به گزارش «فرهیختگان آنلاین»، پیش از این چندبار در «فرهیختگان» گفته و نوشته بودیم که مکانیسم اجرای برجام حداقلی‌ترین امکان‌ها برای پیگیری حقوق ایران را منتفی کرده است. این فرآیند که به «مکانیسم حل‌وفصل اختلافات» شناخته می‌شود بارها و دقیقا از زمانی که هنوز برجام در دی‌ماه 94 به مرحله اجرا نرسیده بود، مورد انتقاد بسیاری از کارشناسان حقوقی قرار گرفت. از همان زمان و تا همین امروز هنوز این انتقادها در رسانه‌ها بازنشر می‌شود و همگی توضیح‌دهنده این هستند که با آنچه تیم ایرانی به آن رضایت داده، نمی‌شود حقوق ایران را به‌نحو موثری پیگیری کرد و به نتیجه رساند، چنانکه همه شاهد بودند و دیدند که آمریکا به‌سادگی هرچه تمام‌تر از برجام خارج شد و نه‌تنها استدلال‌های ظریف مبنی‌بر بی‌آبرو شدن آمریکا (که در جلسه معروف شورای سیاست خارجی با اساتید دانشگاه و در پاسخ به سوال فواد ایزدی بیان شد)، مانعی برای توقف اجرای تعهدات آمریکا در توافق هسته‌ای با ایران نبود که مکانیسم حل‌وفصل اختلافات که در بندهای 36 و 37 برجام و بندهای 11 و 12 قطعنامه 2231 آمده است هم نتوانست آمریکا را در برجام نگه دارد و این کشور را مجبور به اجرای تعهدات خود کند.
اگر خاطرتان باشد در گزارش کمیسیون مشترک برجام که در مجلس نهم تشکیل شد، صراحتا به این ایراد اساسی اشاره شده و آمده بود: «مکانیسم‌های داوری به‌طور کاملا واضح و عامدانه بر ضد ایران تنظیم شده و این مکانیسم‌ها عملا برای ایران غیرقابل مراجعه است. ایران در هیچ مراجعه‌ای به این مکانیسم‌ها برنده نخواهد بود، بنابراین عملا نمی‌تواند به هیچ نقض کلی یا جزئی از سوی 1+5 به‌نحوی واکنش نشان دهد که منجر به برهم خوردن توافق نشود.» در آن زمان اما با وجود تذکرات فراوان کارشناسان و حتی نمایندگان مجلس هیچ توجهی برای اصلاح برجام صورت نگرفت و بندهای 36 و 37 با همان ایرادات سابق پذیرفته شد و بعدها «مکانیسم ماشه» به‌عنوان یک چماق همیشگی روی سر ایران قرار گرفت. ناگفته نماند که عبور ساده‌اندیشانه تیم مذاکراتی از کنار این ایراد بزرگ برجام و بعدا کوتاه آمدن و منتظر نشستن در مقابل بدعهدی آمریکا و اروپا برای مدت یک‌سال (از اردیبهشت سال 97 تا اردیبهشت سال 98)، کار را به آنجایی رسانده است که نه‌تنها اروپایی‌ها، که حالا آمریکا، یعنی همان کشوری که به‌صورت بنیادی از برجام خارج شد، مدعی استفاده از این مکانیسم علیه ایران شده است.
کاهش تعهدات، مذاکره و مکانیسم ماشه
پس از اینکه ایران در واکنش به بدعهدی اروپا و خروج آمریکا از برجام، فرآیند کاهش تعهدات خود ذیل برجام را اجرایی کرد، اروپا و آمریکا مواضع تندی نسبت به این اقدام ایران گرفتند. حدود یک‌ماه پیش بود که لودریان، وزیر امور خارجه فرانسه در پارلمان این کشور گفت در حال بررسی استفاده از مکانیسم ماشه در واکنش به فرآیند کاهش تعهدات ایران در برجام هستند. هرچند آن اظهارنظر با واکنش جدی مقامات کشورمان روبه‌رو شد، اما چندی‌بعد آمریکایی‌ها هم اظهار کردند با وجود خروج ترامپ از برجام می‌توانند از این مکانیسم علیه ایران استفاده کنند، ادعایی که هرچند از دید ایران هیچ مبنای حقوقی ندارد اما آمریکایی‌ها در رسانه‌های خود مدعی وجود چنین امکانی هستند.
این ادعا در روزهای اخیر و البته در فاصله‌ای چندماهه تا انتخابات آمریکا دوباره به‌صورت جدی در حال طرح است و به‌نظر می‌رسد تلاش ویژه‌ای برای استفاده از آن به‌منظور کشاندن تیم ایرانی پشت میز مذاکره با ترامپ در حال شکل گرفتن است.در اواخر شهریورماه «تد کروز» از سناتورهای ضدایرانی کنگره آمریکا در یادداشتی در «نیویورک‌پست» نوشت: «ایران در هفته‌های اخیر مانع از بازرسی آژانس از یک تاسیسات هسته‌ای مخفیانه شده است، لذا دولت ترامپ باید «مکانیسم ماشه» را فعال کند. با فعال‌شدن مکانیسم ماشه، هریک از اعضای گروه 1+5 (آمریکا، انگلیس، فرانسه، روسیه و چین به‌علاوه آلمان) می‌توانند قطعنامه 2231 شورای امنیت سازمان‌ملل را معکوس کنند.»
