به گزارش «فرهیختگان آنلاین»، اوضاع بلوچستان خوب نیست. چیزی شبیه روزهای ابتدایی سال 98 در بلوچستان درحال وقوع است. بارش‌های بی‌سابقه و سیل‌آسا باریدن گرفته و حجم آب به حد قابل‌توجهی بالا آمده است. تصاویر و فیلم‌هایی از بلوچستان روی خروجی رسانه‌ها و صفحه‌های شخصی مردم بومی قرار گرفته است که دیدن ناتوانی در تغییر این وضعیت غمبار است. کودک بلوچی با لهجه شیرینش از وضعیت نامطلوب و سخت سیل پیش‌آمده گلایه می‌کند و تنش از سرما می‌لرزد. زنان و مردانی که زمین‌های کشاورزی و محصولات‌شان را برآب‌رفته می‌بینند و با حسرت مثل ما که کیلومتر‌ها دورتر از آنها نشسته‌ایم، فقط نظاره‌گر این فاجعه هستند. با این تفاوت که ما جای گرم و چای گرم و سقف مطمئن بالای سر داریم و آنها از بیم سیل به مناطق مرتفع رفته‌اند و سوز سرما را با تمام وجودشان لمس می‌کنند. از بدشانسی و بداقبالی این مردم هم که هرچه بنویسیم کم نوشته‌ایم، نه سلبریتی‌ها برای آنها رگ گردن کلفت می‌کنند و نه جو رسانه‌ای آنطور که باید بیانگر مشکلات آنهاست. در اوج مظلومیت هستند و نیم‌نگاهی هم به آسمان دارند تا خدا به دادشان برسد و دل‌شان به شنیدن صدای هلی‌کوپترهای امدادی گرم شود. از اختیار نگارنده هم خارج است که به جای تمام ترندهای مجازی، بلوچستان را ترند توجهات کند، با همه اینها این نوشتن کمترین و متاسفانه تنها کاری است که برمی‌آید.
راز بارندگی بی‌سابقه چیست؟
روز گذشته در همین صفحه در ارتباط با سیلاب استان سیستانوبلوچستان نوشتیم اما سرعت اتفاقات و تحولات در این مناطق آنقدر بالاست و هر لحظه اخبار و اطلاعاتی به گوش می‌رسد که حتما تا همین حالا که شما درحال خواندن این خطوط هستید، اتفاقات جدیدی رخ داده و تغییراتی ایجاد شده است. با این همه و بنا بر اطلاعات و اظهارات موجود بارش‌های اخیر در بلوچستان حتی از پیش‌بینی‌ها هم بیشتر بوده است و بارندگی یک‌سال این منطقه، در 24 ساعت اتفاق افتاده و همین مساله به خوبی می‌تواند نشان دهد بلوچستان در چه وضعیتی قرار دارد. احد وظیفه، رئیس مرکز ملی خشکسالی و مدیریت بحران سازمان هواشناسی کشور روز گذشته در ارتباط با علت بارش‌های چند روز اخیر در این منطقه خاطرنشان کرد: «در درجه اول می‌توان به این موضوع اشاره کرد که آب و هوا و اقلیم به‌صورت جهانی همواره تغییرپذیر هستند، همچنین تغییرات اقلیمی الگوهای جوی را تا حدودی تحت‌تاثیر قرار داده‌اند. سیستم‌های هواشناسی حرکت موجی دارند و فرآیندهای گسترده‌ای نیز در شکل‌گیری این امواج دخالت می‌کنند، برای مثال نوسانات جنوبی، نوسانات دوقطبی اقیانوس هند، نوسانات پرفشار سیبری و نوسانات اقیانوس‌اطلس شمالی امواج بزرگ مقیاسی هستند که در شکل‌گیری امواجی که از غرب به شرق حرکت می‌کنند، تاثیرگذارند. درحال حاضر امواج جوی به‌گونه‌ای است که بارش‌های خوبی در سواحل شرقی خلیج‌فارس پیش‌بینی می‌شود. اقلیم همواره ثابت نیست و ثابت نبودن آن لزوما به تغییرات اقلیمی مربوط نمی‌شود.»
