روز چهارشنبه ۱۹ آذرماه مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور کشورمان به همراه صد نفر از تجار ایرانی با استقبال رسمی قاسم ژومارت توقایف، رئیس‌جمهور قزاقستان وارد این کشور شد. در این دیدار‌ها ۱۴ سند و تفاهم‌نامه همکاری در زمینه‌های حمل‌ونقل، ترانزیت و لجستیک، مبادلات فرهنگی، معاضدت حقوقی، بهداشت و درمان، تعاملات دیپلماتیک و رسانه‌ای بین دو کشور امضا شده است. در این دیدار توکایف، رئیس‌جمهور قزاقستان اعلام کرد که کشورش آماده تأمین کالا به ایران به ارزش حداقل ۲۰۰ میلیون دلار است، رقمی که معادل 8 برابر رقم فعلی است. بررسی‌ها نشان می‌دهد قزاقستان فرصت‌های بی‌نظیری برای همکاری دو کشور در حوزه‌های اقتصادی دارد. این موضوع در سال‌های اخیر با عضویت رسمی ایران در اتحادیه اقتصادی اوراسیا و حذف تعرفه‌های وارداتی بین ایران و این اتحادیه از اردیبهشت سال جاری همراه شده و می‌تواند به طور قابل‌توجهی تجارت بین کشورمان و اعضای اتحادیه اوراسیا را تقویت کند. اما موضوع مهم‌تر، ظرفیت‌های بی‌نظیر قزاقستان در حوزه‌های اقتصادی برای ایران است که ازجمله آن‌ها می‌توان به ظرفیت واردات بخشی از نهاده‌های دامی از این کشور، کشت فراسرزمینی در این کشور برای تأمین نهاده‌های دامی و اقلام کشاورزی و صدور خدمات فنی و مهندسی و... اشاره کرد.

جهش 2.7 برابری صادرات ایران در 7 سال

تجارت ایران با کشور‌های عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا طی هشت سال گذشته تصویری از رشد تدریجی، نوسان‌های مقطعی و تغییر توازن تجاری را پیش چشم می‌گذارد. مرور این دوره نشان می‌دهد روابط بازرگانی ایران و اوراسیا نه‌تنها گسترش یافته، بلکه در سال‌های اخیر به نقطه‌ای رسیده که صادرات ایران توانسته از واردات پیشی بگیرد؛ موضوعی که در سابقه این همکاری‌ها کمتر دیده می‌شد. در سال‌های ابتدایی، یعنی 8 ماهه ۱۳۹۷ تا ۱۳۹۹، حجم تجارت بیشتر تحت‌تأثیر محدودیت‌های بین‌المللی و شرایط اقتصادی داخلی قرار داشت. واردات در این دوره از ۹۷۳ میلیون دلار به ۷۶۸ میلیون دلار کاهش یافت و صادرات نیز با وجود رشد ملایم، هنوز فاصله قابل‌توجهی با واردات داشت و از 392 به 499 میلیون دلار رسید. این وضعیت نشان می‌داد وزن اصلی تجارت ایران با اوراسیا همچنان بر دوش کالا‌های وارداتی است.
اما از سال ۱۴۰۰ به بعد مسیر تجارت تغییر کرد. رشد صادرات ایران آغاز شد و در همین سال از مرز ۷۵۰ میلیون دلار عبور کرد؛ رقمی که نسبت به سال‌های قبل جهشی قابل‌توجه محسوب می‌شد. در این سال واردات نیز به بیش از یک میلیون تن رسید و نشان داد که تعاملات اقتصادی دو طرف وارد مرحله پرتحرک‌تری شده است. روند صعودی صادرات در سال‌های بعد ادامه یافت. در 8 ماهه ۱۴۰۱ و ۱۴۰۲، صادرات ایران با عبور از مرز‌های ۸۹۶ میلیون دلار و یک میلیارد دلار به تدریج به واردات نزدیک شد. این اتفاق حامل یک پیام روشن بود، فاصله میان صادرات و واردات با شتاب کم‌سابقه‌ای در حال کم شدن بود و ساختار تجاری ایران داشت در این بازار تقویت می‌شد. سرانجام در سال ۱۴۰۳، صادرات ایران توانست به رکورد یک میلیارد و 315 میلیون دلار برسد و فاصله خود را با واردات به کمترین حد در شش سال گذشته برساند؛ اما نقطه اوج این سیر صعودی در سال ۱۴۰۴ رقم خورد، سالی که در آن صادرات ایران با جهشی کم‌نظیر به یک میلیارد و 460 میلیون دلار رسید. این تغییر توازن، نشانه‌ای روشن از افزایش حضور و قدرت رقابتی کالا‌های ایرانی در بازار کشور‌های عضو اوراسیاست.
به‌طور کلی، بررسی دوره هشت‌ساله ارزش تجارت ایران و کشور‌های عضو اوراسیا نشان می‌دهد که تجارت ایران و اوراسیا از یک الگوی واردات‌محور در اوایل دوره، به سمت توازن و سپس مازاد تجاری حرکت کرده است. رشد محسوس صادرات، هم‌راستا با سیاست‌های توسعه بازار‌های منطقه‌ای و همکاری‌های تجاری جدید، افق‌های تازه‌ای از همکاری اقتصادی میان ایران و اعضای این اتحادیه ترسیم می‌کند؛ افق‌هایی که در سال‌های آتی می‌تواند نقش مهم‌تری در تجارت خارجی کشور ایفا کند.