البته این اظهارنظر در حالی بیان می‌شود که پیش از این «برایان هوک»، رئیس گروه اقدام ایران اذعان کرده بود آمریکا پس از خروج از برجام قادر به استفاده از این مکانیسم نیست.علاوه‌بر این وال‌استریت ژورنال روز گذشته به مقامات این کشور پیشنهاد کرد برای کشاندن ایران به میز مذاکره از این مکانیسم استفاده کنند.
این روزنامه آمریکایی نوشت: «برخی خروج ترامپ از برجام را این‌طور معنی کردند که ایالات متحده دیگر یک عضو مشارکت‌کننده (در برجام) نیست و با این کار توانایی بازگرداندن تحریم‌های بین‌المللی (کلید زدن مکانیسم ماشه) را از بین برد، اما متن و جمله‌بندی قطعنامه ۲۲۳۱ چیز دیگری می‌گوید. در این متن به‌طور واضح عبارت «مشارکت‌کنندگان در برجام» به‌عنوان امضاکنندگان اولیه تعریف می‌شوند که همان چین، فرانسه، آلمان، روسیه، بریتانیا و آمریکا به‌همراه اتحادیه اروپا و ایران هستند. طبق قطعنامه ۲۲۳۱ که هرگز اصلاح یا ابطال نشده، ایالات متحده حتی بعد از خروج ترامپ از توافق، هنوز هم یک بازیگر است.»
اینها همه در حالی است که اخباری از زدوبند درون کنگره آمریکا برای تصویب طرحی به‌منظور الزام دولت به استفاده از این مکانیسم به گوش می‌رسد.البته همین اظهارات باعث شد محمدجواد ظریف در توئیتر با انتشار بخشی از دستور اجرایی ترامپ برای پایان مشارکت آمریکا در برجام یادآور شود آمریکا از می سال 2018 اساسا به مشارکت خود در برجام پایان داده است و دیگر در برجام حضور ندارد که بتواند از مکانیسم‌های آن استفاده کند. او با برجسته‌کردن بخشی از یادداشت ترامپ در آن زمان که ذکر کرده بود «وزیر امور خارجه آمریکا باید با رایزنی با وزیر خزانه‌داری و وزیر انرژی، تمامی گام‌های مناسب را برای لغو عضویت و مشارکت آمریکا در برجام اتخاذ کند»، در متن انتقادی خود نوشت: «اقدامات بی‌سابقه برای تنبیه طرف‌های پایبند به قطعنامه شورای امنیت برای وزارت امور خارجه ایالات متحده کافی نیست و اکنون ادعا می‌کند آمریکا می‌تواند تحریم‌های شورای امنیت را به‌فوریت برگرداند زیرا ایالات متحده همچنان شریک برجام است! دونالد ترامپ مدت‌ها پیش از این به‌صراحت به مشارکت آمریکا در برجام پایان داده است. این رفتار بی‌شرمانه است!»
درمورد این موضع محمدجواد ظریف البته باید گفت این‌دست مواضع و البته واکنش‌های جدی‌تر از اینها نه امروز که در زمان تدوین برجام باید شکل می‌گرفت و با مدنظر قرار دادن نظرات دلسوزان، از ابتدا چنین مسیری در برجام مسدود می‌شد که چه اروپایی‌هایی که هنوز به‌ظاهر در برجام هستند و چه آمریکایی که از آن خارج شده است، امروز امکان چنین اقدام و ادعایی را نداشته باشند.
مکانیسم ماشه چگونه کار می‌کند؟
به‌صورت خلاصه باید این‌گونه توضیح داد که در این مکانیسم کشورهای 1+5 (که البته هم‌اکنون آمریکا دیگر جزئی از آنها نیست) می‌توانند به‌‌سرعت و تنها ظرف مدت دو، سه‌ماه برجام را خاتمه دهند، به این ترتیب که آنها می‌توانند نسبت به برجام و تعهدات ایران اعتراض کرده و حتی بدون داشتن استدلال کافی، کار را به شورای امنیت بکشانند و با کنار زدن حق وتوی اعضا، قطعنامه 2231 را متلاشی کرده و 6 قطعنامه قبلی را احیا کنند. طبعا در این مکانیسم دست ایران نیز به‌جایی بند نیست یعنی اگر ایران نسبت به اجرای تعهدات طرف مقابل اعتراض داشته باشد تنها می‌تواند اعتراض خود را به جلسه کمیسیون مشترک و سپس نشست وزرا ببرد و اگر نتواند از این دو که به‌واقع هیچ اهرم فشاری نیستند، نتیجه لازم را کسب کند، می‌تواند درخواست تشکیل جلسه شورای امنیت را داشته باشد و اگر آنجا هم مشکل حل نشد نتیجه خاتمه برجام و احیای 6 قطعنامه قبلی خواهد بود، یعنی چه ایران بر عهدشکنی طرف‌های مقابل اصرار ورزد و چه کشورهای دیگر، نتیجه بدون مانع جدی، فروریختن برجام خواهد بود.
