به گزارش «فرهیختگان آنلاین»، تا یک دهه پیش وقتی کسی اسم رشته «کتابداری و اطلاعرسانی» به گوشش می‌رسید، تصورش این بود که دانشجویی که در آن تحصیل می‌کند، به اصطلاح جزء شاگردان تنبل دانشگاه است و چون نتوانسته در رشته‌ای دیگر جذب شود، به ناچار سراغ این رشته رفته است، تصوری عامیانه که به دلیل عدم آگاهی نسبت به وظایف و کارایی این رشته در جامعه شکل گرفته بود و یکی از دلایل این مهم نیز به نام انتخاب‌شده برای این رشته برمی‌گردد. مساله‌ای که باعث شد بالاخره در ابتدای دهه 90، نام رشته «کتابداری و اطلاعرسانی» به «علم اطلاعات و دانش‌شناسی» تغییر پیدا کند، تغییر نامی که با استقبال فعالان این حوزه همراه شد. البته مسئولان ذی‌ربط تنها به تغییر نام یکی از مهجورترین و در عین حال مهم‌ترین رشته‌های دانشگاهی بسنده نکردند و با ایجاد سرفصل‌های جدیدی مانند برنامه‌نویسی کامپیوتر، زمینه ورود فارغ‌التحصیلان این رشته دانشگاهی به حوزه‌های جدید شکل‌گرفته در زمینه اطلاعرسانی را نیز فراهم کرد؛ همین مهم باعث شد دیگر همانند گذشته اصلی‌ترین شغل فارغ‌التحصیلان این رشته، حضور در کتابخانه‌های عمومی و تخصصی نباشد.
استقبال جامعه از تغییر نام رشته دانشگاهی
تغییر نام صورت‌گرفته و بالطبع گسترده‌تر شدن گرایش‌های این رشته و افزایش زمینه‌های اشتغال برای فارغ‌التحصیلان آن باعث شد روند ثبت‌نام و جمعیت دانشجویی رشته «علم اطلاعات و دانش‌شناسی» طی سال‌های اخیر افزایش پیدا کند و براساس اطلاعات منتشرشده از سوی موسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی در سال 96 در مجموع 512 نفر در مقاطع و گرایش‌های مختلف این رشته ثبت‌نام کردند و همان سال هزار و 449 نفر دانشجوی این رشته بوده‌اند، البته تنها 344 فارغ‌التحصیل در این سال داشته‌ایم، این آمار سال 94 بسیار بیشتر بوده است، به‌طوری که در این سال هزار و 385 نفر در گرایش‌های مختلف این رشته ثبت‌نام کرده، 4630 نفر دانشجو بوده و 438 نفر هم فارغ‌التحصیل شده‌اند. سال 93 نیز هزار و 68 نفر در این رشته ثبت‌نام کرده، چهار هزار و 174 نفر دانشجو بوده، ولی تنها 307 نفر فارغ‌التحصیل شده‌اند. البته نکته مهم درباره این رشته آن است که امروز گرایش‌های مختلف علم اطلاعات و دانش‌شناسی، کتابخانه‌های آموزشگاهی، مدیریت اطلاعات، کتابخانه‌های دانشگاهی و علم مطالعات کتابخانه‌های عمومی در تمامی مقاطع از کاردانی گرفته تا دکتری تخصصی در دانشگاه‌های کشور وجود دارد و دانشجویان می‌توانند در هرکدام از این گرایش‌ها بسته به علاقه خود به تحصیل بپردازند.