پیام رشد وزنی صادرات به اوراسیا

بررسی ارزش وزنی تجارت ایران با کشور‌های عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا طی هشت سال گذشته تصویری روشن از گسترش مبادلات کالایی و تغییر توازن صادرات و واردات به دست می‌دهد. این داده‌ها نشان می‌دهند که اگرچه واردات در بسیاری از سال‌ها وزن بیشتری نسبت به صادرات داشته؛ اما از سال ۱۴۰۲ به بعد شرایط به‌طور بنیادی تغییر کرده و صادرات ایران شتاب بیشتری یافته است. در ابتدای دوره، یعنی 8 ماهه سال ۱۳۹۷، وزن صادرات ایران به اوراسیا حدود یک میلیون تن بود؛ رقمی که نسبت به وزن واردات با 1.4 میلیون تنی تفاوت قابل توجهی داشت. این اختلاف در سال ۱۳۹۸ نیز تکرار شد و اگرچه صادرات اندکی افزایش یافت، همچنان واردات با 2 میلیون تن وزن بیشتری داشت.
اما یک تغییر مهم از سال ۱۳۹۹ خود را نشان داد. در این سال، صادرات ایران با عبور از 1.3 میلیون تن روندی رو به رشد گرفت، هرچند واردات همچنان بالاتر و در محدوده ۲ میلیون تن باقی ماند. این رشد صادرات نشان داد که سبد کالایی ایران در بازار اوراسیا در حال تقویت است. در 8 ماهه سال ۱۴۰۰، وزن تجارت وارد مرحله تازه‌ای شد. صادرات به 1.8 میلیون تن رسید و فاصله خود را با واردات که 2 میلیون تن بود کمتر کرد. همین روند در سال ۱۴۰۱ ادامه یافت و صادرات با رسیدن به 1.9 میلیون تن تقریباً به سطح واردات 2 میلیون تنی نزدیک شد. این سال را می‌توان نقطه تعادل نسبی تجارت ایران و اوراسیا دانست.
تحول اصلی اما در 8 ماهه سال ۱۴۰۲ رخ داد؛ سالی که در آن صادرات ایران برای نخستین بار در هشت‌ساله اخیر از واردات پیشی گرفت. صادرات با جهشی معنادار به 2 میلیون تن رسید، درحالی‌که واردات حدود 2.4 میلیون تن ثبت شد. این تغییر توازن نشان می‌داد کالا‌های ایرانی در بازار اوراسیا جایگاه تازه‌ای پیدا کرده‌اند. این روند در 8 ماهه سال ۱۴۰۳ شدت بیشتری گرفت. صادرات ایران در این سال به 3.5 میلیون تن رسید؛ یعنی بیش از دو برابر واردات 1.5 میلیون تنی. چنین اختلافی بیانگر جهشی ساختاری در توان صادراتی ایران بوده و نشان می‌دهد که مسیر توسعه تجارت منطقه‌ای ایران وارد مرحله‌ای پایدارتر شده است.
در ۱۴۰۴، صادرات با رسیدن به حدود 3.9 میلیون تن بار دیگر رکورد تازه‌ای ثبت کرده است. وزن واردات نیز با کاهش محسوس به 1.8 میلیون تن رسیده و شکاف مثبت به نفع صادرات همچنان حفظ شده است. این ساختار جدید، از تثبیت جایگاه ایران در بازار کالایی اوراسیا حکایت دارد. به طور کلی، مرور این هشت‌سال نشان می‌دهد تجارت وزنی ایران با اوراسیا از یک الگوی واردات‌محور در سال‌های ابتدایی، به سمت برتری آشکار صادرات در سال‌های پایانی حرکت کرده است. رشد پیاپی صادرات به‌ویژه از ۱۴۰۲ به بعد نشان می‌دهد ایران توانسته سهم بیشتری از بازار این اتحادیه را به دست آورد و مسیر تعاملات اقتصادی خود را به سمت تقویت تولید و حضور پررنگ‌تر در تجارت منطقه‌ای تغییر دهد.

