هیچ تحولی یکشبه اتفاق نمیافتد. پشت هر تغییر بزرگ، یک مسیر پرریسک و سالها پیگیری مداوم وجود دارد. داستان سراهای نوآوری دانشگاه آزاد اسلامی نیز دقیقاً از همین جنس است؛ داستانی که از سال ۱۳۹۸ آغاز شد؛ اما امروز در سال ۱۴۰۴ به مرحلهای رسیده که میتوان آن را با آمار و ارقام، فضا، محصول و شرکت توضیح داد.
فصل اول: تغییر ریل
در سال ۱۳۹۸، دانشگاه آزاد اسلامی به این جمعبندی رسید که ادامه مسیر گذشته، پاسخگوی آینده نیست. دانشگاه سالها آموزش داده، مقاله تولید کرده و نیروی انسانی تحویل جامعه داده بود؛ اما یک سؤال جدی بیپاسخ مانده بود. اینکه سهم دانشگاه در حل مسائل واقعی اقتصاد و صنعت کشور چیست؟
پاسخ به این سؤال، دانشگاه را به سمت یک تصمیم بنیادین سوق داد؛ «تغییر ریل». این تغییر، فقط جابهجایی ساختارها نبود، بلکه تغییر نگاه به مأموریت دانشگاه بود. در گام اول معاونت فناوری و نوآوری از معاونت پژوهش جدا شد. پیام این تغییر هم روشن بود. اینکه فناوری و نوآوری دیگر حاشیه پژوهش نیستند؛ آنها در متن مأموریت دانشگاه قرار گرفتهاند. در همان سال، ایده «بازار فناوری» و شکلگیری «سراهای نوآوری» مطرح شد. قرار بود دانشگاه از یک تولیدکننده دانش خام، به بازیگری فعال در زنجیره ارزش فناوری تبدیل شود؛ جایی که ایده، آموزش، محصول، شرکت و بازار به هم متصل باشند.
فصل دوم: طراحی زیربنا
سالهای ابتدایی، سالهای شلوغی عدد و آمار نبودند؛ سالهای طراحی بودند. آییننامه جامع «بازار فناوری» و «سراهای نوآوری» تدوین شد؛ سندی که سرا را نه یک ساختمان، بلکه یک نهاد اجتماعی و اقتصادی تعریف میکرد. نهادی که باید آموزش، شتابدهی، مراکز رشد، شرکتهای فناور، زیرساخت حقوقی و مالی را در کنار هم قرار دهد. در این دوره، نخستین سراهای نوآوری شکل گرفتند، اما هنوز همه چیز در مرحله آزمون بود. دانشگاه در حال ارتباطگیری با صنعت بود؛ یاد میگرفت چگونه باید با صنعت حرف بزند، چگونه تیم فناور را حفظ کند و چگونه آموزش را به محصول گره بزند.
فصل سوم: اولین نشانههای حیات
اولین نشانههای حیات در فصل سوم دانشگاه اتفاق افتاد. اگر بخواهیم بفهمیم یک زیستبوم نوآوری زنده است یا نه باید ببینیم چقدر «تعامل» در آن اتفاق افتاده. از همینجا بود که رویدادهای فناورانه به شاخصی مهم تبدیل شدند. در سال ۱۳۹۹، ۳۶۲ رویداد فناورانه در دانشگاه آزاد برگزار شد؛ یعنی تقریباً هر روز یک رویداد. این عدد در سال ۱۴۰۰ به ۶۲۴ رویداد رسید. سراهای نوآوری آرامآرام به محل رفتوآمد ایدهها، تیمها، استادان، دانشجویان و صنعت تبدیل میشدند. البته هنوز جهش اصلی اتفاق نیفتاده بود، اما از نشانهها معلوم بود اکوسیستم در حال شکلگیری است.
فصل چهارم: ورود به فاز رشد
سال ۱۴۰۱ را میتوان نقطه ورود سراهای نوآوری به فاز رشد دانست. در این سال، دانشگاه آزاد اسلامی دارای ۲۴ سرای نوآوری در ۱۸ استان بود. این سراها دیگر فقط «عنوان» نبودند؛ بلکه فعالیت خود را به شکل جدی شروع کرده بودند. در همین سال، تعداد رویدادهای فناورانه به ۱۸۳۶ رسید؛ یعنی به طور میانگین پنج رویداد در هر روز. این عدد نشان میداد که سراهای نوآوری به بستری واقعی برای تعامل فناورانه تبدیل شدهاند. زیرساختهای فیزیکی نیز بهتدریج توسعه پیدا کرد و فضاهای مشخصی به مراکز رشد و سراهای نوآوری اختصاص داده شد؛ نشانهای از اینکه دانشگاه این مسیر را موقتی نمیبیند.
