به گزارش «فرهیختگان آنلاین»، طبیعی است که در تمام دنیا اعضای هیاتعلمی جزء موتور محرکه دانشگاه‌ها باشند، افرادی که نه‌تنها وظیفه انتقال دانش به نسل‌های بعد را برعهده دارند بلکه در حوزه پژوهش هم جزء رکن‌های اصلی برای انجام فعالیت‌های تحقیقاتی محسوب می‌شوند و همین اهمیت باعث شده روند پذیرش و ارتقای شغلی این قشر از جامعه دارای ضوابط خاص به خود باشد که در ایران شورای‌عالی انقلاب فرهنگی با ایجاد هیاتعلمی جذب هیاتعلمی دانشگاه‌های کشور وظیفه تدوین آیین‌نامه‌ها و مقررات آن را برعهده دارد. هرچند قوانین مربوط به اعضای هیاتعلمی نیز مانند بسیاری از قوانین چندان دستخوش تغییرات نمی‌شود، اما می‌توان ادعا کرد که دو سال اخیر جزء مهم‌ترین سال‌ها برای اعضای هیاتعلمی بوده است، چراکه از یک‌سو آیین‌نامه ارتقای اساتید مورد بازبینی قرار گرفت و از طرفی امسال بحث جذب اعضای هیاتعلمی در دانشگاه‌های دو وزارتخانه علوم و بهداشت مطرح شده است. خبری که تیرماه امسال به نقل از محمدعلی کی‌نژاد، رئیس هیات‌عالی جذب هیاتعلمی دانشگاه‌های کشور سرخط اصلی رسانه‌ها قرار گرفت و طبق آن قرار است در سال جاری دو هزار و 500 عضو هیاتعلمی در دانشگاه‌های مختلف کشور جذب شوند، البته از این نیروهای تازه‌نفس حوزه علمی کشور تنها 800 نفر در دانشگاه‌های وزارت علوم، هزار و 200 نفر در دانشگاه‌های وزارت بهداشت و 500 نفر در واحدهای مختلف دانشگاه آزاد اسلامی به‌کار گرفته می‌شوند.
البته پذیرش در فرآیند جذب هیاتعلمی به این راحتی‌ها هم نیست و متقاضیانی که می‌خواهند به‌عنوان هیاتعلمی در دانشگاه‌ها حضور داشته باشند، باید شرایط عمومی و اختصاصی‌ای را که تحت قوانین پذیرش عضو هیاتعلمی وجود دارد، رعایت کنند و شاید یکی از دلایل بحث‌برانگیز بودن آن اعمال محدودیت سنی برای اعضا باشد. درحقیقت پیش‌تر با توجه به مقطع تحصیلی فردی که می‌خواست عضو هیاتعلمی باشد، حداکثر باید بین 35 تا 45 سال می‌داشت و اگر سن او بیش از این بود، باید قید عضو هیاتعلمی شدن را می‌زد، اما امسال این محدودیت سنی به 30 تا 40 سال رسیده است. البته تبصره‌هایی نیز برای چنین افرادی در قانون لحاظ شده، اما عملا با توجه به طولانی بودن روند جذب و همچنین محدودیت این تبصره‌ها باید گفت راه برای جذب افرادی که چند سال از عمر خود را صرف امور پژوهشی کرده‌اند و حالا می‌خواهند در حوزه تدریس فعال باشند، بسته است و همین خلأ قانونی باعث شده عملا دانشگاه‌ها نتوانند از ظرفیت چنین افرادی بهره‌مند شوند.
قطعا اعمال محدودیت در بسیاری از موارد نه‌تنها لازم بلکه واجب است؛ اما باید به این مساله مهم نیز توجه شود که حوزه علم با دیگر جنبه‌های زندگی بشر امروز متفاوت است و وجود چنین محدودیت‌هایی باعث از دست رفتن زمینه استفاده از بخش مهمی از افرادی‌می شود که دارای سوابق درخشان علمی در کشور هستند؛ البته برخی منتقدان معتقدند وجود آن تنها برای عدم جذب دانشجویان بورسیه به‌عنوان عضو هیاتعلمی است. از سوی دیگر درست است که دانشگاه‌ها در تمام دنیا ضوابط خاص به خود را برای جذب اعضای هیاتعلمی دارند و این‌طور نیست که در دیگر کشورها افراد به‌راحتی بتوانند در این جایگاه مهم علمی قرار بگیرند، اما آوردن قید محدودیت سنی می‌تواند مشکلات زیادی را نه‌تنها برای اعضای هیاتعلمی بلکه در اصل برای خود دانشگاه‌ها ایجاد کند.
