به گزارش «فرهیختگان آنلاین»، صنایع فولاد کشور را بی‌تردید باید یکی از راهبردیترین صنایع در اقتصاد ایران دانست که یکی از پرظرفیت‌ترین صنایع جایگزین صنعت نفت است تا جایی که حتی در آمارهای اقتصادی، مصرف سرانه فولاد به‌عنوان شاخصی برای ارزیابی صنعتی بودن کشور مطرح می‌شود. فولاد چرخ بسیاری از صنایع کشور را به حرکت در می‌آورد و طبق آمار درحال حاضر افزون بر ۶۰۰ صنعت به‌عنوان صنایع پایین‌دستی، از آن تغذیه می‌کنند. ایران در تولید فولاد دارای جایگاه بین‌المللی نیز هست و درحال حاضر با اندکی نوسان چهاردهمین فولادساز جهان شناخته می‌شود. اهمیت این صنعت به اندازه‌ای است که آمریکا با اعمال تحریم‌های جدید در این صنعت، حلقه فشار اقتصادی را بر ایران تنگ‌تر کرده است. پس از خروج ترامپ از برجام، وزارت خزانه‌داری آمریکا در راستای فشار حداکثری صادرات بخش آهن، فولاد، آلومینیوم و مس ایران را تحریم کرد. پس از آن و در مهرماه سال جاری، وزارت امور خارجه آمریکا با صدور بیانیه‌ای به کشورهای جهان هشدار داد درصورت انتقال یا صادرات دو ماده مهم یعنی «کک سوزنی» و «الکترود گرافیتی» به ایران که در صنایع فولادسازی کاربرد دارند، با تحریم مواجه خواهند شد. این تحریم دو مسیر متفاوت را پیش‌روی ایران قرار داد؛ نخست تسلیم برابر تحریم‌های اعمال‌شده و دوم دستیابی به تکنولوژی ساخت و تولید این دو ماده مهم در کشور به‌منظور جلوگیری از تاثیر تحریم‌ها بر صنعت فولادسازی.
کک سوزنی و الکترود گرافیتی چیست؟
در صنعت فولادسازی، ذوب فلز به دو روش کوره‌های قوس الکتریکی و کوره بلند انجام می‌شود. در روش کوره قوس الکتریکی، برای انتقال جریان بالای الکتریسیته به کوره، قطعه‌ای نیاز است که به آن الکترود گرافیتی گفته می‌شود. الکترودهای گرافیتی ظرفیت زیادی برای ایجاد هدایت الکتریکی بالا و توانایی جهت مقاومت درمقابل حرارت ایجادشده را دارند. گرافیت از ماده اولیه‌ای به نام کک سوزنی تولید می‌شود. کک سوزنی نیز از ماده‌ای به نام کک نفتی یا قطران (با ریشه زغال‌سنگ) به دست می‌آید که تولید آن با استفاده از تکنولوژی‌های بسیار پیچیده و فوق‌پیشرفته امکان‌پذیر است. براین اساس کک سوزنی و الکترود گرافیتی دو ماده اصلی صنایع فولاد است که درصورت این دو ماده، فعالیت کوره‌های قوس الکتریکی متوقف می‌شود.به‌عبارت دیگر، بیشترین مصرف کک سوزنی در صنعت الکترودهای گرافیتی است تا جایی که سهم بازار الکترودها از کک سوزنی تولیدشده در جهان حدود ۸۰ درصد برآورد شده است. این آمار نشان می‌دهد هرگونه تغییر و تحول در تولید و بازار کک سوزنی اولین تاثیر خود را در حوزه الکترودهای گرافیتی خواهد گذاشت که عمدتا مورد استفاده در صنایع فولاد هستند.درحال حاضر تکنولوژی و فرآیند تولید کک سوزنی به‌عنوان ماده اولیه شکل‌دهنده الکترود گرافیتی به صورت انحصاری در اختیار کشورهای معدودی مانند آمریکا، ژاپن، چین، آلمان و روسیه و فرآیند اصلی تولید کک سوزنی در انحصار دو کشور روسیه و ژاپن است.