چگونگی عمل مکانیسم ماشه یا همان snapback در برجام
چنانچه ایران معتقد باشد که هریک یا کلیه گروه 1+5 تعهدات خود را رعایت نکرده‌اند، ایران می‌تواند موضوع را به‌منظور حل‌وفصل به کمیسیون مشترک ارجاع کند؛ به همین ترتیب، چنانچه هریک از اعضای گروه 1+5 معتقد باشد که ایران تعهدات خود را رعایت نکرده است، هریک از دولت‌های گروه 1+5 می‌تواند اقدام مشابه به عمل آورد. کمیسیون مشترک 15 روز زمان خواهد داشت تا موضوع را فیصله دهد، مگر اینکه این زمان با اجماع تمدید شود. متعاقب بررسی کمیسیون مشترک، چنانچه هر عضو معتقد باشد که موضوع پایبندی فیصله نیافته است، می‌تواند موضوع را به وزیران امور خارجه ارجاع دهد. وزیران 15 روز فرصت خواهند داشت تا موضوع را فیصله دهند، مگر اینکه این زمان با اجماع تمدید شود.
پس از بررسی کمیسیون مشترک -همزمان با (یا به‌جای) بررسی در سطح وزیران- خواه عضو شاکی یا عضوی که اجرای تکالیفش موضوع بوده است، می‌تواند درخواست کند موضوع توسط یک هیات مشورتی که متشکل از سه عضو خواهد بود (یکی از سوی هریک از طرف‌های درگیر در اختلاف و طرف سوم مستقل) بررسی شود. هیات مشورتی باید نظریه غیرالزام‌آوری را درخصوص موضوع پایبندی ظرف 15 روز ارائه کند. چنانچه متعاقب این فرآیند 30 روزه موضوع فیصله نیابد، کمیسیون مشترک در کمتر از پنج روز نظریه هیات مشورتی را با هدف فیصله موضوع بررسی خواهد کرد. چنانچه موضوع کماکان به‌نحو مورد رضایت طرف شاکی فیصله نیافته باشد و طرف شاکی معتقد باشد که موضوع، مصداق «عدم پایبندی اساسی» است، آنگاه آن طرف می‌تواند موضوع فیصله نیافته را به‌عنوان مبنای توقف کلی یا جزئی اجرای تعهداتش وفق برجام قلمداد کرده یا به شورای امنیت سازمان‌ملل متحد ابلاغ کند که معتقد است موضوع مصداق «عدم پایبندی اساسی» به‌شمار می‌آید.متعاقب دریافت ابلاغ طرف شاکی، به‌نحو مشروح در فوق به‌همراه توضیحی از تلاش‌های توام با حسن‌نیت آن طرف برای طی فرآیند حل‌وفصل اختلاف پیش‌بینی شده در برجام، شورای امنیت سازمان‌ملل متحد باید منطبق با رویه‌های خود درخصوص قطعنامه‌ای برای تداوم لغو تحریم‌ها رای‌گیری کند.
چنانچه قطعنامه فوق‌الذکر ظرف 30 روز از تاریخ ابلاغ به تصویب نرسد، سپس مفاد قطعنامه‌های سابق شورای امنیت سازمان‌ملل متحد مجددا اعمال خواهند شد، مگر اینکه شورای امنیت سازمان‌ملل متحد به‌نحو دیگری تصمیم‌گیری کند. در چنین صورتی، این مفاد درخصوص قراردادهایی که بین هر طرف و ایران یا افراد و نهادهای ایرانی قبل از تاریخ اعمال آنها امضا شده باشد، اثر عطف به‌ماسبق ندارد مشروط به اینکه فعالیت‌های صورت‌گرفته وفق اجرای این قراردادها منطبق با برجام و قطعنامه‌های قبلی و فعلی شورای امنیت باشد.
شورای امنیت سازمان‌ملل متحد با ابراز نیت خود برای تصمیم‌گیری مبتنی‌بر ممانعت از اجرای دوباره و خودکار تدابیر درصورتی که ظرف این مدت موضوعی که موجب ابلاغ فوق شده است حل‌وفصل شده باشد، دیدگاه‌های طرف‌های اختلاف و هرگونه نظریه صادره توسط هیات مشورتی را ملحوظ خواهد داشت. ایران بیان داشته است چنانچه تحریم‌های جزئی یا کلی مجددا اعمال شود، ایران این امر را به‌منزله زمینه‌ای برای توقف کلی یا جزئی تعهدات خود وفق برجام قلمداد خواهد کرد.