دانشگاه‌های معتبر دنیا محدودیت سنی برای جذب اعضای هیاتعلمی ندارند
غلامرضا ظریفیان، معاون وزیر علوم دولت اصلاحات درباره اعمال چنین محدودیت‌هایی برای جذب اعضای هیاتعلمی در گفت‌وگو با «فرهیختگان» این‌طور می‌گوید: «پذیرش هیاتعلمی در دنیا دارای ضوابط مختلفی است، اما در دانشگاه‌های معتبر دنیا محدودیت سنی به شکلی که در ایران وجود دارد، مفهومی ندارد؛ البته در این دانشگاه‌ها حداکثر سنی را برای فعالیت اساتید در نظر می‌گیرند، به‌طور مثال اساتید می‌توانند تا 70 سال تدریس کرده و بعد از آن، در فعالیت‌های پژوهشی از آنها کمک گرفته می‌شود.»
او ادامه می‌دهد: «مساله مهم درباره اساتید در دانشگاه‌های معتبر این است که آنها هر ساله از لحاظ کیفیت و توانمندی مورد ارزیابی قرار می‌گیرند و این‌طور نیست که اگر فردی توانست به‌عنوان هیاتعلمی در دانشگاهی پذیرش شود، معنایش این باشد که تا زمان بازنشستگی می‌تواند در آن دانشگاه باقی بماند. اگر استادی در طول سال نتواند استانداردهای لازم را کسب کند، در پایان سال دیگر با این فرد قرارداد بسته نمی‌شود.»
معاون وزیر علوم دولت اصلاحات با بیان اینکه دانشگاه محلی است که باید همیشه خود را با فناوری‌ها و علم روز منطبق کند، تصریح می‌کند: «به همین دلیل است که می‌بینیم ضوابط اساتید در دانشگاه‌های مختلف متفاوت است، البته در دنیا دانشگاه‌ها دارای استقلال عمل هستند و همین مساله باعث می‌شود اساتید را براساس نیازهایشان پذیرش و جذب کنند.»
ظریفیان می‌گوید: «در ایران سیستم پذیرش اساتید به صورت متمرکز است و همین مساله باعث شده قوانین بسیاری که در نظام بین‌الملل برای جذب اعضای هیاتعلمی وجود دارد، در آن کارایی نداشته باشد. از سوی دیگر در ایران اگر یک عضو هیاتعلمی 40 سال در دانشگاه بماند، رده سنی ورود به دانشگاه را 30 یا حداکثر 40 سال در نظر می‌گیرند، وجود چنین قوانینی در گذشته نیز وجود داشته و این‌طور نیست که تنها مختص فراخوان این دوره از جذب هیاتعلمی باشد.»
او ادامه می‌دهد: «نکته جالب درباره دانشگاه‌های معتبر این است که در برخی از این دانشگاه‌ها ضوابط انتخاب رئیس دارای شرایط خاصی است، به‌طور مثال یک دانشگاه استرالیایی برای انتخاب رئیس، افراد حائز شرایط را از کشور ژاپن پذیرش می‌کند، اما می‌بینیم که در ایران چنین شرایطی وجود ندارد و حتی جذب اعضای هیاتعلمی نیز به صورت متمرکز دنبال می‌شود.»
معاون وزیر علوم دولت اصلاحات تصریح می‌کند: «ضوابطی که برای اعضای هیاتعلمی در کشور ما وجود دارد، باید از انعطاف بیشتری برخوردار باشد؛ به‌طوری که اگر یک فرد علمی صلاحیت حضور در دانشگاه به‌عنوان عضو هیاتعلمی را دارد، اما شرایط سنی او بیش از آنچه در قانون لحاظ شده، باشد، باید به این شخص اجازه داده شود تا در روند پذیرش و گزینش قرار بگیرد. در اصل درباره اعضای هیاتعلمی ما با بسته‌ای از قوانین روبه‌رو هستیم که باید اصلاح شوند و با اصلاح یکی و دو بند از آن نمی‌توان انتظار داشت در دانشگاه‌ها شایسته‌سالاری حکمفرما شود.»
