سال گذشته در همین روزها بود که مسئولان وزارت علوم از اصلاح بخشی از آیین‌نامه ارتقای اساتید خبر دادند. وزیر علوم در گفت‌وگویی با رسانه‌ها اعلام کرده بود: «آیین‌نامه ارتقای اعضای هیات‌علمی دانشگاه‌ها در شورای عالی انقلاب فرهنگی مصوب شده است و هر نوع تغییر اساسی و اصلی باید در این شورا بررسی شود که یک راه طولانی را باید طی کند.» غلامی درمورد برخی اصلاحات صورت‌گرفته در یکی از ماده‌های پرحاشیه این آیین‌نامه گفت: «در ماده سه این آیین‌نامه که به پژوهش و فناوری اختصاص دارد، استاد می‌تواند برای ارتقای مرتبه علمی از طرح پژوهشی، ثبت اختراع یا همکاری با صنعت استفاده کند.» البته پایه این موضوع توسط رهبر انقلاب مطرح شده بود، ایشان در خردادماه سال گذشته و در جمع اساتید دانشگاه به مساله ارتقای اساتید اشاره کردند و گفتند: «یک مساله هم مساله‌ مقاله‌محوری است که اشاره کردم باید مقاله‌ها در جهت حل مسائل کشور باشد. مسیر ساده‌ تولید مقاله برای ارتقای اساتید هم خودش یک مشکل است؛ در آیین‌نامه‌ ارتقا، مقاله برای ارتقای اساتید یک نقش بسیار اساسی دارد. خب این یک مسیر ساده‌ای است. یک مقدار کار را دقیق‌تر باید انجام داد، یعنی ارتقا را صرفا مبتنی‌بر مقاله نباید کرد، کارهای اساسی‌تری وجود دارد که آنها می‌تواند ملاک ارتقا باشد.» به هر حال یک‌سال از این مساله گذشته و اصلاح بخش‌هایی از آیین‌نامه ارتقای اعضای هیات‌علمی هنوز در پیچ‌وخم قوانین دست به دست می‌شود، البته «فرهیختگان» در دو گزارش  2640 (ارتقای اساتید گروگان ISI) و 2549 (پیگیری یک ایده: ارتقای اساتید بدون مقاله) به ایرادات آیین‌نامه ارتقای اساتید پرداخته است. اما قوانین و سازوکارهای ارتقای اساتید در جهان به چه صورت است؟

 به گزارش مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور، دانشگاه‌های مختلف دنیا معیارهای متفاوتی برای ارتقای استادان دارند. دانشگاه‌های ایران تنها از چهار معیار شامل فعالیت‌های فرهنگی، فعالیت‌های آموزشی، فعالیت‌های پژوهشی، فعالیت‌های اجرایی برخوردارند و این درحالی است که دانشگاه‌های ترکیه 14 معیار، دانشگاه‌های گروه یک (کشورهای پیشرفته) شامل 63 معیار و کشورهای گروه دو (کشورهای درحال توسعه) شامل 76 معیار هستند.

بالارفتن سطح دانشگاه‌ها از نظر کیفی و آموزشی تا حد زیادی به کیفیت سطح علمی استادانی بستگی دارد که در آن دانشگاه مشغول فعالیت و تدریس هستند. معمولا مانند هر اداره دیگری که کارمندان در برهه‌هایی امکان ارتقا پیدا کرده و رتبه و درجه‌شان افزایش پیدا می‌کند، استادان دانشگاهی هم از این امتیاز برخوردارند و می‌توانند با گذراندن مراحل و دارا بودن شرایطی، رده خود را ارتقا دهند.

ازجمله مسئولیت‌هایی که اعضای هیات‌علمی باید انجام دهند تا بتوانند بخشی از شروط ارتقا را کسب کنند، دانش و تحقیق، تدریس و خدمات است. برای ارتقای استادان، انتظاراتی که در این سه حوزه وجود دارد، بسیار بالاتر از ارتقا به رتبه استادیاری است. البته این میزان انتظار در سطوح دانشگاهی متفاوت است اما مخرج‌مشترک همه اینها کیفیت، کارآمدی و اثر علمی استادان است که جزء مهم‌ترین عواملی است که در بالا بردن رتبه استادان تاثیر دارد. در مورد ارتقای استادان به درجه استادیاری، معیار واحدی وجود ندارد که بتوان در یک واحد علمی مورد استفاده قرار داد بلکه ترکیبی از کیفیت، کمیت و فعالیت علمی در این میان حائز اهمیت است.

