به گزارش «فرهیختگان آنلاین»، شرکت سرمایه‌گذاری تأمین اجتماعی(شستا) همان‌گونه که به عنوان یکی از بزرگ‌ترین هلدینگ‌های سرمایه‌گذاری در کشور شناخته می‌شود؛ عنوان بزرگ‌ترین رقم برای عرضه اولیه در تاریخ بورس را نیز به نام خود کرد، به طوری که روز چهارشنبه و در آخرین روز معاملاتی هفته، 6.7میلیارد سهم برای فروش به عموم و 1.3 میلیارد سهم برای فروش به صندوق‌های سرمایه‌گذاری در قیمت 860 تومان کشف قیمت و عرضه شد. این در حالی است که ارزش بازار شستا حدود ۱۰۰ هزار میلیارد تومان تخمین زده می‌شود. تمام این اعداد و ارقام چه از نظر ارزش و چه از نظر میزان عرضه اولیه در یک روز، همگی بخشی از تاریخ بورس محسوب خواهند شد، اما تحقق اهداف دولت و سازمان بورس و اوراق بهادار از طریق این عرضه اولیه به سادگی نخواهد بود؛ چراکه قبل از بحث درمورد قیمت و نحوه عرضه، ابهام‌های ماهیتی و اختلاف‌نظرهای اساسی است که در آن وجود دارد. در این میان دولت و سازمان بورس معتقد به عمق‌بخشی و جبران قسمتی از کسری بودجه از طریق این‌گونه عرضه‌ها هستند و درمقابل منتقدان، حضور شستا را زمینه‌ساز مشکلات متعدد، ماندگار و غیرقابل بازگشتی در بازار سرمایه می‌دانند و از حضور شرکت‌های زیرمجموعه آن به‌صورت مستقل در بازار سهام دفاع می‌کنند. در این گزارش ابتدا با شناسایی کامل این هلدینگ به بررسی نظرات موافق و مخالف حضور آن در بازار سهام می‌پردازیم، در ادامه نیز کارشناسان بازار سرمایه به ابهامات، فرصت‌ها و تهدیدهای ناشی از حضور شستا در بورس پاسخ می‌دهند.

 شستا را بیشتر بشناسید

شرکت سرمایه‌گذاری تامین اجتماعی(شستا) شرکت هلدینگ سرمایه‌گذاری متعلق به سازمان تامین اجتماعی است که در زمینه مدیریت سرمایه‌گذاری، تجارت و بازرگانی، مدیریت دارایی و مبادلات سهام شرکت‌ها، فعالیت می‌کند. شستا در سال ۱۳۶۵ در قالب یک شرکت سهامی خاص، با سرمایه اولیه دومیلیارد تومان از دارایی‌های سازمان تامین اجتماعی تاسیس شد. در حال حاضر به‌طور متوسط معادل ۱۰ درصد از مجموع ارزش بازار بورس اوراق بهادار تهران، متعلق به شرکت‌های زیرمجموعه شستاست. شرکت شستا مالک شمار زیادی شرکت تابعه و زیرمجموعه است که برای نمونه می‌توان به: «شرکت کارخانه‌های داروپخش، داروسازی اکسیر، داروسازی فارابی، شرکت کشت و دامداری فکا، شرکت داروسازی زهراوی، داروسازی ابوریحان، داروسازی دانا، لابراتوارهای رازک، پارس دارو و شرکت ژلاتین کپسول ایران اشاره کرد.» شستا مجموعه‌ای با بیش از 187 شرکت  غیربورسی و پنج شرکت بورسی و 44 هزار نیروی انسانی بوده که مجموع دارایی‌های این شرکت در سال ۱۳۹۷ بالغ بر ۵۷ هزار میلیارد تومان و درآمد سالانه آن نزدیک به 32 هزار میلیارد تومان اعلام شده ‌است. همچنین درآمد شرکت‌های فرعی شستا که در بورس تهران فعال هستند در سال ۱۳۹۱ درمجموع بالغ بر ۱٫۶۰۰ میلیارد تومان برآورد شد. شستا فعالیت‌های گسترده‌ای را در صنایع مختلف در ایران انجام می‌دهد که این فعالیت‌ها در بخش توزیع از صنایع دارویی، بخش سیمان از صنعت ساختمان، بازار قیر از صنایع پایین‌دستی نفت، کارخانه‌های لاستیک و تایر، ترابری ریلی و برخی فعالیت‌های اقتصادی دیگر هستند.

