به گزارش «فرهیختگان آنلاین»، تغییر شرایط ارتباطی و رسانه‌ای با حضور میهمان ناخوانده‌ای چون کرونا کاملا واضح و ملموس است. خانه‌نشینی اکثر مردم و استفاده بیشتر و کارآمدتر از وسایل ارتباط جمعی و فضای مجازی باعث بروز امکانات و بسترهای تازه شد. استفاده از اینستاگرام و واتساپ برای برقراری ارتباط تصویری با دیگران در این روزها حتی توسط کسانی دیده می‌شود که شاید پیش از این تمایلی به استفاده از گوشی همراه هم نداشتند. برای تحلیل شرایط فعلی فضای مجازی و بروز و ظهور بیشتر امکان ارتباطات زنده فردی یا گروهی سراغ اکبر نصراللهی، کارشناس رسانه و استاد دانشگاه رفتیم. در یکی، دو ماه اخیر و با توجه به شرایط قرنطینه نقش صداوسیما و فضای مجازی متفاوت از قبل شده است. یکی از جلوه‌های این تفاوت که بازار آن در مدت اخیر داغ شده، بحث لایوهای اینستاگرامی است. از این استاد دانشگاه پرسیدیم دلیل این اقبال چیست و این رسانه چه ویژگی‌هایی دارد که مخاطبان سمت آن کشیده می‌شوند؟
نصراللهی با بیان اینکه در بحث مربوط به عملکرد فضای مجازی باید به چند نکته توجه کنیم، اضافه کرد: «یکی از موارد استفاده از اینستالایو در مباحث کارشناسی در حوزه کروناست. البته در انتخابات ریاست‌جمهوری سال 1396 یکی از پدیده‌های انتخابات پدیده اینستالایو بود به این مفهوم که نامزدها و طرفداران نامزدها علاوه‌بر استفاد از ظرفیت صداوسیما برای پوشش کمپین‌های تبلیغاتی از بحث اینستالایو در حد گسترده استفاده می‌کردند. این پدیده تا قبل از انتخابات 96 وجود نداشت، یعنی شاهد استفاده از اینستالایو نبودیم که کنشگران سیاسی از این ظرفیت برای اثرگذاری بر افکار عمومی و پیشبرد اهداف خود استفاده کنند.»
نصراللهی در ادامه گفت: «بعد از این ماجرا به تناوب به شکل‌های مختلف کنشگران اقتصادی و فرهنگی و مذهبی از پدیده اینستالایو استفاده می‌کردند. بحران کرونا یک هجوم و سونامی استفاده از اینستالایو را ایجاد کرد. فکر می‌کنم پدیده میمون و مبارکی است که این روزها از اینستالایو بیش از انتخابات 1396 به شکل بسیار گسترده و خوب استفاده می‌کنند. این یکی از کارکردهای مثبت فضای مجازی در حل یا مشارکت در حل بحران انسانی و بحران ملی یا کاهش تلفات و خسارت‌های مربوط به یک بحران ملی و انسانی و همین‌طور عمق بخشیدن به خبرهایی است که در روز اتفاق می‌افتد. زیرا رادیو و تلویزیون و خبرگزاری‌ها خیلی به خبرها عمق نمی‌دهند و تحلیل ارائه نمی‌دهند. فکر می‌کنم برای این بحران با این گستردگی و با این پیچیدگی و ابهام و غافلگیری که مردم و کشور ما و تقریبا همه کشورهای دنیا با آن مواجه شدند باید از همه ظرفیت‌های ارتباطی و همه قالب‌های رسانه‌ای استفاده شود، ازجمله باید از شبکه ارتباطی مسجد، شبکه ارتباطی بسیج، شبکه ارتباطی نمازجمعه شبکه ارتباطی گروه‌های مرجع استفاده شود و در کنار این مطبوعات و رادیو و تلویزیون و خبرگزاری‌ها باشند و همین‌طور از ظرفیت فضای مجازی هم حداکثر استفاده شود. فکر می‌کنم پدیده اینستالایو باعث شد خلأ و مشکل تحلیلی که درباره برخی خبرگزاری‌ها و عمق‌بخشی که درباره برخی موضوعات و خبرها وجود داشت تا حدود زیادی جبران یا تعدیل شود.»