صنایع فولاد ایران و نیاز به دو ماده اساسی
براساس آمار، درحال حاضر افزون بر یک میلیارد و 500 میلیون تن فولاد خام در جهان تولید می‌شود که در این میان سهم تولید ایران حدود یک درصد است و با اندکی تغییر در جایگاه چهاردهم و پانزدهم جهان قرار دارد. چین با تولید 790 میلیون تن فولاد خام در جایگاه نخست تولیدکنندگان فولاد جهان قرار دارد. همان‌طور که گفته شد نیاز اصلی کارخانه‌های فولاد و کوره‌های قوس الکتریکی به دو ماده الکترود گرافیتی و کک سوزنی و تولید آن در انحصار چند کشور معدود است، لذا تنها راه تامین این دو ماده اصلی برای صنعت فولاد کشور، واردات است که طی سال‌های گذشته کک سوزنی و الکترود گرافیتی از طریق واردات تامین شده است. طبق آمارهای گمرک، الکترود گرافیتی ششمین کالای وارداتی به کشور در سال ۱۳۹۷ بوده است. سال 97 حدود ۱۲۹هزار تن الکترود گرافیتی به ارزش بیش از 650 میلیون دلار برای تامین نیاز کارخانه‌های فولادسازی وارد کشور شده است. در ایران سالانه حدود 50 هزار تن الکترود گرافیتی در کوره‌های فولادسازی استفاده می‌شود که برای تولید این میزان الکترود گرافیتی 50 هزار تن کک سوزنی نیاز است.
دستیابی یک شرکت دانش‌بنیان به دانش تولید کک سوزنی
کارشناسان صنعت فولاد معتقدند درصورتی که نتوانیم به فناوری تولید کک سوزنی را در کشور دست پیدا کنیم، تولید الکترود گرافیتی نیز امکان‌پذیر نخواهد بود و درنتیجه همچنان به واردات این محصولات نیاز خواهیم داشت. این درحالی است که اکنون و به واسطه تحریم‌های اعمال‌شده از سوی آمریکا، حتی واردات کک سوزنی و الکترود گرافیتی نیز با چالش مواجه شده و صنعت فولاد کشور را در منگنه قرار داده است. در این میان، زمان آن رسیده است که شرکت‌های دانش‌بنیان و پژوهش‌محور به میدان آمده و با دستیابی به فناوری تولید این دو محصول، کارخانه‌های فولادسازی کشور را از خطر تعطیلی و ورشکستگی نجات دهند. دی‌ماه سال گذشته و در جریان نخستین نمایشگاه و جشنواره ملی فولاد ایران تفاهمنامه سه‌جانبه‌ای میان شرکت‌های فولاد خراسان، فولاد مبارکه و یک شرکت دانش‌بنیان منعقد شد تا براساس آن و با نظارت عالی معاون علمی و فناوری ریاست‌جمهوری، تولید کک سوزنی که فناوری آن در اختیار چند کشور معدود صنعتی در جهان است، به‌عنوان ماده اولیه تولید الکترود گرافیتی «بومی‌سازی» شود. همزمان با امضای این تفاهمنامه، بهروز اسماعیلی، معاون برنامه‌ریزی فولاد خراسان با بیان اینکه تولید کک سوزنی، ادعای بسیار بزرگی است، اظهار امیدواری کرد که این ادعا لباس عینیت بپوشد تا تولید آزمایشگاهی به تولید نیمه‌صنعتی و سپس صنعتی برسد. به گفته وی فرمول تولید کک سوزنی در اختیار یک شرکت دانش‌بنیان قرار دارد، اما برای تولید آن نیاز به ماده‌ای است که اگرچه تاکنون اعتقاد بر این بوده که این ماده در ایران وجود ندارد، اما این شرکت دانش‌بنیان مدعی است به ماده‌ای دست یافته که می‌توان از آن کک سوزنی تولید کرد.
وابستگی 85 درصدی صنعت فولاد به کک سوزنی
علاوه‌بر آمریکا و ژاپن که دانش تولید کک سوزنی را در انحصار خود دارند، چین نیز کک سوزنی تولید می‌کند و ایران در دوران تحریم، کک موردنیاز کارخانه‌های خود را از چین خریداری می‌کرد. سال گذشته تولید الکترود گرافیتی به‌شدت کاهش یافت و کشور چین نیز میزان تولید خود را کاهش داد. این امر باعث افزایش قیمت این محصول در بازارهای جهانی شد. در این راستا انجمن تولیدکنندگان فولاد ایران با تاکید بر اینکه شرکت‌های فولادی کشور پیش از اعمال تحریم‌ها علیه این صنعت کشور، تحریم الکترود گرافیتی را پیشبینی کرده بودند، از اینرو سال گذشته بیش از ۱۰۰ هزار تن الکترود گرافیتی و البته با قیمت‌های بسیار بالاتر از نرم جهانی خریداری شد. براساس برآوردهای انجمن تولیدکنندگان فولاد ایران، این میزان می‌تواند نیاز مصرف دو سال شرکت‌های فولادی کشور را برطرف کند. با وجود این، از آنجا که تولید بیش از ۸۵ درصد فولاد کشور به روش قوس الکتریکی و وابسته بودن این روش به الکترود گرافیتی و وابستگی الکترود گرافیتی به کک سوزنی است، لذا ضرورت تولید انبوه و صنعتی شدن تولید کک سوزنی توسط شرکت‌های دانش‌بنیان امری ضروری به نظر می‌رسد.
