به گزارش «فرهیختگان آنلاین»، مواضع عجیب و غریب مسئولان ارشد انگار پایانی ندارد، یک روز در یزد و فردا در کرمان و شاید روز بعد در شهری دیگر. یک روز مواضعش در داخل حاشیه‌ساز می‌شود و روز بعد در سیاست خارجی. حسن روحانی که روز یکشنبه در یزد در قامت یک نامزد انتخاباتی ظاهر شده بود و مانند محمود احمدی‌نژاد در انتخابات 88، بگم‌بگم راه انداخت، روز گذشته در سفر به استان کرمان و در جمع مردم رفسنجان وجه دیگری از اظهارات غیردقیق خود را به نمایش گذاشت و درباره برجام حرف‌هایی زد که با دقت در آنها مشخص می‌شود رئیس‌جمهور و مشاورانش در عرصه سیاست خارجی انگارنه‌انگار که تجربه دو سال گذشته را از سر گذرانده‌اند و با واقعیت محض غرب دست و پنجه نرم کرده‌اند.
رئیس‌جمهور روز گذشته و در اجتماع مردم رفسنجان با اشاره به توافق هسته‌ای با 6 کشور و قدرت دنیا و خروج آمریکا از برجام گفت: «شیوه‌های مختلفی پیش‌رو داشتیم که عده‌ای می‌گفتند از توافق خارج شوید، برخی گفتند در توافق بمانید و برخی نیز مسیر میانه‌ای را پیشنهاد کردند که در تجربه متوجه شدیم راه میانه، به‌نفع ماست.»
روحانی با اعلام اینکه با ادامه برجام در سال آینده به یک هدف بزرگ سیاسی، امنیتی و دفاعی دست می‌یابیم، خاطرنشان کرد: «سال‌ها خرید سلاح از سوی ایران طبق قطعنامه سازمان‌ملل ممنوع بود و همچنین نمی‌توانستیم سلاحی بفروشیم و اگر طبق قطعنامه 2231 برجام را حفظ کنیم، سال آینده تحریم تسلیحاتی ایران برداشته خواهد شد و به‌راحتی می‌توانیم سلاح لازم را بخریم یا صادر کنیم که این از آثار مهم برجام است. اگر از برجام خارج شویم ثمرات آن در سال آینده پیش‌رو نخواهد بود و قطعنامه‌های شورای امنیت بازخواهد گشت، ما باید فکر کنیم و ببینیم منافع کشور در کجاست؟ حالا که منافع ما در ماندن است آیا اینکه طرف‌های مقابل دست روی دست بگذارند و به این توافق عمل نکنند و ما یکجانبه صددرصد عمل کنیم، آیا درست است؟ قطعا درست نیست. پس ما یک راه بینابین را انتخاب کردیم. جمهوری اسلامی ایران مسیر بینابینی را انتخاب کرد که برجام را حفظ کند اما در عین حال ما نیز آنچه را در این توافق قرار گذاشته بودیم، پله‌پله کاهش می‌دهیم.»
این اظهارات شاید در نگاه اول فاقد ایراد و حتی صحیح و منطقی هم باشند اما واقع ماجرا این است که نه یک ایراد که چندین ایراد اساسی به این اظهارات و بیان آنها وارد است.
اول از نگاه راهبردی باید به این ماجرا پرداخت. چنانکه قبلا هم نوشته بودیم همان زمان که آمریکا می‌خواست از برجام خارج شود اروپایی‌ها بنا داشتند با تعیین پالایشگاه‌های مشخصی از ایران به میزان قابل‌توجهی نفت خریداری کنند که البته این نیت به‌واسطه اطمینانی که دولتی‌ها به مسئول سیاست خارجی اروپا درخصوص ماندن در برجام دادند، کلا منتفی شد و اروپا از آنجاکه مطمئن بود ایران دست از برجام نخواهد کشید با وجود گذشت 17 ماه از خروج آمریکا از توافق هسته‌ای، به هیچ‌یک از تعهدات خود عمل نکرد. از این‌رو تداوم اطمینان‌دهی به غرب درباره اینکه ایران در برجام خواهد ماند و در هیچ شرایطی قصد خروج از آن را تا یک‌سال آینده که از قضا همزمان با انتخابات آمریکا هم هست ندارد، باعث خواهد شد اروپایی‌ها به عدم وفای به عهد خود ادامه دهند و آمریکا نیز بی‌محابا به فشارهای خود بیفزاید.
