به گزارش «فرهیختگان آنلاین»، ویژگی جامعه مطلوب انسانی کمال‌خواهی و توسعه‌طلبی است. انسان مترقی همواره جویای اعتلای سعادت است و این پویایی نیاز به دانش، مدیریت، قانون و ابزار دارد تا قادر به انباشت علم و معرفت باشد.

در جوامع مترقی، دانشگاه به‌عنوان معرف علم و پژوهش و معرفت شناخته شده و رسالت تعالی را برعهده‌ دارد. توسعه دانشگاه در جوامع بشری سنگ‌بنای پیشرفت و توسعه اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی محسوب می‌شود و کلیدی‌ترین ابزار ترقی انسان که همانا آموزش و پژوهش است، در دانشگاه رقم می‌خورد. اصلاح جامعه در گرو اصلاح دانشگاه است تا جایی‌که امام‌خمینی(ره) دانشگاه را کارخانه آدم‌سازی می‌دانند.

از طرفی دانشگاه همانند تن آدمی دارای ساختاری متشکل از چند عنصر اساسی است. کتابخانه دانشگاهی عنصر اصلی یعنی «قلب» یا به ‌عبارتی «موتور» دانشگاه است. موکهرجی معتقد است «اهمیت و اعتبار هر نهاد آموزش عالی تا حد زیادی با چگونگی کتابخانه‌اش سنجیده می‌شود. هیچ دانشگاهی بدون داشتن کتابخانه‌ای مجهز به منزله «قلب سازمان» نمی‌تواند کار موثری انجام دهد» (موکهرجی، 1357، 51).

کتابخانه دانشگاهی به اشکال گوناگون مخزن ذخیره‌سازی اطلاعات برای راهبرد توسعه است. توجه به کتابخانه، توجه به اصل آموزش و پژوهش است. تقویت کتابخانه و امکان افزایش بهره‌وری آن به منزله حاصلخیزی و باروری سرمایه‌گذاری روی نیروی انسانی کارآمد و متخصص است. کتابخانه وظیفه گردآوری، سازماندهی، ذخیره‌سازی اطلاعات تولید‌شده در راستای نیازهای پژوهشگران در زمینه‌های مختلف علمی را برعهده دارد. از آنجا که تحصیلات عالی و پژوهش لازم و ملزوم یکدیگرند، بدون شک کتابخانه دانشگاهی نقش بسزایی در تامین امکانات پژوهشگران دارد.  تاریخ استان مرکزی نشان می‌دهد این استان از ادوار گذشته همواره از مراکز مهم تربیت و پرورش اندیشمندان، شعرا، عرفا، سیاستمداران و بزرگان مذهبی و ملی بوده است. در چند دهه‌ اخیر نیز به‌لحاظ صنعتی‌شدن و نیاز صنعت به علم برای چرخاندن چرخ‌های کارخانه‌ها، از نظر علمی و مراکز دانشگاهی پیشرفت قابل‌ملاحظه‌ای داشته و اکنون به جرات می‌توان استان مرکزی را از نظر برخورداری از مراکز آموزش عالی در سطح نسبتا بالایی دانست. بر همین اساس پیشینه مراکز علمی (حوزه علمیه) و مراکز دانشگاهی نشان می‌دهد استان مرکزی از لحاظ علمی و مذهبی در زمره خطه‌های عالم‌پرور کشور عزیزمان ایران اسلامی محسوب می‌شود.

بررسی‌ها نشان می‌دهد استان مرکزی از نظر مراکز آموزش عالی در سال 1397 دارای 75 مرکز دانشگاهی بوده است که از این مجموعه، دانشگاه‌های دولتی اعم از پزشکی و ملی 15 واحد دانشگاهی، دانشگاه پیام‌‌نور 13 واحد، دانشگاه علمی- کاربردی 19 واحد، دانشگاه غیرانتفاعی 9 واحد و دانشگاه آزاد اسلامی 19 واحد دانشگاهی فعال بودند.

دانشگاه آزاد اسلامی از نظر تعداد واحد دانشگاهی یک‌چهارم (25.3 درصد) و 56 مرکز آموزش عالی دیگر سه‌چهارم مراکز دانشگاهی استان را تشکیل داده‌اند.

همچنین از نظر تعداد دانشجویان شاغل به تحصیل که حدود 67149 نفر بودند، دانشگاه‌های آزاد اسلامی تعداد 27205 نفر (40.5 درصد) و مجموع مراکز آموزش عالی تعداد 39944 نفر (59.5 درصد) از مجموع تعداد کل دانشجویان شاغل به تحصیل استان را تحت‌پوشش داشتند.

در بررسی آموزش و پژوهش مراکز آموزش عالی و نقش آن در توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، کتاب و کتابخانه از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بوده است. کتابخانه از زمان قدیم از نشانه‌های بارز بالندگی فرهنگ و تمدن و مایه گسترش دانش‌، قوام آیین‌ها و استحکام باور ملت‌ها بوده است. مطالعه جامعه و فرهنگ انسانی طی اعصار گذشته، نشان داده کتابخانه با فرهنگ و تمدن جامعه ارتباطی ناگسستنی داشته است. تاریخ کتابخانه بخشی از تاریخ پیشرفت معنوی و فرهنگی بوده است.