اگر امدادرسانی سرعت نگیرد، اتفاقات تلخی رخ خواهد داد
با مردم محلی صحبت کردیم، از دیروز تا همین چند دقیقه پیش و قبل از اینکه نوشتن را آغاز کنم با چند نفر از حاضران در مناطق درگیر سیل گفت‌وگو کردم و نقطه‌اشتراک تمام ادعاها و اظهارات، عدم‌تغییر چشمگیر در کمک‌رسانی‌ها بود. روز گذشته یکی از فعالان اجتماعی حاضر در منطقه به «فرهیختگان» گفته بود که مساله اصلی در منطقه بلوچستان کندی در خدمت‌رسانی‌ها و فاصله زیاد بین شهرها و روستاهاست. به هرحال استان سیستانوبلوچستان گستره وسیعی دارد و همین وسعت همان‌طور که روند امدادرسانی را کند می‌کند، این را هم ایجاب می‌کند که پایگاه‌های متعددی برای امدادرسانی با فواصل کوتاه‌تر وجود داشته باشند. مساله‌ای که علی‌رغم درخواست مردم و مسئولان محلی انجام نشده و تمام کمک‌ها از سمت زاهدان به‌عنوان مرکز استان به سایر مناطق ارسال می‌شود و همین یکی از عوامل اصلی کندی در ارائه خدمات است.
با این حال، یکی‌دیگر از شهروندان بلوچ که به سختی توانستیم با او ارتباط برقرار کنیم (چون در بسیاری از مناطق به دلیل شدت بارش‌ها و سیلابی شدن زیرساخت‌ها از بین رفته و برق و تلفن و... قطع شده است) به «فرهیختگان» گفت: «من از ابتدای ماجرای بارش‌ها و سیلابی شدن شهرها و روستاها در مناطق حاضر هستم، دریغ از کمک‌رسانی و حضور مسئولان در منطقه، مردم با زنجیره‌های انسانی، دست یکدیگر را محکم می‌گیرند و از مسیر آب عبور می‌کنند تا بتوانند مواد غذایی را برای خود و خانواده‌هایشان بیاورند. البته جایی که من هستم کمی اوضاع بهتر از مناطقی همچون قصرقند و بنت و زرآباد و... است. دوستانی در آن مناطق دارم که سه روز است حتی غذا هم نخورده‌اند و تمام آنچه در خانه داشتند را هم آب برده است. به خاطر بالا‌آمدن آب مجبوریم روی بلندی‌ها باشیم و فقط نظاره‌گر جریان سهمگین سیل هستیم. جاده‌ها یکی بعد از دیگری تخریب می‌شوند و همین مساله اندک امید کمک‌رسانی‌ها را هم ناامید می‌کند. اینها البته هم یک طرف ماجراست، سوی دیگر مساله سردی بی‌سابقه هواست که به خاطر نبود گاز و نفت و حتی برق در بسیاری از مناطق راه گریزی از آن نداریم. مردم به داد هم می‌رسند اما خب تا جایی کاری از دست مردم بر می‌آید و باید هرچه سریع‌تر مسئولان و نیروهای امدادی به داد ما برسند. موادغذایی، بهداشتی، لباس گرم و... کم است و اگر زودتر تامین نشود، اتفاقات تلخی رخ خواهد داد.»
