایت پروتکل‌های بهداشتی و استفاده از ماسک شود. استفاده از ماسک در محیط‌های عمومی شلوغ باید اجباری باشد و چنانچه کسی بدون ماسک به دستگاه، نهاد یا ارگانی برای دریافت خدمت مراجعه کرد، باید از او بخواهند ماسک داشته باشد و حتی باید از حضور کارمندان و کارکنان در ادارات و دستگاه‌ها در صورت عدم‌رعایت دستورالعمل‌های بهداشتی و استفاده نکردن از ماسک، جلوگیری شود.»
افزایش قیمت ماسک بعد از الزامی شدن
بعد از این اعلام و الزام مبنی‌بر استفاده از ماسک در تجمعات و ادارات و... همچون بسیاری دیگر از موارد اولین تغییری که مردم شاهد آن بودند، افزایش قیمت بود. ماسک هم همچون بسیاری دیگر از اقلام و ابزار موردنیاز مردم، بلافاصله بعد از اینکه نیاز بازار به سمت آن رفت، افزایش قیمت را به‌عنوان اولین واکنش انتخاب کرد و طی دو، سه روز حدود 30 درصد (خوشبینانه‌ترین حالت) گران شد، به‌طوری که سه، چهار روز پیش قیمت ماسک سه‌لایه با پارچه ملت بلون هزار و200 تومان بود اما بعد از اتفاقات این چند روز اخیر و الزام استفاده از ماسک توسط مردم قیمت این ماسک به حدود هزار و700 تا دوهزار تومان و بالاتر رسید. علاوه‌بر ماسک‌های سه‌لایه، قیمت عمده ماسک‌های FF2 که به ماسک فیلتردار معروف است از چهارهزار و 700 تومان به 6 هزار تومان و بالاتر رسیده است. البته همه این تغییرات را کنار مساله وجود یا عدم وجود ماسک در بازار مدنظر قرار دهید، چراکه متاسفانه بعد از بالارفتن تقاضا برای تهیه ماسک به‌خاطر الزامی شدن استفاده از آن برخی فروشندگان یا ندارند یا از فروش امتناع می‌کنند. البته روز گذشته قیمت مصوب سازمان غذا و دارو برای ماسک سه‌لایه هزار و600 تومان اعلام شده است، منتها با همین اعلام قیمت وقتی به داروخانه‌ها مراجعه می‌کنید، بسته 50تایی این ماسک‌ها به قیمت 105 هزار تومان (یعنی هرماسک دوهزار و 100 تومان به بالا) به فروش می‌رسد.
کمبود و قاچاق معکوس ماسک
اما بعد از اولین واکنش بازار به افزایش تقاضا برای تهیه ماسک یعنی گران‌شدن آن، دومین واکنش کمبود و دسترسی سخت به آن بود. این سختی در تهیه ماسک، هرچه از مرکز به سمت حاشیه پیش می‌رویم جدی‌تر و شدیدتر می‌شود. در این رابطه علی فاطمی، نایب‌رئیس انجمن داروسازان ایران بیان اینکه توصیه ما این است که مردم برای تهیه ماسک به داروخانه مراجعه کنند، گفت: «در عین حال توزیع ماسک در داروخانه‌ها در همه استان‌ها تکافو نمی‌کند. در شهرهایی مانند پایتخت مشکل توزیع و تامین ماسک بسیار کمتر است، اما در شهرستان‌ها و شهرهای کوچک مشکل بیشتری وجود دارد و سیستم توزیع تکافوی نیاز را نمی‌کند. همچنین خبرهایی می‌رسد مبنی‌بر اینکه در حوزه ماسک یک قاچاق معکوسی وجود دارد؛ به‌طوری که برخی به علت اختلاف‌قیمتی که وجود دارد و گرانی دلار، بخشی از ماسک‌ها را از کشور خارج می‌کنند. عکس‌ها و فیلم‌هایی دیده شده که ماسک‌های ایرانی در برخی کشورها وجود دارد. البته در روز حدود 6 تا هفت‌میلیون ماسک سه‌لایه پزشکی در کشور تولید می‌شود، اما باید به این موارد و مسائل نیز توجه داشت.»