دوم از اردیبهشت‌ماه گذشته ایران منتظر نشستن و نگاه کردن را کنار گذاشت و با تدبیر شورای عالی امنیت ملی بنا شد هر 60 روز یک‌بار بخشی از تعهدات خود را در برجام کاهش دهد و این مسیر را تا جایی ادامه دهد که یا اروپایی‌ها به تعهدات‌شان در توافق هسته‌ای عمل کنند یا میزان تعهدات و امتیازات برجام برای ایران متوازن شود. در این مسیر برخلاف آنچه پیش‌بینی می‌شد دولت به‌مراتب گام‌های ضعیف‌تری برداشت و به‌گونه‌ای رفتار کرد که هر ناظری می‌تواند تصویر چندین گام آینده ایران را هم داشته باشد و مطمئن شود حالاحالا‌ها بنا نیست ایران تعهداتش را به‌صورت جدی کاهش دهد. نوع رفتار دولت چه در تعیین اقدامات هر گام و چه حالا سخنرانی رئیس‌جمهور و بیان اینکه ایران بنا دارد تا سال آینده برجام را حفظ کند، اساسا در تعارض و تضاد با گام‌های 60 روزه است و از این وجه هم متعارض با بخش دیگری از اقدامات دولت و شورای عالی امنیت ملی است.
سوم کابینه حسن روحانی از سال 92 تا همین امروز که 6 سال تمام از حضورش در پاستور می‌گذرد، تئوری مشخص و تک‌محوری برای اداره کشور داشت که با وجود عدم توفیق همچنان بر آن پافشاری می‌کند و حاضر به تغییر آن نیست. امید به غرب چه آمریکا و چه اروپا و بنا نهادن سیستم مدیریت کشور بر همین امید و اعتماد بدون مدنظر داشتن حتی احتمالی از بدعهدی و کارشکنی طرف مقابل، در این ایام باعث‌شده نه‌تنها مشکلات اقتصادی حل نشود که با غافلگیری دولت در زمان خروج ترامپ از برجام، مشکلات فراوانی برای مردم پدید آید. از این‌رو باید گفت مشکل دیگر این اظهارنظر تداوم همان چارچوب فکری و نظری اشتباه دولت است و از آنجایی که تا به‌امروز به‌جای موفقیت، شکست‌های پیاپی در پی داشته از این به بعد هم بعید است به‌اصطلاح از آن آبی برای کشور گرم شود.
چهارم ماجرای عدم توجه به تجربه‌های قبلی است. دی‌ماه سال 94 برجام اجرا شد و تنها سه‌ماه بعد از اجرایی‌شدن این توافق، یعنی همان سندی که برای تهیه آن بیش از دو سال در دولت روحانی مذاکره شده بود، اعتراض‌ها از درون دولت نسبت به عدم اجرای تعهدات از سوی طرف مقابل بلند شد. به‌تدریج این اعتراضات با ایجاد تحریم‌ها بیشتر هم شد به‌گونه‌ای که در مجمع عمومی سازمان‌ملل در سال 95، حسن روحانی بخش عمده‌ای از سخنرانی خود را به بدعهدی آمریکایی‌ها اختصاص داد. این بدعهدی البته همچنان‌که همه می‌دانند صرفا به آمریکا مربوط نبود، بلکه شامل اتحادیه اروپا هم می‌شد چنانکه به‌طور محسوسی آنها اجرای برجام را از اردیبهشت سال 97 تاکنون معطل گذاشته‌اند. با توجه به همین سابقه هم باید از حسن روحانی پرسید که مگر طرف‌های مقابل ایران تاکنون به تعهدات‌شان در برجام عمل کرده‌اند که امروز ما بتوانیم به آنها اعتماد کنیم و به مردم قول رفع تحریم‌های تسلیحاتی آن‌هم در اکتبر 2020 یعنی یک‌سال دیگر را بدهیم؟