برخلاف ارتقای استادان به رتبه استادیاری در زمان 6 ساله استخدام، ارتقای استادان دارای زمان‌بندی مشخصی نیست. هر عضو هیات‌علمی که رده‌ای کمتر از استادی دارد، باید مراحل ارتقا را طی کرده و مجاز به استفاده از این فرصت است. این مساله حائز اهمیت است که اعضای هیات‌علمی با توجه به انتظاراتی که دانشکده و گروه از آنها در ارتقا دارند، به آن عمل کنند.
 

دانش استادان

دانش، به‌عنوان ماهیت وجودی تدریس و تحقیق یکی از واجباتی است که اعضای هیات‌علمی باید از آن برخوردار باشند. دانش آنها طبق رتبه‌ کسب‌شده سنجیده می‌شود که درنهایت هم شهرت و آوازه آنها را در میان استادان دیگر یا عملکرد آنها را در میان دانشجویان نشان می‌دهد. در سطوح ارتقای رتبه استادان، دانش آنها مورد ارزیابی قرار می‌گیرد که توزیع دانش را به شکل مقاله‌های منتشرشده و دستورالعمل‌های آموزشی نشان می‌دهد. عملکرد خلاقانه معیار دیگری است که دانشگاه‌ها از استادانی انتظار دارند که قصد ارتقا دارند. در این حوزه، به دستاوردهای استادان در زمینه‌ تحقیقات علمی، توزیع ساختاری در رشته‌های حرفه‌ای یا در هنرهای خلاقانه مانند ترکیب موسیقایی، نوشتن خلاق یا طراحی اصلی در مهندسی یا معماری توجه ویژه می‌شود.
 

 مقالات باکیفیت

برخی موارد ازجمله انتشار مقاله، دریافت جوایز نقدی و تعداد دانشجویان هم جزء مواردی است که می‌تواند در ارتقای رتبه استادان مدنظر قرار گیرد اما از اهمیت بالایی برخوردار نیست و نمی‌توان جایگاه خاصی برای آن درنظر گرفت. بلکه کیفیت مقالاتی که منتشر می‌کنند یا کارهای خلاقانه‌ای که انجام می‌دهند، بیش از تعداد آنها مورد توجه قرار می‌گیرد. این دقیقا برخلاف روندی است که در ایران و دانشگاه‌های داخل برقرار است و تعداد مقالات منتشرشده در مجلات معتبر دنیا ازجمله شرایط ضروری برای کسب رتبه بالاتر و ارتقا به شمار می‌رود.
 

 مشارکت در کارهای تحقیقاتی

عناصر با اهمیت در ارزیابی توانایی دانشی و دستاوردهای اعضای هیات‌علمی شامل دریافت انواع جوایز و هدایا، تاثیر عمومی و حرفه‌ای کارهای تحقیقاتی که انجام می‌دهند و موفقیت آنها در پیشرفت دانشجویان از دیگر امتیازهایی است که در ارتقای رتبه استادان در نظر گرفته می‌شود. از دیگر عناصر مهم در دستیابی به دانش می‌توان به مشارکت در کارهای تحقیقاتی و تدریس، رهبری و هدایت ارتباطات و تحقیقات حرفه‌ای و همکاری در ویرایش مجلات حرفه‌ای، قضاوت همکاران حرفه‌ای و عضویت در هیات‌مدیره جز اشاره کرد. 
 

 توانمندی در تدریس و مشارکت در مشاوره‌های علمی

یکی از معیارهایی که در ارتقای استادان موثر است، داشتن توانمندی‌هایی گسترده‌تر از تدریس به بیان ساده است. به این معنا که عضو هیات‌علمی موفق که قرار است ارتقای رتبه پیدا کند، باید از حد یک استاد معمولی فراتر رفته و از شیوه‌های مختلف آموزشی در رده‌های مختلف برای درک بهتر مفاهیم استفاده کند. چنین فردی باید توانایی سازماندهی و هدایت شیوه تدریس را داشته باشد تا ماهیت اصلی درس به درستی مشخص شود. آنها باید به‌گونه‌ای ذهنیت دانشجویان را تحریک کنند تا مهارت‌هایشان در زمینه‌های مختلف گسترش یابد. اعضای هیات‌علمی همچنین باید توانایی شروع، هدایت و پیشبرد مباحث و انتقال مفاهیم را داشته باشند. یکی از فعالیت‌های اصلی استادان مشارکت در مشاوره‌های علمی و بحث پیرامون اهداف درازمدت دانشجویان است.