هلدینگ‌هایی که مستقیما تابع و زیرمجموعه شستا بوده‌اند و به بازار بورس عرضه شده‌اند شامل سرمایه‌گذاری نفت، گاز و پتروشیمی تامین، سرمایه‌گذاری دارویی تامین، سرمایه‌گذاری صدر تامین، سرمایه‌گذاری صبا تامین و کشتیرانی جمهوری اسلامی ایران هستند. سرمایه‌گذاری صنایع عمومی تامین، خدمات ارتباطی رایتل، سرمایه‌گذاری توسعه انرژی تامین، سرمایه‌گذاری سیمان تامین نیز هلدینگ‌ها و شرکت‌هایی هستند که همچنان مالکیت سهام‌های آنها به شستا می‌رسد. از طرفی دیگر شرکت‌های مستقلی که در بازار سرمایه و غیر آن مشغول به فعالیت هستند و تمام یا بخش عمده سهام آنها متعلق به شستا هستند، شامل: «شرکت فولاد مبارکه اصفهان، شرکت ملی صنایع مس ایران، شرکت پالایش نفت ایرانول، شرکت پتروشیمی جم، شرکت خدمات بهداشتی، درمانی میلاد سلامت و... هستند.»

 حضور شستا در صف خرید خودش!

هم‌اکنون تعداد زیادی از شرکت‌های تابعه هلدینگ‌های شستا و حتی خود هلدینگ‌ها در بورس پذیرفته شده و در حال معامله هستند. اما نگاهی به وضعیت سهامداری آنها، نشان می‌دهد که هنوز سهامدار عمده این شرکت‌های سهام عام عرضه‌شده در بورس نیز در دست خود شستا قرار دارد و خبری از خصوصی‌سازی حتی در این شرکت‌ها به چشم نمی‌خورد. بنابراین این ابهام و تردید وجود دارد که بعد از عرضه اولیه تمام آنها نیز، باز هم خود شرکت‌های شستا یا سایر دولتی با خرید بلوکی یا شناور سهام ‌آنها، باز هم تصدی‌گری را در دست بگیرند. در ادامه به آمار هلدینگ‌های شستا به لحاظ ارزش بازار روز بورسی‌ها و سرمایه ثبتی غیربورسی‌ها در اردیبهشت 98 پرداخته‌ایم.

هلدینگ سرمایه‌گذاری نفت و گاز و پتروشیمی با نماد تاپیکو یکی از شرکت‌های شستاست که پیش از این در بورس پذیرش شده و هم‌اکنون ارزش بازاری بیش از 54 هزار میلیارد تومان دارد. هلدینگ تاپیکو هم‌اکنون 59 شرکت مدیریتی دارد و در حوزه زنجیره ارزش صنعت نفت، گاز و پتروشیمی مشغول است. سهامداران عمده(حقوقی) این هلدینگ را هم‌اکنون شرکت سرمایه‌گذاری تامین اجتماعی با 37 درصد سهام، واسط مالی مردادیکم با 18.6درصد، واسط مالی اردیبهشت با 11 درصد، آینده‌سازان رفاه پردیس با 5درصد، ‌موسسه صندوق بیمه اجتماعی روستاییان و عشایر با 6.8درصد و شرکت گروه صنعت سلولزی تامین‌گستر نوین با 1.2درصد تشکیل می‌دهد. همچنین سهام شناور(سهامی که در اختیار معامله‌گران حقیقی و یا مردم است) این شرکت نیز تنها 10 درصد است. هلدینگ سرمایه‌گذاری دارویی تامین با نماد تیپکو نیز دیگر شرکت متعلق به شستاست که قبل‌تر از اینها در بورس پذیرش شده و ارزش تابلوی آن هم‌اکنون به رقم 15هزار میلیارد تومان رسیده است. این شرکت در حوزه دارویی 26 شرکت مدیریتی دارد و در بخش ابزار پزشکی نیز یک شرکت مدیریتی فعال دارد. جالب است که ترکیب سهامداران عمده این هلدینگ نیز با سهم 35 درصدی شستا شروع و به موسسه بیمه اجتماعی روستاییان و عشایر با 18 درصد و بانک رفاه با 10درصد ختم می‌شود. سهام‌های شناوری که توسط حقیقی‌ها معامله می‌شود نیز تنها 20 درصد است.