وضعیت امدادرسانی بسیار ضعیف است
در تصدیق روایت میدانی یکی از شهروندان بلوچ، خواندن اظهارات عزیز سارانی نماینده مردم سیستانوبلوچستان در شورای عالی استان‌ها هم خالی از لطف نیست. او در ارتباط با وضعیت مردم در مناطق سیل‌زده خاطرنشان کرد: «هنوز برآوردی از خسارت‌ها انجام نشده اما آنچه به‌عنوان یک فاجعه در این استان اتفاق افتاده، عدم امدادرسانی و کمک به مردم آسیب‌دیده این استان پس از 72 ساعت است. برخی روستاها 72 ساعت است که بر اثر سیلاب راه ارتباطی‌شان قطع شده و تنها امکان امدادرسانی به آنها از طریق هوایی است، درحالی که این امکان هنوز در سطح استان فراهم نشده و به‌شدت نیازمند اورژانس هوایی در سطح استان سیستانوبلوچستان هستیم. مردمی که در روستاهای مختلف گرفتار سیلاب هستند اگر آذوقه غذایی تاکنون داشتند به اتمام رسیده، بنابراین به‌شدت نیازمند رساندن آذوقه غذایی به آنها هستیم که در تماس با فرمانداران و بخشداران مختلف همگی بر این نکته تاکید داشتند اگر این مشکل ادامه پیدا کند و امدادرسانی تسریع نشود با یک بحران بزرگ مواجه خواهیم بود. روستای دشتیاری چابهار در سیستانوبلوچستان آسیب بسیاری دیده و وضعیت امدادرسانی نیز بسیار ضعیف است که در صورت ادامه این وضعیت شاهد فاجعه بزرگی در این منطقه خواهیم بود. به‌شدت نیازمند بالگرد برای امدادرسانی هستیم که امیدواریم بالگردها از استان‌های همجوار یا تهران برای کمک‌رسانی به مردم سیستانوبلوچستان تامین شود. در برخی روستاها امدادرسانی به افراد آسیب‌دیده 48 ساعت است که انجام نشده، چراکه بالگردی وجود ندارد. از سوی دیگر برخی روستاها راه‌های ارتباطی‌شان مسدود شده و حتی هیچ خبری از آنها نداریم.»
خطر حمله گاندوها
کمبود امکانات، ضعف در امدادرسانی‌ها و کندی عجیب در این ماجرا، سردی شدید هوا، کمبود موادغذایی، بهداشتی و لباس گرم را وقتی کنار برخی دیگر از اتفاقات و تهدیدات جدید می‌گذاریم، لزوم توجه جدی‌تر به ماجرای سیل بلوچستان گوشزد می‌شود. وحید پورمردان، مدیرکل محیط‌زیست استان سیستانوبلوچستان با اشاره به اینکه طغیان رودخانه باهوکلات بر اثر سیلاب، باعث بیرون آمدن تمسا‌ح‌های پوزه‌کوتاه (گاندوها) از محل زیست‌شان شده است، گفت: «گاندوها با جریان آب ممکن است به مناطق مختلف حرکت کرده باشند و لازم است مردم در این زمینه هوشیار باشند. بهترین راه در شرایط حاضر برای مصون‌ماندن از خطر احتمالی حمله گاندوها اطلاع‌رسانی به مردم است. براثر سیلاب تنش‌هایی به حیات‌وحش ازجمله گاندوها وارد شده و این تنش‌ها باعث جابه‌جایی آنها شده که لازم است افراد در صورت مشاهده تمساح به محیط‌زیست اطلاع‌رسانی کنند. مردم محلی آشنایی مناسبی با رفتار گاندوها دارند و می‌دانند محصورکردن این گونه غیرممکن است.»
تصویری از ویژگی‌های زمین بلوچستان
در ارتباط با چرایی وقوع چنین بارش‌های بی‌سابقه‌ای و سیلاب شدید، گمانه‌زنی‌ها در ارتباط با تغییرات اقلیمی و همچنین آینده مناطق درگیر سیل و آبی که به شدت در جریان است، با محمد درویش فعال محیط‌زیست گفت‌وگو کردیم. درویش در این‌باره به «فرهیختگان» گفت: «منطقه بلوچستان ما یک ویژگی خاصی دارد و آن هم اینکه ما آنجا سفره‌های آب زیرزمینی یا به اصطلاح آبرفت‌های درشت‌دانه نداریم که بتوانیم آب را در زیرزمین ذخیره کنیم و این مساله از ویژگی‌های آن منطقه است. شما اگر خود رودخانه سرباز که اصلی‌ترین رودخانه منطقه است را ببینید، متوجه می‌شوید در بستر آن جاهایی آب روی سطح جاری است و جای دیگر در زیر سطح حرکت می‌کند و به همین خاطر از دیرباز هموطنان ما در این منطقه با توجه به زیست‌بوم‌شان از کشت‌هایی مثل کشت خوشابی استفاده می‌کردند و از سازه‌هایی به نام هوتک برای ذخیره آب بهره می‌بردند. هوتک‌ها درواقع سازه‌هایی بودند شبیه استخرهای بزرگ طبیعی که آب را در اینها و در سطح زمین ذخیره می‌کردند، چون نمی‌توانستند در زیر زمین نگهداری کنند. این نگهداری و ذخیره آب هم برای این بود که در مواقع کم‌آبی از این آب برای شرب و کشاورزی استفاده می‌کردند. این تصویری از وضعیت زمین‌ها و آب این منطقه است و ما اگر رودخانه‌های منطقه را ببینیم کاملا مشخص است که درطول هزاران سال گذشته شاهد سیلاب‌های به‌شدت وخیم‌تری بوده‌اند و سیلاب اخیر تجربه جدیدی برای بلوچستان نیست. کل منطقه بلوچستان تقریبا دشت سیلابی است و همین مساله سبب شده ما آنجا یک منطقه بسیار حاصلخیز به نام دشت باهوکلات داشته باشیم. این منطقه به خاطر اینکه رودخانه‌ها از بالادست به آنجا می‌ریختند، خاک بسیار حاصلخیزی دارد، می‌توان گفت به نوعی خوزستان کوچکی است در منطقه بلوچستان.»