ممنوعیت دوباره صادرات
الزام، اجبار، گرانی، کمبود و قاچاق معکوس ماسک باعث شد دوباره اخباری مبنی‌بر ممنوعیت صادرات این کالای بهداشتی منتشر شود. در این رابطه روز گذشته جمشید گلپور، رئیس مرکز اصناف و بازرگانان وزارت صنعت و دبیر کارگروه مقابله با کرونای وزارت صنعت با اشاره به لزوم مشارکت مردم، بخش خصوصی و دولت برای مهار کرونا گفت: «وزارت صنعت، معدن و تجارت تمام تلاش خود را برای رفع موانع تولید، به‌ویژه در چرخه تولید ماسک به کار گرفته و انتظار می‌رود مطابق نرخ مصوب، جهت رفاه عموم مردم ایران، ماسک استاندارد را دراختیار شبکه‌های توزیع در کشور قرار دهند.» وی با اشاره به الزام استفاده از ماسک در کشور و با توجه به شرایط قرمز در برخی استان‌ها، گفت: «طبق مصوبه جدید، فعلا صادرات انواع ماسک به خارج از کشور ممنوع اعلام شد.» پیش از این و در ایام ابتدایی شیوع کرونا و وضعیت نامطلوب کشور در آن روزها هم صادرات ماسک به خارج ممنوع شده بود که با فروکش کردن این تب دوباره صادرات برقرار شد، منتها با بازگشتن شرایط بحرانی و علی‌رغم پیش‌بینی‌ها در این زمینه صادرات ماسک بار دیگر ممنوع شد.
هم مواد اولیه و هم ماسک بین دلالان دست به دست می‌شود
اما برای بهتر روشن‌شدن اصل مساله، یعنی پروسه تولید، موانع پیش‌روی تولید‌کننده‌ها و همچنین وضعیت نابسامان بازار در توزیع و فروش ماسک (هم از لحاظ قیمت و هم دسترسی) با یکی از تولیدکنندگان ماسک در کشور به گفت‌وگو پرداختیم. این تولیدکننده در تشریح وضعیت موجود خاطرنشان کرد: «در روزهای ابتدایی شیوع کرونا وضعیت تولید ماسک در کشور قابل‌قبول بود. آن روزها و با اوج‌گیری شیوع کرونا در کشور هم گروه‌های جهادی، هم خانگی و خیاطان و هم خیران وارد میدان شدند و دوشادوش تولیدکنندگان صنعتی این کالا به فعالیت پرداختند و خیلی زود نیاز کشور در این حوزه مرتفع شد. آن روزها در بحث مواد اولیه هم اوضاع و احوال خوبی داشتیم، پارچه به اندازه کافی موجود بود و خوب تولید می‌کردند و کمبودی احساس نمی‌شد. اما کم‌کم و رفته‌رفته که مرزها باز شد و ممنوعیت صادرات برداشته شد و تب کرونا کمی فروکش کرد، خیلی از دلالان محلی از سمت برخی کشورهای همسایه به داخل کشور آمدند و وضعیت بازار این کالای بهداشتی را دچار مشکل کردند. این روزها دیگر از آن تب و تاب اولیه تولید ماسک گروه‌های جهادی و مردمی و... هم خبری نبود. این دلالان هم از افرادی بودند که از قبل با تولیدکنندگان وتجار ایرانی کار می‌کردند و هم افراد جدیدی وارد این حوزه شدند. به‌هرحال این دلالان اینجا شروع به خرید ماسک و تولید ماسک و ارسال به کشورهای دیگر ازجمله کشورهای خودشان کردند. به‌تدریج وقتی کرونا در ایران کمتر شد قدری پیک نیاز کشور کاهش یافت ولی در مقابل نیاز آن کشورها بیشتر شد و این دلالان به‌صورت قانونی و غیرقانونی صادرات را انجام می‌دادند. اما از این مساله که بگذریم الان مشکلی که در مسیر ما تولیدکنندگان وجود دارد، این است که پارچه تولید ماسک را دو، سه کارخانه بیشتر تولید نمی‌کنند و این مشکلاتی را به وجود می‌آورد. مثلا آن روزهایی که قیمت مصوب را 810 تومان در نظر گرفتند هم برای من تولیدکننده و هم برای مصرف‌کننده صرفه اقتصادی داشت ولی وقتی صادرات دوباره از سر گرفته شد، تولیدکنندگان پارچه و ماسک تولیدات‌شان را به کشورهای دیگر گران‌تر می‌فروختند و وقتی دیدند سود آنها در داخل کشور از فروش پارچه و... کمتر است، پارچه را تا حدی وارد بازار نکردند و کار را قدری سخت‌تر کردند که قیمت پارچه را بالاتر ببرند و سودشان را بیشتر کنند.