اینستالایو؛ خوب یا بد؟
از این استاد دانشگاه درباره مزایا و معایب احتمالی پدیده اینستالایو پرسیدیم که جواب داد: «پدیده اینستالایو، اگرچه در برخی مواقع می‌بینیم بعضی گفت‌وگوهایش مشکلاتی دارد یا ممکن است برخی دعوت شوند که صلاحیت اظهارنظر در آن مورد را ندارند ولی درمجموع و معدل اینهایی که من تعقیب کردم دیدم افرادی هستند که به دلایل مختلف صداوسیما از آنها استفاده نکرده و این دلایل ممکن است سیاسی یا ناشی از غفلت و نشناختن ظرفیت کارشناسی کشور باشد. به همین دلیل اینستاگرام بدون این محدودیت ظرفیت‌های مختلف کارشناسی را به کار گرفت و پذیرای کارشناسانی شد که شاید هیچ‌وقت صداوسیما و خبرگزاری‌ها و مطبوعات سراغ آنها نمی‌رفتند. البته باید بگویم اشکال یا چالشی که در رسانه‌های رسمی داریم، این است که فقط تعدادی آدم‌های مشخص می‌آیند و در همه زمینه‌ها اظهارنظر می‌کنند. اینستالایو این عدالت را برقرار کرده است، یعنی در انحصار برخی رسانه‌ها و افراد نیست، بلکه هرکسی می‌تواند از این ظرفیت استفاده و نگاه کارشناسی خود را مطرح کند. خوشبختانه شاهد بلوغی در این عرصه هستیم. یعنی در عرصه گفت‌وگوی اینستالایو و فضای مجازی شاهد این نیستیم که حرف‌های خارج از اخلاق و ادب یا حرفی که امنیت ملی را به خطر بیندازد، زده شود. شاهد بلوغی هستیم که در یک بحران این همدلی ایجاد شده و هرکسی سعی می‌کند با رعایت برخی ملاحظات دیدگاه تخصصی خود را بیان کند. این فایده دیگری در بحث عدالت و شکوفاشدن همه ظرفیت‌های کارشناسی و تضارب و برخورد آرا و اندیشه‌ها و انتخاب بهترین دیدگاه‌ها به وسیله مردم دارد. مردم در شرایطی که در قرنطینه و در خانه‌ها هستند، اوقات فراغت بیشتری دارند. در این اوقات فراغت باید از همه ظرفیت‌های رسانه‌ای استفاده کنند و تنها به رادیو یا تلویزیون محدود نشوند. اگر فضای مجازی و اینستالایو نبود شاید اوقات فراغت مردم ترمیم نمی‌شد و رسانه‌های رسمی و موجود پاسخگوی میزان وقت و اوقات فراغت و نیازهای مردم نبودند، چراکه در اینجا ظرفیت بی‌سابقه‌ای داریم.»
رقیب تلویزیون آمده؟
برخی کارشناسان استفاده متنوع و متعدد از اینستالایو را زنگ خطری برای رسانه‌های رسمی کشور علی‌الخصوص صدا و سیما می‌دانند. از این کارشناس رسانه‌ای سوال کردیم که آیا می‌شود لایو اینستاگرام را به عنوان رسانه قوی و رقیب جدی برای رسانه‌های رسمی کشور دانست؟
نصراللهی پاسخ داد: «فکر می‌کنم از سال 1396 و انتخابات دوره دوم آقای روحانی پدیده اینستالایو انحصار پخش تلویزیونی را شکست. باید این اتفاق را به عنوان یک پدیده پرقدرت بپذیریم. از سال 96 کنشگران اقتصادی و سیاسی و سایر حوزه‌ها به این جمع‌بندی رسیدند که اگر به هر دلیلی تلویزیون آنها را پوشش نداد یا اگر در ایران تلویزیون خصوصی ندارند یا ظرفیت تلویزیونی برای آنها ناکافی است، می‌توانند از ظرفیت اینستالایو استفاده کنند. پس انحصار شکسته شد، چه دوستان رسانه‌ای و چه کنشگران حاکمیتی بپذیرند و چه نپذیرند. من فکر می‌کنم جلوی تکنولوژی‌های ارتباطی و انتخاب مردم را نمی‌توان گرفت. اگر می‌شد باید جلوی پخش برنامه‌های ماهواره‌ای بسیار مخربی که مغایر با امنیت ملی است و بسیاری از کشورها از آن ناراضی و ناراحت هستند را گرفت. اگر می‌شد جلوی تکنولوژی را گرفت، امروزه شاهد این نبودیم که با وجود فیلترینگ برخی اپلیکیشن‌ها، مردم همچنان در آن اپ‌ها حضور دارند و مصرف رسانه‌ای مردم را این اپ‌ها شکل می‌دهند یا توئیتر که الان فیلتر است و بسیاری از کنشگران رسمی ما از آن استفاده می‌کنند. بنابراین فکر نمی‌کنم بتوان جلوی تکنولوژی را گرفت و اینستالایو پدیده‌ای است که نه‌تنها از این به بعد مانع این گرایش شد که کنشگران سیاسی و حتی مذهبی به آن گرایش دارند.»