بارش‌ها ممکن است ناشی از تغییرات اقلیمی باشد
این فعال محیط‌زیست در ادامه به شبهه اثر‌گذاری تغییرات اقلیمی در وقوع سیلاب‌های بلوچستان اشاره کرد و گفت: «درحال حاضر در یک شرایط آب‌و‌هوایی استثنایی هستیم. اغلب بارندگی‌ها در بلوچستان تابستان رخ می‌دهد یعنی موقعی که جریان‌های باران‌زا از اقیانوس هند می‌آیند و اثر می‌گذارند و بارش اتفاق می‌افتد، این‌بار اما بلوچستان متاثر از جریانی از اقیانوس آرام و حتی به عقیده برخی اقیانوس اطلس شده است. این مساله خیلی کم‌سابقه است و همین کم‌سابقه بودن باعث می‌شود گمان کنیم ناشی از تغییرات اقلیمی باشد، ناشی از فرآیندهایی که بشر روی آنها اثر گذاشته است. به هرحال بر کسی پوشیده نیست که انتشار گازهای گلخانه‌ای درحال تغییر نظام اقلیمی جهان است و این بارش‌های بلوچستان هم ممکن است تحت‌تاثیر این مساله باشد.»
اگر چیدمان توسعه را رعایت می‌کردیم این سیل موهبت بود
درویش در ادامه و در پاسخ به این سوال که آیا این امکان وجود دارد که ما این حجم وسیع آب را کنترل یا ذخیره کنیم، گفت: «اینکه فکر کنیم این حد بزرگ سیل را می‌توانستیم مهار یا ذخیره کنیم؛ باید بگویم اولا امکان‌پذیر نبوده و ثانیا اگر ما می‌توانستیم چیدمان توسعه و طراحی سکونتگاه‌هایمان را در بلوچستان به نحوی انجام دهیم که در مسیر بستر سیلابی رودخانه‌ها نباشد، یعنی حریم را رعایت می‌کردیم. این سیلاب‌ها می‌توانست برای بلوچستان و محل ورود سیلاب به دریای عمان برکت باشد چون سبب احیای تاب‌آوری خلیج‌فارس و دریای عمان می‌شود و فرآیند تخم‌گذاری ماهی‌ها و تنوع زیستی را بهبود می‌بخشد و بار آلودگی در آن دریاها را کاهش می‌دهد و به احیای آبزیانی می‌انجامد که می‌توانند سهم عمده‌ای از غذای ایرانیان را به خود اختصاص دهند. اشکال ماجرا دقیقا اینجاست، در منطقه هرمزگان و منطقه میناب ما یک سیلاب افسانه‌ای داشتیم. مینابی که درگیر فروچاله‌های زیادی بود و حدود یک‌میلیون نفر از نخل‌ها و صدهاهزار درخت انبه‌اش را از دست داده بود، الان با یک سیلاب رویایی روبه‌رو شده که می‌تواند بخش قابل‌توجهی از سفره‌های آب زیرزمینی و مشکلات کم‌آبی را ترمیم کند و این می‌تواند یک خبر خوب برای مردم میناب و کشاورزان آن باشد، هرچند در کوتاه‌مدت متاسفانه خسارت‌هایی وارد می‌کند.»