پنجم پیش از این و دقیقا از زمان انعقاد برجام تاکنون به دفعات کارشناسان به دولت تذکر داده بودند که مکانیسم اعتراض و شکایت در برجام به‌صورت یکجانبه به سود طرف مقابل و به ضرر ایران است. قطعا شنیده‌ایم که مکانیسم درنظر گرفته شده در توافق هسته‌ای به‌گونه‌ای است که یک‌طرف می‌تواند به‌سادگی و با ایستادگی بر سر یک بهانه واهی تا جایی پیش رود که برجام فروریخته و 6 قطعنامه قبلی شورای امنیت سازمان‌ملل احیا شود. این فرآیند که مکانسیم ماشه نام دارد، عطف به بندهای 36 و 37 برجام است و به موضوع نقض عهد طرفین در اجرای توافق و موضوعات اختلافی برمی‌گردد. به این صورت که هریک از اعضای گروه 1+5 سابق و حالا 1+4 به‌تنهایی می‌تواند ظرف مدت 75 روز همه تحریم‌های ایران را بازگرداند. بنابراین با وجود چنین مکانیسمی در برجام اساسا وعده دادن رفع تحریم‌های تسلیحاتی طی یک‌سال آینده بسیار سست و از اساس اشتباه است
ششم وجه داخلی ماجراست. خوب یا بد، خداگاه یا ناخداگاه، به‌دلیل فشار بیرونی یا بی‌تدبیری داخلی، وضعیت امروز اقتصاد کشور و طبعا معیشت و زندگی مردم سخت و دشوار است. حسن روحانی از آنجایی که با وعده حل مشکلات اقتصادی یا همان چرخ سانتریفیوژ بچرخد چرخ زندگی مردم هم بچرخد در سال 92 و ریشه‌کنی فقر مطلق در کشور در سال 96 توانست از مردم رای بگیرد، انتظارهای زیادی در کشور ایجاد کرد و حالا با عدم عمل به این وعده‌ها مردم و حداقل بدنه اجتماعی خود را بیش از گذشته ناامید و سرخورده کرده است. در این شرایط کارشناسان و حتی بسیاری از سیاستمداران حامی دولت معتقدند فصل وعده دادن گذشته و هرگونه وعده دادن به مردم نتیجه معکوسی برای دولت خواهد داشت. حالا ماجرای دادن وعده رفع تحریم‌های تسلیحاتی هم از این جنس است و بیان آن قطعا با واکنش مردمی مواجه شده و می‌شود، چه آنکه مردم خواهند پرسید دولت روحانی به کدام‌یک از وعده‌های داخلی و خارجی خود عمل کرده که حالا می‌خواهد به این وعده عمل کند. از این‌رو باید گفت امروز مردم به‌جای وعده فقط‌وفقط کار و عمل می‌خواهند و ادامه راه با همان دست‌فرمان قبلی قطعا نتیجه عکس برای دولت به‌دنبال خواهد داشت.
عضو هیات‌علمی دانشکده مطالعات جهان دانشگاه تهران:
در صورت رفع تحریم‌های تسلیحاتی نیز باید کاهش تعهدات ادامه یابد
سیدمحمد مرندی، عضو هیات‌علمی دانشکده مطالعات جهان دانشگاه تهران با اشاره به اظهارات رئیس‌جمهور مبنی‌بر ماندن ایران در برجام تا سال آینده به «فرهیختگان» گفت: «به اعتقاد من اساسا به صلاح نیست که از سوی مقامات رسمی و مسئولان عالی‌رتبه کشور به‌صراحت گفته شود ایران در برجام می‌ماند یا نمی‌ماند.»
وی تصریح بر هریک از این دو وجه را نادرست قلمداد کرد و ادامه داد: «ما باید همواره برای طرف مقابل ابهام ایجاد کنیم تا آنها همچنان در حالت حدس و گمان و نگرانی باقی بمانند و هر وقت لازم شد اقدامی صورت گیرد، آن اقدام انجام شود.»
مرندی ادامه داد: «با این حال با توجه به آنکه ما اعلام کردیم درصورت عدم پایبندی اروپا در یک فرآیند تدریجی از تعهدات خود می‌کاهیم، باید حتما روند کاهش تعهدات به همان شکلی که تاکنون وجود داشته ادامه یابد.»
این کارشناس مسائل بین‌الملل درخصوص شائبه وجود تناقض میان اعلام ادامه حضور در برجام تا سال آینده و ادامه گام‌های کاهش تعهدات برجامی و لوث‌شدن گام‌های احتمالی بعدی در نگاه طرف مقابل به‌دلیل خاطرجمعی شکل گرفته، خاطرنشان کرد: «روند کاهش تعهدات حتما باید ادامه پیدا کند چون طرف قابل به برجام پایبند نیست. اما فرض می‌کنیم این کاهش تعهدات به این نقطه ختم شود که ما به هیچ‌یک از تعهدات‌مان در برجام پایبند نمانده باشیم. در چنین شرایطی ما عملا از برجام خارج شده‌ایم اما رسما خارج نشده‌ایم.»