 شرکت سرمایه‌گذاری صدرتامین یا همان تاصیکو، دیگر هلدینگ شستاست که در حوزه معدنی، کانی‌های فلزی و غیرفلزی و زنجیره وابسته به آن سرمایه‌گذاری می‌کند. ارزش بازار این شرکت بورسی، روی تابلوی بازار سهام هم‌اکنون 15 هزار و 656 میلیارد تومان است. سهامداران آنها را شرکت سرمایه‌گذاری صباتامین با 50درصد سهم، ‌شرکت سرمایه‌گذاری تامین اجتماعی با 23 درصد سهم و شرکت سرمایه‌گذاری نفت و گاز پتروشیمی تامین با 13 درصد سهم تشکیل می‌دهند. همچنین 14 درصد از سهام این شرکت، شناور روی تابلو معامله می‌شود. همچنین این هلدینگ 15 شرکت زیرمجموعه دارد که در سه بخش کانی‌های غیرفلزی، ‌فلزات اساسی و استخراج و اکتشاف دسته‌بندی شده و فعالیت می‌کنند. شرکت سرمایه‌گذاری صباتامین دیگر هلدینگی است که هفته گذشته 12درصد از سهام این شرکت به بازار بورس عرضه شد. در حال حاضر سهامدار عمده و حقوقی این هلدینگ، شرکت سرمایه‌گذاری تامین اجتماعی است که 87 درصد از آن را در اختیار دارد. ارزش بازاری این شرکت تازه‌وارد در حدود 22 هزار میلیارد تومان است. کشتیرانی جمهوری اسلامی ایران با نماد حکشتی به نظر می‌رسد ارزنده‌ترین شرکت شستا باشد. این هلدینگ قبلا در بورس عرضه شده و ارزش بازاری آن بالغ بر 37 هزار میلیارد تومان است. سهامدار عمده این شرکت، شرکت واسط مالی بهمن چهارم است که 13 درصد از سهام را بر عهده دارد و شستا نیز تنها 10 درصد از آن را در اختیار دارد. سایر شرکت‌ها اعم از بازرگانی دولتی ایران، صندوق بازنشستگی کشوری، ‌و شرکت‌های سرمایه‌گذاری استانی، ‌سهمی کمتر از 5 درصد در این شرکت دارند. سهام شناور این شرکت ارزنده نیز هم‌اکنون 8 درصد است و عمده فعالیت‌های آن در بخش حمل‌ونقل آبی انجام می‌شود.

 دولت و سازمان بورس چه می‌گویند؟

موتور بازار بورس مدت‌هاست با سوخت نقدینگی روشن است و حرکت شتابانی می‌کند. تکیه و وابستگی بازار بورس به نقدینگی در عین مزیتی که دارد دلهره‌هایی را برای دولت و سازمان بورس ایجاد کرده است. درواقع رشد روزافزون نقدینگی در بازار سهام معنی‌ای جز جذب نقدینگی‌های سرگردان جامعه به خود را ندارد که مزیت بالایی است اما جا ماندن بسیاری از شرکت‌های بورسی از تقویت تولید و ارزش خود ریسک زیادی را به این بازار تزریق می‌کند. ریسکی که ممکن است منجر به خروج نقدینگی، تورم و افول بازار سهام باشد. دغدغه دولت و سازمان بورس هم همین؛ راهی برای کنترل بهتر و هدایت عمیق‌تر نقدینگی در بازار سرمایه است. یکی از راهکارها برای آن عرضه شرکت‌های بزرگ دولتی و غیردولتی به بورس است که با یک تیر نقدینگی بیشتری به بازار جذب می‌کنند و با تیری دیگر کسری بودجه و منابع مورد نیاز خود را تا حدودی تامین می‌کنند. به‌طور مشخص دولت و سازمان بورس در مورد عرضه شرکت‌هایی چون شستا، تبعات مثبتی مانند اجرای اصول حاکمیت شرکتی، تحقق حداکثر شفافیت در عملکرد مالی و عملیاتی،  امکان حضور مدیران کارآمدتر، افزایش بهره‌وری، حمایت از بیمه‌شدگان، پاسخ‌گویی مدیران شرکت به سهامداران و... متصور هستند، اما درهرحال به نظر می‌رسد تحقق همه این اهداف با توجه به ابهام‌های سیستمی که در بین این شرکت ها وجود دارد کمی سخت به‌نظر آید.