از نظر «تامپسون»، «تاریخ کتابخانه بخشی از تاریخ پیشرفت معنوی تمدن است.» کتابخانه به‌عنوان نهاد اجتماعی، قسمتی از کل پیشرفت تمدن بشری بوده است. «هسل» در این باره معتقد است: «پیشرفت کتابخانه‌ها به منزله یک نهاد را باید در چارچوب جریان‌های کلی فرهنگی مورد بررسی قرار داد.» بنابراین کتابخانه و فرهنگ نسبت به هم اثر متقابل دارند، یعنی هرگاه فرهنگ جامعه‌ای توسعه یافته، کتابخانه‌ها هم رونق گرفته‌اند و هرگاه کتابخانه به اوج عظمت خود رسیده، جامعه نیز شکوفا شده است بنابراین بررسی کتابخانه‌ها می‌تواند شاخص‌های مناسب وضعیت علمی، فرهنگی و اجتماعی باشد.

در بررسی مراکز آموزش عالی استان، از تعداد مجموعه 1240307 جلد کتب (57 درصد) مراکز آموزش عالی استان، تعداد 530710 جلد کتب (43 درصد) سهم منابع کتب واحدهای دانشگاه آزاد اسلامی است. این میزان کتب برای واحدهای دانشگاهی که حدود یک‌چهارم (25 درصد) دانشگاه‌های استان را تشکیل می‌دهند تقریبا وضعیت مناسبی را نشان می‌دهد.

در بررسی سرانه کتب برای هر دانشجو جدول شماره 3، میانگین استانی 18.5 جلد کتاب برای هر دانشجو را نشان می‌دهد. در حالی که این رقم در دانشگاه آزاد اسلامی 20 جلد کتاب به ازای هر یک دانشجو است. این شاخص از میانگین استانی در دانشگاه آزاد اسلامی بالاتر است. همچنین نسبت اعضای فعال کتابخانه به کل دانشجویان، در کل استان مرکزی 49204 (73 درصد) و این رقم در دانشگاه آزاد اسلامی 17274 (63 درصد) است که نسبت به میانگین استانی پایین‌تر است که نشان می‌دهد تعداد دانشجویان کمتری از منابع علمی دانشگاه‌های آزاد اسلامی استفاده می‌کنند.  در کل، اینکه کتابخانه‌های دانشگاهی چه ویژ‌گی‌هایی باید از لحاظ مجموعه، فضای لازم، تعداد کارکنان متخصص و غیرمتخصص، بودجه و... داشته باشند، استانداردها مشخص می‌کنند. این استانداردها رهنمودهای لازم را در اختیار کتابخانه‌ها جهت تضمین کیفیت و کمیت خدمات برای استفاده‌کنندگان قرار می‌دهند. در تمام دنیا کتابخانه‌ها و ازجمله کتابخانه‌های دانشگاهی نیازمند داشتن معیاری برای سنجش خدمات، کارکردها و امکانات هستند، از این‌رو تمام شاخص‌های کتابخانه‌های دانشگاهی با توجه به این استانداردها براساس فرمول زیر تعریف می‌شوند.

 (1) مجموعه پایه 85000 جلد
(2) برای هر عضو هیات‌علمی تمام‌وقت 100جلد
(3) برای هر دانشجوی تمام‌وقت 15 جلد
(4) برای هر رشته تحصیلی در سطح کارشناسی 350 جلد
(5) برای هر رشته تحصیلی در سطح کارشناسی بدون سطح بالاتر 6000 جلد
(6) برای هر رشته تحصیلی در سطح کارشناسی با سطوح بالاتر 3000 جلد
(7) برای هر رشته تحصیلی در سطوح دکتری حرفه‌ای 6000 جلد
(8) برای هر رشته تحصیلی در دکتری تخصصی 25000 جلد

اگرچه بررسی و مقایسه کتابخانه‌های دانشگاهی استان با فرمول استانداردهای موجود نشان می‌دهد کتابخانه‌های دانشگاهی از حداقل استانداردها برخوردارند، اما باید پذیرفت بیشتر کتابخانه دانشگاهی ایران به این شاخص‌ها دست نیافتند و معمولا از استانداردهای تعدیل شده استفاده می‌کنند.

اگرچه مراکز آموزش عالی استان با استانداردهای جهانی فاصله بسیار زیادی دارند، ولی باید پذیرفت که می‌توان با همکاری بین کتابخانه‌ها و همپوشانی منابع تا حدودی این نقیصه را برطرف کرد. امید است مسئولان محترم استانی ضمن توجه به کتابخانه و فرهنگ مطالعه، در جهت غنی‌تر کردن مجموعه کتابخانه‌ها تلاش بیشتری کرده و حداقل بودجه پژوهشی مشخص‌شده را برای تامین منابع پرداخت کنند.

منابع:
تامپسون، ج. (1366). تاریخ اصول کتابداری، ترجمه محمود حقیقی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی
فتح‌آبادی، غ. ر. ؛ دانشمند، م. و نکوئیان، ش. (1397). اطلس جامع نظام آموزش عالی استان مرکزی. اراک: استانداری استان مرکزی؛ دفتر امور اجتماعی و فرهنگی.
موکهرجی، آ. ک، (1375). تاریخ و فلسفه کتابداری، ترجمه اسداله آزاد. مشهد: آستان قدس رضوی.
تعاونی، شیرین، (1374). پیش‌نویس استانداردهای کتابخانه‌های دانشگاهی ایران، تهران: کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران. 

* نویسنده: عسگر اکبری  عضو هیات‌علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد اراک