وی این وضعیت را یک سناریو محتمل دانست و اضافه کرد: «اگر اروپایی‌ها به تعهدات خود عمل کنند سیاست‌های ما نیز تغییر خواهد کرد. لکن صفرشدن عمل به تعهدات الزما به این معنی نیست که ما رسما از برجام خارج شده‌ایم.»
مرندی در پاسخ به این سوال که مگر تعهدات قبلی اروپا در حوزه تحریم‌های غیرتسلیحاتی انجام شده است که ما به انجام تعهدات بعدی آنها خوشبین باشیم، خاطرنشان کرد: «به هر حال اگر برجام ادامه یابد در آینده کشورهایی که مایل خواهند بود با ایران همکاری تسلیحاتی داشته باشند با دغدغه کمتری می‌توانند این تمایل را عملیاتی کنند.»
این کارشناس مسائل سیاست خارجی یادآور شد: «اینکه آیا چنین اتفاقی می‌افتد یا خیر را باید در عمل شاهد بود. طبیعتا شرایط ما عادی نیست و در آینده نیز این‌گونه نخواهد بود که به‌راحتی هر کاری که بخواهیم انجام دهیم؛ اما در هر صورت این بهانه از نظر حقوقی – در حوزه تسلیحاتی – از دسترس آمریکا و اروپا خارج خواهد شد.»
وی با بیان آنکه برجام در دولت اوباما به‌درستی اجرا نشد و در دولت ترامپ هم به‌طور کامل زیر پا گذاشته شد، اضافه کرد: «توافق هسته‌ای نه توافق خارق‌العاده خوبی بود و نه یک فاجعه، بلکه توافقی بود با قوت‌ها و ضعف‌های خودش که امروز فایده اقتصادی برای ما ندارد و تنها فایده آن سیاسی است که به‌واسطه خروج آمریکا و عدم عمل اروپا به تعهداتش، آمریکا را در افکارعمومی بین‌المللی و محافل سیاسی جهان، منزوی ساخته است.»
مرندی یادآور شد: «امکان دارد از لحاظ نظامی برجام در سال آینده آورده‌هایی برای ما به‌دنبال داشته باشد. البته این میزان به‌هیچ‌عنوان برای ما کفایت نمی‌کند.»
عضو هیات‌علمی دانشگاه تهران افزود: «ما چه فایده نظامی از برجام ببریم و چه نبریم کماکان باید روند کاهش تعهدات خود را ادامه دهیم و این الزاما به‌معنی خروج رسمی از برجام نیست.»
وی با بیان اینکه آمریکایی‌ها به‌طور طبیعی تلاش خواهند کرد رفع تحریم‌های تسلیحاتی در عمل اتفاق نیفتد، اما فارغ از این تلاش‌ها باید گفت موضوع تسلیحات نسبت به تحریم نفت و بانک مرکزی بخش کوچکی از برجام بود. رفع تحریم‌ها خوب است و ظرفیت‌های دفاعی جدیدی را به وجود خواهد آورد، اما این موضوع کفایت نمی‌کند چون بیشتر ظرفیت‌های برجام، ظرفیت‌های اقتصادی و عادی‌سازی اقتصادی بود.مرندی در پایان تصریح کرد: «ما امروز در حوزه دفاعی به‌جایی رسیده‌ایم که آمریکایی‌ها جرأت حمله به ایران را نداشته باشند و دولتمردان این کشور امروز به‌طور کامل به این درک رسیده‌اند که امکان حمله به ایران وجود ندارند. کمااینکه در ماه‌های گذشته نیز چنین بوده و واکنش مقامات آمریکایی به پاسخ‌های نظامی ایران و متحدانش بیانگر همین موضوع است.»