ظریفیان می‌گوید: «سیستم گزینش ما به‌گونه‌ای است که گاهی حتی دو سال زمان می‌برد فردی جذب دانشگاه شود، درحالی که شاید یک استاد برتر ایرانی که در خارج از کشور زندگی می‌کند، باید ظرف سه ماه جذب دانشگاهی در داخل شود و درصورت طولانی شدن این روند، قطعا در یکی از دانشگاه‌های خارجی پذیرش خواهد شد.»
او صحبت‌هایش را این‌طور به پایان می‌رساند: «متاسفانه قوانین ما در عرصه‌های مختلف از انعطاف کافی برخوردار نیست و طبیعی است که ما به دلیل قوانین محدود از ظرفیت‌های خوبی که در این حوزه داریم، محروم می‌شویم.»
جذب افراد با سابقه درخشان علمی و بالاتر از 50 سال؛ کار زمانبر و پیچیده‌ای است
حسین حسینی، معاون آموزشی دانشگاه تهران درباره اعمال محدودیت سنی برای پذیرش اعضای هیاتعلمی در دانشگاه‌ها به «فرهیختگان» می‌گوید: «به دلیل قوانینی که در روند جذب اعضای هیاتعلمی در دانشگاه‌های ما حاکم است، درحال حاضر میانگین سنی اعضای هیاتعلمی ما 42 و 43 سال است که قطعا شرایط خوبی محسوب می‌شود و حتی در برخی گروه‌های آموزشی ما این رده سنی به بیش از 55 سال نیز می‌رسد.»
او ادامه می‌دهد: «البته طی سنوات گذشته فرآیند جذب اعضای هیاتعلمی ما به سمت جذب اعضای جوان و دارای شرایط خاصی که در قوانین آمده، حرکت کرده که کلیت این امر حرکت مثبتی است و باید مورد تشویق قرار گیرد؛ چراکه چنین وضعیتی باعث تزریق خون‌های تازه به جریان علمی کشور می‌شود، با این حال ممکن است مواردی را داشته باشیم که فردی دارای سوابق علمی درخشانی است، اما به دلیل شرایط سنی نمی‌تواند جذب دانشگاه شود؛ به همین دلیل باید سیستم جذب ما به‌گونه‌ای عمل کند که مانع از جذب این افراد نشود.»
معاون آموزشی دانشگاه تهران تصریح می‌کند: «البته در آیین‌نامه‌های جذب هیاتعلمی، قانونی برای جذب افراد با سابقه علمی درخشان داریم که طبق آن چنین افرادی در کمیته‌های مختلف مورد بررسی قرار می‌گیرند. در اصل اگر هیات‌جذب فردی را تایید کند، هیات‌ممیزه نیز باید شرایط این فرد را مورد ارزیابی قرار دهد و درصورت تایید هر دو، طبیعتا این قبیل افراد به‌رغم داشتن سن بالای 45 سال، می‌توانند در دانشگاه‌ها جذب شود، البته باید به این مساله نیز توجه شود که متاسفانه روند پذیرش از این طریق یک کار زمانبر و پیچیده است.»
در کنار همه این مسائل باید به این نکته نیز توجه شود که جمعیت اعضای هیاتعلمی ما در دانشگاه‌های مختلف وضعیت چندان مناسبی ندارند؛ هرچند در دی‌ماه سال گذشته مسعود شمس‌بخش، مشاور وزیر علوم و مدیرکل دفتر وزارتی عنوان کرده بود که در چهار دهه گذشته جمعیت هیاتعلمی ایران از هفت هزار نفر در پیش از انقلاب اسلامی به 80 هزار نفر رسیده، اما باید این مهم نیز مدنظر قرار بگیرد که درحال حاضر جمعیت دانشجویی کشور حدود چهار میلیون نفر است و از طرف دیگر تمامی این اعضای هیاتعلمی به صورت تمام‌وقت در دانشگاه‌ها مشغول نیستند. براساس آمار منتشرشده در سال تحصیلی 96- 95 تنها پنج هزار و 523 استاد به صورت آموزشگر دانشگاهی و پنج هزار و 148 نفر نیز به صورت آموزشگر دانشگاهی تمام‌وقت در دانشگاه‌ها مشغول فعالیت بوده‌اند.
* نویسنده: زهرا رمضانی، روزنامه‌نگار