بر همین اساس هم چند سری افزایش قیمت دادند و پارچه را از طریق دلالان می‌فروختند. (دیگر ما به‌عنوان تولیدکننده به کارخانه پارچه دسترسی نداشتیم و دلال به بازار ورود کرده بود) بعد از این گیر و گرفتاری‌ها مسئولان پروسه مجوز گرفتن را سخت کردند و سنگ جدیدی جلوی پای ما گذاشتند. اوایل شیوع کرونا و آن روزهای سخت، مجوز گرفتن آسان بود و سازمان غذا و دارو مجوز را صادر می‌کرد اما بعد از آن اعلام کردند مجوز تولید ماسک را باید سازمان تجهیزات پزشکی کشور بدهد. صفحه‌ای هم برای پیش بردن این مساله راه‌اندازی کردند و برای ثبت‌نام در آن باید کد شرکتی داشته باشید، در صورتی که قبلا این‌طور نبود و اشخاص مستقیما مراجعه می‌کردند و مجوز را دریافت می‌کردند اما الان این سامانه را راه‌اندازی کردند تا شرکت وارد این عرصه شود. ثبت شرکت هم پروسه دو، سه ماهه دارد و به این سرعت نمی‌توان شرکت راه انداخت و بعد ماسک و پارچه ماسک تحویل گرفت و در تمام این مدت باید در ثبت شرکت و کارهای اداری سرگردان شوید تا بتوانید مجوز بگیرید تا بعد به شما از این کارخانه پارچه بدهند. این اما همه ماجرا نیست، خیلی از کسانی‌که مجوز هم گرفتند و معرفی‌نامه به کارخانه‌ها دادند یک ماه معطل هستند و از مجوز و خریدشان گذشته است ولی هنوز پارچه را تحویل نگرفتند.
مطمئن نیستم اما فکر می‌کنم عرضه پارچه از طریق دلالان برای این است که بتوانند به قیمت آزاد به فروش برسانند. این قیمت آزاد هم شاکله مشخصی ندارد، الا پارچه متری 150 تا 200 تومان را در بازار 800-900 تومان به‌صورت آزاد می‌فروشند. قیمت کارخانه در گذشته متری 150 تا 200 تومان بود که مصوب کردند قیمت ماسک 810 تومان شود. الان کارخانه قیمت را 350 تومان کرده و در بازار آزاد هم تا هزار تومان قیمت بوده است. (البته الان خیلی بیشتر هم شده است) هزینه تولید ماسک با آن قیمت کارخانه‌ای پارچه حدود 300 تومان در می‌آید اما از آنجایی که این ماسک دست هزار دلال چرخیده تا به دست مشتری رسیده است با قیمت‌های عجیب و غریب مواجه هستیم. باید بگویم متاسفانه در اینجا هم مواد اولیه تولید ماسک و هم ماسک دست به دست می‌شود و دو مرحله دلال در افزایش قیمت اثرگذار است.»
دولت وقتی تصمیمی می‌گیرد باید ملزومات آن را هم به خوبی فراهم کند
در این رابطه علی‌اصغر باقرزاده، عضو کمیسیون بهداشت مجلس شورای اسلامی ضمن انتقاد از رویه دولت در ماجرای مدیریت شیوع کرونا در کشور به «فرهیختگان» گفت: «در ارتباط با اینکه انحصار بازار ماسک در اختیار چه کسانی است و بر چه مبنایی قیمت‌ها بالا و پایین می‌شود، بنده اطلاعی ندارم اما در رابطه با این مساله که ماسک باید با قیمت نازل در اختیار مردم قرار بگیرد مساله‌ای طبیعی و بدیهی است. وقتی دولت و ستاد ملی مبارزه با کرونا استفاده از ماسک را اجباری می‌کند، تهیه آن با قیمت و دسترسی مناسب هم به عهده آنهاست و باید تسهیلاتی را هم در نظر بگیرند و نمی‌شود یک‌طرفه برای مردم نسخه بپیچند. ما معتقدیم دولت به وظایفی که باید در ماجرای کنترل کرونا عمل می‌کرد، خوب عمل نکرده است و منتقد آن هستیم. ماسک و سایر اقلام بهداشتی هم باید به راحتی و با تسهیلات در اختیار مردم قرار گیرد و بعد از شیوع جدی و دوباره کرونا و وضعیت نامطلوب کشور هم باید جلوی صادرات آن گرفته شود و نیاز داخلی به طرز مطلوبی برطرف شود، چراکه وضعیت کشور متاسفانه درحال تبدیل شدن به همان وضعیت روزهای ابتدایی است و باید آمادگی مدیریت وضع موجود را داشته باشیم.»
* نویسنده: ابوالقاسم رحمانی، دبیرگروه جامعه