محسن حاجی‌زین‌العابدینی، عضو گروه علم اطلاعات و دانش‌شناسی دانشگاه شهید بهشتی در گفت‌وگو با «فرهیختگان» در تعریف این رشته دانشگاهی می‌گوید: «وظیفه اصلی رشته کتابداری و اطلاعرسانی که اخیرا به علم اطلاعات و دانش‌شناسی تغییر نام یافته، گردآوری، سازماندهی و اشاعه هر نوع اطلاعات علمی و فنی است که در زندگی بشر وجود داشته یا کاربرد دارد. به‌عبارت دیگر تمامی کتاب‌ها، مقالات، منابع اطلاعاتی، پایان‌نامه‌ها و پایگاه‌های اطلاعاتی جزء موضوعاتی است که در حوزه کتابداری و اطلاعرسانی مورد استفاده قرار می‌گیرد. »
او با تاکید بر اینکه کار سنتی این رشته مدیریت کتابخانه‌ها و مراکز اطلاعرسانی بوده است، ادامه می‌دهد: «درحقیقت کتابداران در گذشته در حوزه گردآوری منابع اطلاعاتی و در اختیار گذاشتن آنها به افراد مختلف فعالیت می‌کردند، اما امروز با گسترش تکنولوژی و ایجاد ابزارهای جدید برای دسترسی به اطلاعات، شاهد آن هستیم که دیگر منابع اطلاعاتی تنها محدود به کتابخانه نمی‌شود، البته همچنان نقش این نهادها در پشتیبانی و ارائه منابع اطلاعاتی به افراد وجود دارد، اما اصلی‌ترین کارکرد علم اطلاعات و دانش‌شناسی درحال حاضر سازماندهی حجم گسترده اطلاعات و در دسترس گذاشتن آن برای عموم جامعه است که این کار از طرق مختلف انجام می‌شود. »
عضو گروه علم اطلاعات و دانش‌شناسی دانشگاه شهید بهشتی درباره نقش کتابداران در ترویج کتاب و کتابخوانی در کشور تصریح می‌کند: «قطعا تمامی فعالان این حرفه به نقش خود آگاهی دارند، اما مساله اصلی این است که باید علم و دانش و تصمیمات منطقی و منطبق بر آن در کشور از جایگاه ویژه‌ای برخوردار باشد و خواسته عمومی در جامعه نسبت به کتاب و کتابخوانی شکل بگیرد که متاسفانه چنین وضعیتی را شاهد نیستیم. »
زین‌العابدینی می‌گوید: «مولفه‌های زیادی در حوزه کتاب و کتابخوانی جامعه اثرگذار است و نباید فراموش کنیم وظیفه‌ای که امروز کتابخانه‌ها برای خود تعریف کرده‌اند از این حوزه فاصله گرفته است و ما به‌عنوان کتابدار نسبت به این مهم معترض هستیم. به‌عبارت دیگر کتابخانه‌ها نباید صرفا به گردآوری و قابل دسترس کردن منابع اطلاعاتی و کتاب‌ها به مردم اقدام کنند بلکه باید طعم کتابخوانی را به افراد جامعه بچشانند. یکی دیگر از مولفه‌ها این است که ما در کشورمان متولی‌های زیادی در حوزه کتاب و کتابخوانی داریم و متاسفانه کارهای موازی زیادی صورت می‌گیرد و این‌گونه نیست که کتابداران را متولی این حوزه کرده باشیم، به همین دلیل وظیفه کتابداران در این حوزه گم شده است. »
او ادامه می‌دهد: «علی‌رغم اینکه تعداد زیادی از کتابداران خود را ملزم به ترویج کتابخوانی می‌دانند، اما درمقابل هستند افرادی که تنها به گردآوری و ساماندهی اطلاعات بسنده کرده‌اند، درحالی که یک کتابدار در وهله اول باید کتابخوان و کتاب‌شناس باشد و بعد به تحصیل در این رشته بپردازد، اما متاسفانه تحصیلات آکادمیک در کشور ما نه‌تنها در این رشته بلکه در تمامی رشته‌ها باعث شده افراد از مطالعه عمیق فاصله بگیرند و همین مساله موجب کاهش کیفیت کارهای پژوهشی شده است. »
عضو گروه علم اطلاعات و دانش‌شناسی دانشگاه شهید بهشتی تصریح می‌کند: «کتابداران مانند دیگر فارغ‌التحصیلان تصورشان این است که تنها باید دروس رشته خود را بگذرانند و رسالتی برای خود در حوزه ترویج کتابخوانی قائل نیستند. از طرفی متاسفانه در کشورهای توسعه‌نیافته جایگاه مسائل فکری و علمی ضعیف است و دانشگاه‌ها نقشی در اجرای برنامه‌های مختلف در سطح جامعه ندارند، درحالی که اصلا در کشورهای پیشرفته وضعیت این‌گونه نیست و دانشگاه‌ها نقش کلیدی در اجرای همه طرح‌هایی که قرار است در سطح کشور اجرایی شوند، دارند. »