سخنگوی کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس:
اگر قرار بود تحریمی برداشته شود همان قبلی‌ها برداشته می‌شد
سیدحسین نقوی‌حسینی، سخنگوی کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس با اشاره به اظهارات رئیس‌جمهور مبنی‌بر رفع تحریم‌های تسلیحاتی در سال آینده برجام، به «فرهیختگان» گفت: «به‌طور مشخص این سوال وجود دارد که آیا غربی‌ها به تعهدات خود در سال قبل و سال ماقبل و سال ماقبل هر دو این سال‌ها که در برجام به‌صراحت در آنها اشاره شده، عمل کرده‌اند که ما امروز امیدوار به تعهدات سال آینده برجام باشیم؟»
وی افزود: «از روز اول اجرای برجام کشورهای 1+5 متعهد بودند اقداماتی را برای رفع تحریم‌ها انجام دهند و در این مسیر به تعهدات خود عمل کنند. آیا آنها در این مدت به تعهدات‌شان عمل کرده‌اند که ما مردم را امیدوار به تعهداتی کنیم که سررسیدشان سال آینده است؟»
نقوی‌حسینی با بیان آنکه این وعده‌ها واقعی نیست و اساسا دادن وعده‌های واهی کافی است، ادامه داد: «آقای رئیس‌جمهور روزی اشتغال و آب آشامیدنی و محیط‌زیست و مشکلات اقتصادی و... را نیز به برجام حواله می‌داد اما هیچ‌کدام از اینها نشد؛ چراکه غربی‌ها به تعهدات‌شان عمل نکردند. در چنین شرایطی درست نیست به مردم بگوییم چون سال آینده، سال پایان تحریم‌های تسلیحاتی است، بعد از آن دیگر راحت می‌توانیم سلاح خرید و فروش کنیم.»
عضو کمیسیون امنیت ملی با تاکید بر آنکه همین الان تحریم‌های ثانویه آمریکا نمی‌گذارد یک دلار در شبکه بانکی جابه‌جایی پول داشته باشیم، گفت: «با این وصف چطور می‌توان به آن تعهدات دلخوش بود؟»
وی ادامه داد: «بهتر است با مردم صادقانه‌تر و واقعی‌تر صحبت کنیم و اگر بخواهیم منتظر وعده غربی‌ها باشیم فرصت را بیش از این از دست خواهیم داد.»
نقوی‌حسینی با تاکید بر آنکه راهی غیر از اقتصاد مقاومتی و تکیه به ظرفیت‌های داخلی نداریم، یادآور شد: «حتی اگر طرف اروپایی بخواهد تحریم‌های تسلیحاتی را بردارد هیچ تضمینی برای اجرایی‌شدن این مساله نیست کمااینکه امروز دارو و نفت هم اگرچه روی کاغذ تحریم نیست اما به‌دلیل همین تحریم‌های ثانویه، امکان مبادله آنها وجود ندارد.»
سخنگوی کمیسیون امنیت ملی با اشاره به اینکه اروپایی‌ها در بیان حتی مطرح می‌کنند که ما به تعهدات خود پایبندیم و از برجام حمایت می‌کنیم، اما در عمل امکان عمل آنها به تعهدات وجود ندارد؛ چراکه تحریم‌های ثانویه آمریکا فوق این مسائل است. لذا اگر کسی منتظر این باشد که طبق فلان بند برجام سال آینده فلان تحریم برداشته می‌شود، سادگی است؛ چراکه تحریم‌هایی که باید طبق سایر بندهای برجام در سال‌های قبل برداشته می‌شد، هیچ‌کدام برطرف نشده است.نقوی‌حسینی این قبیل وعده‌ها را منحرف کردن ذهن مردم تلقی کرد و ادامه داد: «واقعیت آن است که اروپایی‌ها هیچ حرکت روبه‌جلویی نمی‌کنند کمااینکه ما چهارمین گام کاهش تعهدات برجامی را نیز برداشته‌ایم اما آنها هیچ اقدام عملی در جهت احیای برجام نکردند و هیچ اقدام عملی‌ای را نیز در دستورکار ندارند.»
وی معنای ساده اظهارات رئیس‌جمهور را این دانست که به‌عنوان نمونه یک منزل مسکونی به فردی فروخته شده و او در عوض آن پنج فقره چک داده که از این میان سررسید سه‌تای آنها فرا رسیده و نقد هم نشده‌اند بعد فروشنده دلخوش به آن باشد که چک چهارمی نقد شود و به مطالباتش برسد. این نماینده مجلس با بیان آنکه اگر دشمن می‌خواست کار خاصی دراین‌باره انجام دهد همان تحریم‌های قبلی را به‌طور واقعی برمی‌داشت، تصریح کرد: «چنین مواضعی این پیام را به بیرون مخابره می‌کند که ما همچنان دلخوش به برجام هستیم و در گام‌های بعدی کاهش تعهدات نیز خیلی جدی نیستیم.» عضو کمیسیون امنیت ملی وعده‌های عملی نشدنی امروز را ناظر به اهداف انتخاباتی توصیف کرد و گفت: «قبل از برجام هم نسبت به این رویکرد و انتظارسازی از برجام هشدارهای متعددی از سوی منتقدان داده شد اما گوش شنوایی وجود نداشت.»