مرگ و اینستالایو
با توجه به طرح فاصله‌گذاری اجتماعی و رعایت مسائل بهداشتی و ایمنی امکان برگزاری مراسم‌های عزاداری وجود ندارد. این استاد دانشگاه درباره ارتباط اینستالایو و مراسم‌های آیینی گفت: «حتی پدیده اینستالایو این امکان را در اختیار خانواده‌های داغداری قرار داده است که نمی‌توانند مراسم رسمی برای اموات‌شان برگزار کنند. حتی مراسم افراد و فرماندهانی که در جنگ خوش درخشیدند و این روزها به دلیل آسیب‌های ناشی از کرونا بیماری آنها تشدید شده و به شهادت رسیدند و بین ما نیستند هم مظلومانه برگزار شد. بنابراین این امر بخشی از خلأ عاطفی و خلأهایی را که در عرصه برگزاری مراسم وجود داشت، جبران کرده است. همین الان گروه‌های مختلفی می‌شناسم که مراسم سوگواری مجازی را برپا می‌کنند، چه مراسم سوگواری و چه مراسم جشن نیمه‌شعبان. بچه‌های مذهبی و بچه‌های آتش به اختیار زیارت مجازی ترتیب دادند. سوگواری و میلاد و اعیاد شعبانیه تعطیل نشده است و در فضای مجازی برگزار می‌شود. این ظرفیت خوبی است. نمی‌خواهم بگویم این پدیده آسیب ندارد، حتما اشکالاتی دارد ولی راه‌حل این است که فضای مجازی را به عنوان واقعیت بپذیریم و با توصیه و نظر مقام‌معظم‌رهبری با استفاده حداکثری، بهینه، هوشمندانه و جسورانه از ابزارها و پلت‌فرم‌های فضای مجازی هم مراقب امنیت ملی و سلامت روحی و روانی مردم باشیم و هم این عرصه را به دست بگیریم.»
اگر در این عرصه حضور نداشته باشیم این عرصه بسیار جذاب و جالب و اثرگذار و پرمخاطب در انحصار افرادی قرار می‌گیرد که پایبند به اخلاقیات نیستند و در قبال مردم و کشور و نظام خود خیلی تعهد و مسئولیت ندارند، بنابراین به تعبیر مقام‌معظم‌رهبری در بیانیه گام دوم، ما در محاصره تبلیغاتی هستیم که باید این محاصره تبلیغاتی شکسته شود.
ما و اینستا؛ اینستا و ما
رفتار اینستاگرام با شهادت حاج‌قاسم سلیمانی و تصاویر این سردار باعث بروز خشم بین علاقه‌مندان شهید سلیمانی شد. برخی معتقد بودند باید اینستاگرام بایکوت و تحریم شود و برخی دیگر از رفتار متقابل سخن می‌گفتند. اکبر نصراللهی درباره شکل مواجهه با اینستا می‌گوید: «در همین عرصه با یک تروریسم رسانه‌ای مواجه هستیم. در ماجرای مربوط به شهادت سردار عزیز حاج‌قاسم سلیمانی، اینستاگرام به هر کسی، ازجمله من، که عکس و فیلمی از حاج‌قاسم می‌گذاشت، هشدار می‌داد و برخی از پیج‌ها را می‌بست و افراد مجبور می‌شدند پیج دومی باز کنند و این اشکالات پیش می‌آمد و گاهی بلاک می‌شدند. فکر می‌کنم با این پدیده هم مواجه هستیم و دوستانی که در حوزه وزارت ارتباطات و سایر بخش‌های خصوصی و حاکمیتی حضور دارند باید تلاش کنند پلت‌فرمی برای مردم ایران همانند سایر کشورها فراهم کنند اما وقتی نداریم، عقل اقتضا می‌کند از پلت‌فرم‌های موجود حداکثر استفاده را کنیم. واقعیت این است که دنیا و عرصه بحث‌های رسانه‌ای را عرصه جنگ می‌دانم. تفاوت را در نوع سربازان و نوع سلاح و محدوده عملیات می‌دانم، بنابراین قبلا جنگ در جغرافیای محدودی همانند جنوب کشور یا غرب کشور با عوامل صدام بوده و الان جنگ در همه نقاط دنیاست. سربازان و افسران آن و کسانی که در عرصه عملیات هستند همه کاربران هستند، پس این نبرد گسترده‌تر است و همه سرباز این جنگ هستند و هرکسی می‌تواند از این سلاح و ابزار استفاده کند، یعنی سلاح تنها در اختیار و انحصار کسی نیست. واقعیت این است در حوزه رسانه‌ای می‌توان با ضرس‌قاطع بیان کرد کنشگران رسانه‌ای و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، صداوسیما، خبرگزاری‌های ما و دولت نتوانستند وضعیت موجود و آرایش جدید رسانه‌ای را خوب متوجه شوند و آینده را پیش‌بینی و به‌موقع مداخله کنند. برخی مواقع دوستان مداخله می‌کنند ولی مداخله آنها دیرهنگام است و جواب نمی‌دهد. چطور در جنگ و دفاع مقدس یا بحث پهپادهای آمریکایی نگفتیم این سلاح آمریکایی یا اسرائیلی یا روسی است و از آن استفاده نمی‌کنیم. حتی تلاش می‌کردیم سلاح دشمن را بگیریم و علیه خودشان استفاده کنیم.