فصل پنجم: شتاب واقعی
در سال ۱۴۰۲، سراهای نوآوری وارد مرحلهای شدند که میتوان از آن بهعنوان فصل شتاب واقعی یاد کرد. تعداد سراها با رشدی ۷۰ درصدی به ۴۱ سرا در ۲۸ استان رسید. پوشش جغرافیایی گستردهتر شد و شبکه سراها شکل منسجمتری به خود گرفت. برای نخستینبار، تولید محصول فناورانه بهطورجدی اندازهگیری شد؛ ۱۳۰۰ محصول فناورانه. همزمان، ۱۳۱ شرکت دانشبنیان و خلاق در این زیستبوم فعال بودند. تعداد رویدادهای فناورانه نیز از ۲۳۰۰ عبور کرد و نشان داد که این اکوسیستم نهتنها بزرگتر، بلکه فعالتر شده است.
فصل ششم: جهش
سال ۱۴۰۳، سال جهش بود. تعداد سراهای نوآوری به ۶۵ سرا رسید؛ رشدی ۵۸ درصدی در یک سال. تعداد محصولات فناورانه به ۱۷۰۶ محصول افزایش یافت و شرکتهای دانشبنیان و خلاق به ۱۷۹ شرکت رسیدند. رویدادهای فناورانه نیز رکورد تازهای ثبت کردند. ۲۶۹۹ رویداد در یک سال؛ یعنی بیش از ۷ رویداد در هر روز. این عدد نشان میداد که سراهای نوآوری به هسته تپنده فعالیت فناورانه دانشگاه تبدیل شدهاند.
فصل هفتم: بلوغ
حالا در سال ۱۴۰۴، سراهای نوآوری به مرحله بلوغ رسیدهاند. تعداد آنها به ۷۵ سرا در ۳۰ استان کشور افزایش یافته است؛ رشدی ۲۱۲ درصدی نسبت به سال ۱۴۰۱. تولید محصولات فناورانه جهشی خیرهکننده داشته و به ۳۷۰۸ محصول رسیده است؛ رشدی ۱۸۵ درصدی تنها در دو سال. تعداد شرکتهای دانشبنیان و خلاق نیز به ۲۱۴ شرکت رسید. در این سال، جهش زیرساختی نیز به اوج خود رسیده است. فضای فیزیکی سراهای نوآوری از ۱۵۰ هزار مترمربع در سال ۱۴۰۱ به ۶۰۰ هزار مترمربع رسیده؛ افزایشی ۳۰۰ درصدی. این فضاها، بستر فیزیکی یک اکوسیستم ملی نوآوری را شکل دادهاند که در حوزههایی مانند امنیت غذایی، ساخت و تولید، اقتصاد دیجیتال و صنایع خلاق بهصورت شبکهای فعالیت میکند.
از تصمیم تا اثرگذاری
حالا باید گفت اگر سال ۱۳۹۸ سال «تصمیم» بود، سال ۱۴۰۴ سال «نتیجه» است. سراهای نوآوری دانشگاه آزاد امروز نه یک پروژه مقطعی، بلکه یک اکوسیستم تثبیت شدهاند؛ اکوسیستمی که با عدد، محصول، شرکت، رویداد و زیرساخت قابلسنجش است. این مسیر ششساله نشان میدهد که دانشگاه مأموریت خود را بازتعریف کرده و حالا از یک نهاد آموزشی صرف، به یکی از بازیگران اصلی زیستبوم نوآوری و فناوری کشور تبدیل شده است. حالا سؤال اینجاست که اگر سال 1404 را سال نتیجه نامگذاری کنیم گام بعدی چیست؟ دانشگاه آزاد در گام بعدی باید به کدام سمتوسو حرکت کند؟ پاسخ قطعاً «تقویت سهم دانشگاه آزاد در اکوسیستم فناوری و نوآوری کشور» است. با توجه به اینکه دانشگاه آزاد حدود ۴۰ درصد ظرفیت آموزش عالی کشور را در اختیار دارد، این نسبت میتواند معیاری برای سهم دانشگاه در فناوری و نوآوری نیز باشد؛ سهمی که در حال حاضر حدود ۱۰ درصد است و ظرفیت افزایش قابلتوجهی دارد. دانشجویان دانشگاه آزاد، با ویژگیهای نوآورانه و عملی خود و استادانی که توانمند و خلاق هستند، میتوانند موتور محرک توسعه فناوری کشور باشند. با شناسایی استعدادها، آموزش هدفمند و توانمندسازی تیمها، دانشگاه آزاد قادر است سهم خود را به شکل جهشی افزایش دهد؛ حتی فراتر از سهم ۴۰ درصدی در آموزش عالی، تا جایی که در آینده بتواند ۶۰ تا ۷۰ درصد نقشآفرینی در اکوسیستم فناوری و نوآوری کشور را بر عهده گیرد. در چنین حالتی است که دانشگاه آزاد نهتنها به تثبیت زیستبوم نوآوری ادامه خواهد داد، بلکه با تمرکز بر توسعه استعدادهای فناورانه و تجاریسازی دانش میتواند به یکی از بازیگران اصلی و محوری فناوری و نوآوری کشور تبدیل شود.