منتقدان چه می‌گویند؟

1 خطر تشکیل مالکیت لایه‌به‌لایه

شستا شرکت سرمایه‌گذاری متعلق به سازمان تامین اجتماعی، ماهیتی نه عمومی و نه دولتی دارد و بازنشستگان و بیمه‌شدگان درواقع صاحبان اصلی این سازمان به شمار می‌روند؛ هرچند در انتها این وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی است که مدیرعامل و هیات مدیره این سازمان را مشخص خواهد کرد. تا قبل از عرضه شدن سهام شستا در بازار این شرکت نزدیک به 10 درصد بازار را در اختیار دارد، به نحوی که در سبد دارایی شستا 82 شرکت از 187 شرکت مدیریتی حضور دارند. ساختار مالکیت تودرتو و لایه‌به‌لایه در بورس ایران سبب شده است که در حال حاضر دوسوم شرکت‌های بورسی حداقل یک سهامدار عمده داشته باشند و حدود نیمی از این سهامداران عمده نیز شرکت‌های بورسی هستند. نتیجه این ساختار درهم تنیده، چیزی جز تفکیک و کنترل شرکت‌ها و درنهایت تضعیف حاکمیت شرکتی و به خطر افتادن منافع سهامداران خرد نیست.

درخصوص شستا نیز، شرکت‌های متعلق به شستا در بازار سرمایه در قالب ۹ هلدینگ عظیم شامل سرمایه‌گذاری نفت، گاز و پتروشیمی تامین، سرمایه‌گذاری دارویی تامین، سرمایه‌گذاری سیمان تامین، سرمایه‌گذاری صدر تامین، سرمایه‌گذاری صبا تامین، سرمایه‌گذاری صنایع عمومی تامین، رایتل، سرمایه‌گذاری توسعه انرژی تامین و کشتیرانی جمهوری اسلامی ایران، لایه‌های مختلفی از سهامداری، شراکت و مالکیت تودرتو را تشکیل داده‌اند. نام هرکدام از این هلدینگ‌های عظیم در میان سهامداران عمده شرکت‌های بورسی نیز به چشم می‌خورد و گاها این زنجیره مالکیت تا چندین لایه دیگر ادامه پیدا می‌کند. بنابراین با ورود شستا به عنوان ابرهلدینگ این هلدینگ‌ها به بازار سرمایه، لایه جدیدی به لایه‌های سهامداری این مجموعه افزوده می‌شود که بر پیچیدگی‌های پیشین می‌افزاید و همچنان از لحاظ مدیریت در هیچ‌کدام از این شرکت‌ها تغییری صورت نخواهد گرفت.

2  پول از شما ریاست از ما

اما مهم‌ترین نقدی که در مورد عرض اولیه شستا می‌توان به آن اشاره کرد، واگذاری سهام و تغییر مالکیت‌ها بدون تغییر در ساختار مدیریت بنگاه‌هاست. از آنجا که عرض سهام شستا توانایی تامین مالی بیش از 10 هزار میلیارد تومانی توسط سهامداران خرد را دارد، اما با توجه به سهام حداقلی سهامدارن جدید، هیچ‌گونه تغییری در ساختار شرکت‌های زیرمجموعه آن رخ نمی‌دهد؛ از طرفی تودرتو کردن شرکت‌ها و واگذاری بخشی از سهام یک شرکت به شرکت بالادستی و پس از آن واگذاری بخشی از سهام هر دو شرکت موجب حفظ سهام مدیریتی و توان اعمال قدرت دولت در اداره و تصمیم‌گیری بنگاه‌ها و شرکت‌ها می‌شود. بنابراین واگذاری بخشی از سهام شرکت سرمایه‌گذاری تامین اجتماعی نیز همچون همان رویه سابق، هیچ تغییری در نحوه تعیین و تغییر مدیران دولتی در این زنجیره شرکت‌داری ایجاد نمی‌کند.