کیفیت کاری

کیفیت کاری استادان و اعضای هیات‌علمی با شاخص‌های اثر دانش مانند استناد در مجلات و رسانه‌ها یا مقالات منتشرشده و عملکرد آنها سنجیده می‌شود که جزء شاخص‌های ارتقای استادان به شمار می‌رود.
 

دریافت بودجه‌های تحقیقاتی

دریافت بودجه‌های تحقیقاتی از سازمان‌ها و موسسات تحقیقاتی به‌عنوان یکی از مهم‌ترین بخش‌های ثبت تحقیقات علمی توسط اعضای هیات‌علمی به شمار می‌رود که می‌تواند به‌عنوان معیاری برای ارتقای آنها به رتبه‌های بالاتر باشد.

ارائه سخنرانی در دانشگاه‌های داخلی و خارجی

سخنرانی در دانشگاه‌های مختلف داخلی و خارجی و قبول دعوت از سوی آنها، نقش موثری در استقلال معیارهای ثبت دانش دارد و از آن می‌توان به‌عنوان معیاری برای ارتقا استفاده کرد. آنها به کمک این معیار می‌توانند دانش خود را به‌طور شفاهی و در قالب سمینار یا کنفرانس ارائه دهند.
 

کارهای مشارکتی با دیگر اعضای هیات‌علمی

انتشار کتاب، مقاله و کارهای خلاقانه مشترک یکی دیگر از معیارهای ارتقا محسوب می‌شود که وزن سنجش را بالا می‌برد. به‌طور کلی، دستاوردهای فنی چشمگیر عامل مهمی برای ارتقا به شمار نمی‌روند بلکه آنچه مهم است، کیفیت این دستاوردها و مشارکت‌هایی است که در این راستا صورت گرفته است.
 

داشتن روابط داخلی و بین‌المللی قوی

جوامع زمانی ادامه حیات می‌دهند که تمام افرادی که در آن زندگی می‌کنند در وضعیت خوبی به سر ببرند. بنابراین، انتظار می‌رود آن دسته از اعضای هیات‌علمی دانشگاه‌ها که تقاضای ارتقا داده‌اند، در زندگی کاری، دانشگاهی و روابط ملی و بین‌المللی قوی عمل کنند و روابط خود را با استادان خارجی و بین‌المللی و دانشگاه‌های آن‌ور آبی تقویت کنند. این کار به ارتقای سطح دانش فردی و حتی بالا رفتن دانش کشور نیز کمک می‌کند.

برگزاری دوره‌های آموزشی برای عامه مردم

دانشگاه یکی از اهداف نهادی را برای ارتقای استادان، مشارکت با عموم مردم می‌داند، به‌طوری که مردم را به کسب دانش عمومی ترغیب کند و حتی دوره‌هایی را برای آموزش در نظر بگیرند تا از این طریق، سطح دانش و مهارت جامعه افزایش یابد.
 

ایجاد تغییر در حوزه‌های تخصصی

استادان دانشگاهی با سطح دانشی که دارند صاحب‌نظر بوده و با اعمال نفوذی که می‌توانند داشته باشند، حتی قادرند با ایجاد تحول عظیم در زمینه‌های تخصصی هم وارد شوند.

داشتن خط علمی خاص طبق معیارهای پژوهشی دانشگاه‌ها

معمولا دانشگاه‌ها جهت علمی خاصی را در پیش می‌گیرند و اعضای هیات‌علمی بسته به همین مسیر باید در راستای پژوهش و ارتقای سطح دانش حرکت کنند. هرچه استادان بیشتر در این مسیر حرکت کنند، شانس ارتقای آنها بالاتر است.

* نویسنده : ندا اظهری و محمدرضا حیاتی روزنامه‌نگار