ما باید یاد بگیریم قوانین طبیعت را رعایت کنیم
در پایان این فعال محیط‌زیست در واکنش به این مساله که چرا چنین سیلاب‌هایی تا این حد خسارت وارد می‌کنند و ما نمی‌توانیم برداشت صحیح از وقوع آنها داشته باشیم، خاطرنشان کرد: «یادمان باشد همان اوایل انقلاب طرحی را وزارت جهاد سازندگی آن زمان برای افزایش وسعت اراضی کشاورزی مطرح کرد و گفت در روددره‌ها و زمین‌های آبرفتی کنار رودخانه‌ها کشاورزی کنیم و به این ترتیب وسعت اراضی کشاورزی را افزایش دهیم. آن وقت‌ها صداهای خیلی کمی بود که گفتند این کار خطرناک است، چون وقتی شما در حریم آبرفتی رودخانه‌ها این کار را کنید بالاخره آن رودخانه یک روز انتقامش را از شما خواهد گرفت و خانه‌اش را پس می‌گیرد اما در آن موج انقلابی‌گری و شوری که داشتیم، کسی این صداها را نشنید و آرام‌آرام این کار را انجام دادند و بعد حتی برای آنها احساس مالکیت ایجاد شد، سند تنظیم شد و بستر رودخانه‌ها را تصاحب کردیم. درنهایت آنچه واقع شده و در بلوچستان هم شاهدش هستیم، همان فاجعه‌ای بود که در معمولان و پلدختر هم شاهد بودیم و آن مناطق را دچار آسیب کرد. این قصه تکراری است و ما باید یاد بگیریم به قوانین طبیعت احترام بگذاریم و براساس قوانین طبیعت چیدمان توسعه‌مان را طراحی کنیم، اگر این کار را کنیم آن وقت سیل‌ها به جای اینکه غم و ترس و وحشت برای ما ایجاد کنند، امید و لبخند رضایت برایمان به دنبال خواهند داشت.»
ما باید یاد بگیریم قوانین طبیعت را رعایت کنیم در پایان این فعال محیط‌زیست در واکنش به این مساله که چرا چنین سیلاب‌هایی تا این حد خسارت وارد می‌کنند و ما نمی‌توانیم برداشت صحیح از وقوع آنها داشته باشیم، خاطرنشان کرد: «یادمان باشد همان اوایل انقلاب طرحی را وزارت جهاد سازندگی آن زمان برای افزایش وسعت اراضی کشاورزی مطرح کرد و گفت در روددره‌ها و زمین‌های آبرفتی کنار رودخانه‌ها کشاورزی کنیم و به این ترتیب وسعت اراضی کشاورزی را افزایش دهیم. آن وقت‌ها صداهای خیلی کمی بود که گفتند این کار خطرناک است، چون وقتی شما در حریم آبرفتی رودخانه‌ها این کار را کنید بالاخره آن رودخانه یک روز انتقامش را از شما خواهد گرفت و خانه‌اش را پس می‌گیرد اما در آن موج انقلابی‌گری و شوری که داشتیم، کسی این صداها را نشنید و آرام‌آرام این کار را انجام دادند و بعد حتی برای آنها احساس مالکیت ایجاد شد، سند تنظیم شد و بستر رودخانه‌ها را تصاحب کردیم. درنهایت آنچه واقع شده و در بلوچستان هم شاهدش هستیم، همان فاجعه‌ای بود که در معمولان و پلدختر هم شاهد بودیم و آن مناطق را دچار آسیب کرد. این قصه تکراری است و ما باید یاد بگیریم به قوانین طبیعت احترام بگذاریم و براساس قوانین طبیعت چیدمان توسعه‌مان را طراحی کنیم، اگر این کار را کنیم آن وقت سیل‌ها به جای اینکه غم و ترس و وحشت برای ما ایجاد کنند، امید و لبخند رضایت برایمان به دنبال خواهند داشت.»
* نویسنده: ابوالقاسم رحمانی، دبیرگروه جامعه