رضا منصوریان، کارشناس:

 عرضه شستا؛ خصوصی‌سازی واقعی یا تعمیق خصولتی‌سازی؟

اینکه عرضه شستا در بورس اتفاق مثبت است یا خیر؟ و اینکه آینده شستا چگونه خواهد بود، آیا همه انتقادها درمورد نحوه عرضه شستا در بورس صحت دارد یا خیر؟ و همچنین آیا این عرضه موجب رونق تولید در زیرمجموعه‌های شستا خواهد شد یا صرفا با تامین کسری‌های دولت موضوع اصلی و محوری کنار گذاشته می‌شود و همچنین این فروش، خصوصی‌سازی واقعی هست یا خیر؛ سوالاتی است که رضا منصوریان، متخصص بازار سرمایه در گفت‌وگو با «فرهیختگان» به آنها پاسخ داده است.

بفرمایید عرضه شستا در بورس چه تحولاتی را رقم خواهد زد؟  

10درصد از سهام شرکت سرمایه‌گذاری تامین اجتماعی(شستا) به‌عنوان بزرگ‌ترین مجموعه شرکت تحت‌مالکیت تامین اجتماعی روز چهارشنبه در بازار سرمایه عرضه شد. اتفاق مهمی که در سالیان اخیر شاید حتی تصورش هم سخت بود که در یک روز دولت بتواند حدود هفت هزار میلیارد توان تامین مالی انجام دهد. اثرات مثبتی که این عرضه می‌تواند داشته باشد و در تاریخ بازار سرمایه و اقتصاد ایران این مهم ثبت شد را می‌توان در موارد زیر خلاصه کرد:

شفافیت: شرکت شستا از این پس باید گزارشات مالی خود را در سایت کدال منتشر کند که این امر می‌تواند احتمال ایجاد فساد مالی در این هلدینگ عظیم را کاهش دهد.

توسعه عمق بازار: با توجه به افزایش حجم پول ورودی به بازار سرمایه عرضه سهام شستا به قیمت ارزشمند 8600 ریال باعث جذب بخشی از منابع موجود در بازار می‌شود و از سفته‌بازی بر سهام کوچک و رشد حباب‌گونه بازار جلوگیری می‌کند.

امکان تامین نقدینگی برای سازمان تامین اجتماعی در بازار سرمایه به وجود می‌آید که می‌تواند به اصلاح ساختار مالی این سازمان و بهبود سودآوری این شرکت کمک شایانی کند. عمومی شدن این هلدینگ می‌تواند از دخالت‌های بی‌خود و تصمیم‌های غیرمعقول پشت پرده‌ای جلوگیری کند و منابع مالی این شرکت را در راستای منافع سهامداران و آحاد مردم جامعه هدایت کند. با عرضه شدن این هلدینگ‌ها در کنار تسهیل سرمایه‌گذاری آحاد مردم جامعه در بورس می‌تواند منجر به بهبود وضعیت نقدینگی سرگردان اقتصاد کند و شرکت‌های فعال در بورس می‌توانند این منابع ورودی را در چرخه تولید کشور به کار ببرند.

درمجموع عرضه نهادهای دولتی و شبه‌دولتی در بورس اتفاق مثبتی است یا خیر؟

به این سوال می‌توان از جنبه‌های مختلفی پاسخ داد. از دید کلان اقتصادی واگذاری نهادهای اقتصادی دولتی و شبه‌دولتی می‌تواند به کوچک‌سازی دولت و چابک کردن دولت و کاهش هزینه‌های دولتی کمک کند. از سوی دیگر یکی از اثرات کوتاه‌مدت عرضه‌های اولیه کمک به کاهش کسری بودجه دولت و تامین مالی شرکت‌هاست. از اثرات دیگر این کار شفافیت بیشتر ساختار دولتی و دوری از فعالیت‌های مالکیتی غیرضروری است.