در بحث رسانه‌ای هم نباید بگوییم چون اینستاگرام تصاویر حاج‌قاسم را مسدود کرده یا چون این پلتفرم دست کشورهای متعارض و متخاصم است باید خود را محروم کنیم. اتفاقا باید بیشتر از اینها استفاده کنیم و این عرصه را در دست بگیریم، در غیر این صورت در عرصه‌های جنگ روانی بازنده هستیم و نمی‌توانیم پیام خود را به جهانیان بدهیم و پدیده اسلام‌هراسی و ایران‌هراسی را خنثی کنیم. هنر در این است، ضمن اینکه تلاش می‌کنیم به موازات توانمند کردن رسانه‌ای و ایجاد بازدارندگی رسانه‌ای از ظرفیت‌های موجود رسانه‌ای دنیا حتی ظرفیت‌های دشمن علیه خودشان استفاده کنیم و از آن برای منافع ملی و مردم بهره ببریم.»
این فعال رسانه‌ای در پایان گفتوگو چند نکته درباره نقش‌های برجسته فضای مجازی در کشور مطرح کرد و افزود: «نقش برجسته‌ساز، نقش شتاب‌زا و نقش بازدارنده. بسیاری از موضوعاتی که رسانه‌های رسمی یا کنشگران رسمی از آن غفلت می‌کنند یا منافع آنها اقتضا می‌کند بیان نکنند، رسانه‌های مجازی آن را بزرگ‌نمایی و کاری می‌کنند که مسئولان در انجام آن ماجرا شتاب کنند یا اگر اشکالی در آنجا وجود دارد، سعی می‌کنند مسئولان آن کار را انجام ندهند. این را می‌توان بیشتر توضیح داد. بحث حساسیت‌افزایی، بحث هم‌افزایی، هم‌آموزی، هم‌رسایی، شتاب‌زایی، بازدارندگی، مطالبه‌گری، تشکیل کمپین‌های به‌موقع و موثر از دیگر موارد است. همانند کمپین‌های در خانه بمانیم و گفت‌وگوهای زنده با کارشناسان در اینستالایو که مفصل توضیح دادم. افزایش اطلاعات مردم و تهیه وایرال بسته‌های آموزشی از دیگر موارد است. اینکه چطور مردم بهداشت مربوط به کرونا را رعایت کنند را به وفور در فضای مجازی می‌بینیم. بحث غنی‌سازی اوقات فراغت و پرکردن خلأ ارتباطات حضوری از دیگر موارد است. در بحث جشن‌ها و اعیاد مذهبی و... می‌توانیم از ظرفیت اینستاگرام و سایر پلت‌فرم‌ها استفاده و ارتباط تصویری با عزیزان خود برقرار کنیم. بنابراین اینها کارکردهای مثبت فضای مجازی بوده اما همچنان به‌واسطه حضور کاربران غیرمسئول و کنشگران سیاسی معارض جمهوری اسلامی و مخالف مردم ایران که بعضا پیج آنها و تاسیس‌شان در خارج از کشور است، آنها از این ظرفیت‌ها استفاده می‌کنند و شاهد هستید اخبار منفی و جعلی را با استفاده از این فضای مجازی تولید کردند و انتشار دادند و حتی در برخی موارد که امنیت روحی و روانی مردم تحت‌تاثیر قرار گرفته شد آن را توقیف کردند. این موارد کم نیست ولی در هر صورت به واسطه حضور مسئولانه و هوشمندانه کاربران ایرانی فضای مجازی و بلوغ رسانه‌ای و افزایش سواد رسانه‌ای آنها و استفاده دستگاه‌های رسمی از این فضای مجازی به‌عنوان رسانه‌های مکمل به جرات می‌توان گفت اشکالات و کارکردهای منفی فضای مجازی این دوره نسبت به قبل کمتر شده و بلوغ رسانه‌ای و کارکردهای مثبت فضای مجازی بیشتر شده است.»
* نویسنده: سیدمهدی موسوی‌تبار، روزنامه‌نگار