تولید کک سوزنی در مقیاس نیمه‌صنعتی
محمدحسین گلمکانی، مدیرعامل شرکت دانش‌بنیان «پیشرو پژوهان کربن ققنوس» که موفق به دستیابی به فناوری تولید کک سوزنی شده است، در گفت‌وگو با «فرهیختگان» می‌گوید: «درحال حاضر تولید کک سوزنی از مرحله آزمایشگاهی به مرحله نیمه‌صنعتی رسیده، اما هنوز الکترود گرافیتی از کک سوزنی تولید نشده است. بنابراین تا زمانی که نتوانیم الکترود گرافیتی تولید کنیم، تولید کک سوزنی در همان مقیاس آزمایشگاهی باقی خواهد ماند.»
به گفته وی درحال حاضر چند شرکت خصوصی و دولتی به این تکنولوژی پیچیده دست پیدا کرده‌اند، اما همچنان کک سوزنی را در مقیاس آزمایشگاهی تولید می‌کنند. با توجه به اینکه تحریم واردات کک سوزنی و الکترود گرافیتی خلأ بزرگی در صنایع فولادسازی کشور ایجاد کرده، لذا ضرر و زیان‌های مالی فراوانی متوجه شرکت‌های فولادسازی شده است. تا پیش از تحریم‌ها نیاز صنایع فولاد کشور به کک سوزنی و الکترود گرافیتی از طریق واردات از چین بود، اما محصولات چینی کیفیت چندان بالایی نداشت و لذا هزینه‌‌های تولید الکترود گرافیتی ازکک سوزنی چینی چندین برابر بود. از سال 2019، روسیه نیز به تکنولوژی تولید کک سوزنی دست یافت و درحال حاضر به صورت پایلوت نخستین محموله کک سوزنی خود را تولید و به یکی از تولیدکنندگان داخلی عرضه کرده است.
ضرورت حمایت از تولید انبوه کک سوزنی
آمارهای گمرک نشان می‌دهد میزان ارز خارج‌شده از کشور برای واردات الکترود گرافیتی در سال 97 رشد بیش از 500درصدی نسبت به سال 96 داشته است. الکترود گرافیتی معمولا از کشورهای اتریش، هلند، اکراین، امارات، جمهوری کره، بریتانیا، ژاپن، ترکیه، مالزی، اسپانیا، هند، آلمان و چین وارد می‌شود که در این میان، چین بیشترین سهم از واردات ایران را به خود اختصاص داده است. سال 97 معادل 347 میلیون دلار برای واردات الکترود گرافیتی از چین هزینه شد. اگرچه از بهار سال جاری تاکنون، آماری از سوی گمرک ایران از تجارت خارجی کشور منتشر نشده است، اما بی‌تردید در سال 98 و به دنبال تحریم کشورها برای صادرات الکترود گرافیتی وکک سوزنی به ایران، میزان واردات این محصولات از چین افزایش خواهد یافت. این درحالی است که دستیابی به تکنولوژی تولید این دو محصول توسط شرکت‌های دانش‌بنیان از چنان اهمیتی برخوردار است که نهادهای دولتی و خصوصی باید با حمایت از پژوهشگران و شرکت‌های دانش‌بنیان فعال این حوزه، زمینه تولید انبوه کک سوزنی و الکترود گرافیتی را در داخل کشور فراهم کنند. فراموش نشود که دستیابی پژوهشگران ایرانی به تکنولوژی منحصربه‌فردی که تنها در انحصار چند کشور است، دستاورد بسیار بزرگی است که ارزش حمایت و سرمایه‌گذاری در آن را دارد و این امر باعث تحول اقتصادی در ایران خواهد شد.
* نویسنده: زهرا فریدزادگان، روزنامه نگار