از طرفی شرکت سرمایه‌گذاری تامین اجتماعی در حدود 11 هزار میلیارد تومان سرمایه‌گذاری در مجموعه‌ای از شرکت‌های بورسی و غیربورسی داشته است که حدود 6.5هزار میلیارد تومان از این سرمایه‌گذاری در شرکت‌های بورسی است که براساس آخرین گزارشات حسابرسی ارزش بازار این سرمایه‌گذاری‌ها بالغ بر 34 هزار میلیارد تومان است که ارزش مازادی برابر با 275 هزار میلیارد تومان را ایجاد کرده است که با عرضه این شرکت در بورس و مشارکت فعالان بازار در عرضه‌های اولیه آنها نیز در این سود سهیم خواهند بود.

آینده شستا تغییری خواهد کرد یا خیر؟ با عدم تغییر حتی یک صندلی در هیات‌مدیره، آیا بازهم تغییرات مثبت شدنی است؟

پاسخ به این سوال در مقطع فعلی امکان‌پذیر نیست. درصورتی‌که عرضه سهام این شرکت از این 10درصد بیشتر نشود و این عرضه به‌سمت واگذاری کامل حرکت نکند می‌توان گفت در اصل قصد سازمان تامین اجتماعی و دولت از این واگذاری تامین مالی شستا در مقطع فعلی است و نباید انتظار تغییر زیادی در ساختار مدیریتی آن داشت؛ اما اگر با گذشت زمان میزان شناوری سهام افزایش یافته و به‌سمت خصوصی‌سازی واقعی حرکت کنیم هم اعتماد در بین اهالی بازار سرمایه به عرضه‌های دولتی افزایش پیدا می‌کند و هم تغییرات مثبتی از بابت سرمایه در گردش واحدها، میزان تنوع‌پذیری سرمایه‌گذاری‌ها و تخصصی شدن بخش‌ها که به تغییرات مثبت بیشتر می‌انجامد اتفاق می‌افتد.

با درنظر گرفتن تحرکات زیرمجموعه های شستا در بازار بورس، این عرضه به عدالت نزدیک است یا خیر؟

این مساله ارتباط مستقیم با حجم عرضه سهام به بخش خصوصی دارد. درصورتی‌که سهم بخش خصوصی و سهامداران خرد از این شرکت افزایش نیابد نمی‌توان انتظار تحقق اتفاقی مثبت داشت؛ اما با افزایش عرضه بیشتر سهام در روزهای آتی و حمایت همه‌جانبه بخش خصوصی از این عرضه، در کنار رصد آن از طریق بازار می‌توان به آینده این عرضه‌ها امیدوار بود.

نظر شما درخصوص نقدهای مطرح شده از سوی منتقدان (منظور همان بحث عدم تغییر ماهیت و عدم تغییر مالکیت و یا مدیریت دولتی) چیست؟

منتقدان بر این تاکید دارند که این عرضه یک حرکت نمایشی و مسکنی برای وضعیت بد مالی و نقدینگی تامین اجتماعی است. نظر منتقدان بر این است که بهتر بود به‌جای عرضه هلدینگ، شرکت‌های زیر مجموعه به طور کامل در بورس عرضه می‌شدند. از نظر اینجانب اصل قضیه در حال حاضر قابل قضاوت نیست. دولت با توجه به مساله مالی خود نیاز به راه حل‌های سریعی جهت تامین منابع مالی دارد و عرضه یک‌به‌یک زیرمجموعه‌ها امری وقت‌گیر و زمان‌بر است. درصورتی‌که دولت عرضه سهام این شرکت را ادامه ندهد می‌توان گفت قضاوت منتقدان درمورد این عرضه و رویکرد دولت صحیح بوده است.

این عرضه موجب رونق تولید در زیرمجموعه شستا خواهد شد یا خیر؟

جذب منابع مالی سرگردان اقتصاد توسط بورس در کنار تسهیل مکانیسم تامین مالی برای شرکت‌ها می‌تواند اثر مثبتی بر تولید کشور و رونق اقتصادی داشته باشد.

این فروش، خصوصی‌سازی و یا مردمی‌سازی است یا در ادامه همان خصولتی‌سازی‌هاست؟

درصورتی‌که عرضه این نهاد توسط دولت در این نقطه متوقف شود می‌توان گفت این عرضه نیز صرفا یک حرکت نمایشی بوده و حکومت مدیران دولتی و سفارشی بر این نهاد در قالب یک نهاد خصولتی ادامه خواهد داشت.

* نویسنده: مرتضی عبدالحسینی، روزنامه نگار