زین‌العابدینی می‌گوید: «دانشجویان ما صرفا به دنبال کسب مدرک هستند و این مهم دلیل دیگری برای کاهش کیفیت کارهای پژوهشی محسوب می‌شود، مساله بعدی بحث اشتغال فارغ‌التحصیلان این رشته است، درحالی که در گذشته تصور این بود که کتابداران حتما باید در کتابخانه‌ها مشغول کار شوند که البته این مساله تا امروز ادامه داشته و موضوع خلاف واقعی هم نیست، اما با رشد تکنولوژی بسترهای زیادی برای اشتغال فارغ‌التحصیلان این رشته در دنیا ایجاد شده که متاسفانه نه‌تنها در کشورمان دنبال نشده بلکه ظرفیت جذب کتابداران در کتابخانه‌ها نیز به‌شدت کاهش یافته است. »
او با بیان اینکه در دهه 70 و اوایل دهه 80 به حدی تقاضا برای جذب کتابداران زیاد بود که آنها می‌توانستند بین ارگان‌هایی که امکان جذب آنها وجود دارد تصمیم‌گیری کنند، تصریح می‌کند: «متاسفانه امروز با حذف پست مهم کتابدار از وزارت آموزش‌وپرورش شاهد هستیم که یک فرصت شغلی مهم از آنها گرفته شده و در کنار آن کتابخانه‌ها از این نیرو اشباع شده‌اند و دیگر تمایلی برای جذب کتابداران ندارند، علاه‌بر آن متناسب با رشد تکنولوژی و ایجاد ابزارهای جدید ارتباطی نتوانسته‌ایم بسترهای شغلی مناسب برای این افراد ایجاد کنیم. »
عضو گروه علم اطلاعات و دانش‌شناسی دانشگاه شهید بهشتی صحبت‌هایش را این‌طور به پایان می‌رساند: «یکی دیگر از معضلات ما در این رشته همانند دیگر رشته‌ها این است که دانشجویان خودشان تلاشی برای توانمند کردن خود نمی‌کنند و تنها به آموزش‌های تئوریک که در دانشگاه‌ها به آنها ارائه می‌شود، بسنده کرده‌اند؛ درحالی که اگر توانمندی فردی در حد قابل قبولی باشد، حتما در بازار کار جذب خواهد شد.»
از ظرفیت فارغ‌التحصیلان این رشته استفاده نمی‌شود
امیرمحمد بهشت‌آیین، فارغ‌التحصیل کارشناسی رشته علم اطلاعات و دانش‌شناسی با انتقاد از اینکه هنوز بسترهای لازم برای اتصال حوزه نظری به اجرایی در این رشته فراهم نشده است، می‌گوید: «همین مساله باعث شده بسیاری از فارغ‌التحصیلان این رشته یا در حوزه کاری غیرمرتبط با رشته‌شان تحصیل کنند یا اگر از تخصص بالایی برخوردار هستند، برای ادامه تحصیل به خارج از کشور بروند، درحالی که علم اطلاعات و دانش‌شناسی در دنیا از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و فارغ‌التحصیلان این رشته در پست‌های اجرایی علمی نقش مهمی دارند.»
او ادامه می‌دهد: «فارغ‌التحصیلان این رشته پیشرفت علم را در دنیا رصد می‌کنند و از سوی دیگر مسیر رشد علمی و دسترسی به اطلاعات در کشورهای پیشرفته از طریق کارشناسان همین رشته انجام می‌شود، درحالی که در کشور ما هنوز راه زیادی پیش‌روی این فارغ‌التحصیلان قرار دارد که طی نشده و دلیل اصلی آن نبود زیرساخت‌های لازم است. درحقیقت کتابخانه‌ها کمترین جایی است که این افراد می‌توانند در آنها به کار گرفته شوند، چراکه با تغییر نام این رشته و وجود منابع گسترده اطلاعاتی، مساله اصلی این فارغ‌التحصیلان فراتر از اطلاعات صرف و گردآوری منابع است.»
فارغ‌التحصیل کارشناسی این رشته با بیان اینکه برای سنجش میزان علمی کشور می‌توان از ظرفیت فارغ‌التحصیلان این رشته استفاده کرد، ادامه می‌دهد: «خوشبختانه این رشته بنا به حوزه کاری‌ای که برای آن در دنیا تعریف شده، همیشه از به‌روزترین متدهای آموزشی بهره می‌گیرد و در کشور ما نیز این مساله وجود دارد؛ چراکه رشته علم اطلاعات و دانش‌شناسی در اصل با تغییرات لحظه‌ای در حوزه علوم و اطلاعات در دنیا مرتبط است و متخصصان این حوزه نمی‌توانند از الگوهای روز آموزشی فاصله بگیرند، از این‌رو کشور ما مشکلی از بابت متدهای روز آموزشی ندارد، اما متاسفانه بسترهای استفاده از ظرفیت فارغ‌التحصیلان این رشته آن‌طور که باید، مهیا نشده است.»
* نویسنده: زهرا رمضانی، روزنامه‌نگار