حذف تعرفه ۸۷ درصد از کالا‌ها مقدمه تجارت 10 میلیاردی

موافقتنامه ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا که مذاکرات آن از چند سال پیش آغاز شد، اکنون به‌عنوان یکی از نمونه‌های موفق همکاری منطقه‌ای شناخته می‌شود. این توافق توانسته مناسبات تجاری ایران با ۵ کشور عضو اتحادیه شامل روسیه، قزاقستان، بلاروس، ارمنستان و قرقیزستان را تقویت کند. بر اساس گزارش‌ها، با اجرایی شدن موافقتنامه تجارت آزاد میان ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا، تعرفه ۸۷ درصد کالا‌های مبادله‌ای حذف شد و زمینه‌ای فراهم کرده تا ایران بتواند مسیر دستیابی به حجم تجارت ۱۰ میلیارد دلاری را هموارتر کند.
به طور رسمی این موافقتنامه اردیبهشت ۱۴۰۴ در روابط اقتصادی ایران و اوراسیا اجرایی شد. پیش از این، همکاری‌ها در قالب تجارت ترجیحی جریان داشت؛ اما توافق تجارت آزاد گامی مهم در ارتقای سطح روابط محسوب می‌شود. طبق مفاد این توافق، از ۲۵ اردیبهشت، ۸۷ درصد کالا‌های مبادله‌ای میان ایران و اعضای اتحادیه با تعرفه صفر مبادله شدند. کارشناسان این اقدام را عاملی اساسی برای تسهیل صادرات، کاهش هزینه‌ها و افزایش رقابت‌پذیری محصولات ایرانی در بازار‌های منطقه عنوان کرده‌اند.

94 درصد واردات ایران از اوراسیا مربوط به روسیه است

نگاهی به تنوع و تمرکز واردات و صادرات ایران با اوراسیا نکته قابل‌تأملی را نشان می‌دهد. براساس این آمار‌ها، طی 7 ماهه امسال (جزئیات آمار 8 ماهه به تفکیک کشور‌ها منتشر نشده) ترکیب واردات به گونه‌ای بوده که عمده ارزش واردات با سهم 94 درصدی از روسیه بوده است؛ به این ترتیب 3 درصد واردات از بلاروس، 2 درصد از قزاقستان و 1 درصد باقی‌مانده نیز از قرقیزستان انجام شده است. به‌رغم آنکه داده‌های مربوط به واردات نشان می‌دهد واردات ایران در منطقه اوراسیا بر روسیه متمرکز شده است، توزیع صادرات ایران به کشور‌های اوراسیا ترکیب متناسب و متنوع‌تری را تشکیل می‌دهد؛ به‌طوری‌که صادرات 7 ماهه ابتدایی سال‌جاری (جزئیات 8 ماهه اعلام نشده است) نشان می‌دهد 54 درصد صادرات ایران در حوزه اوراسیا به روسیه، 29 درصد به ارمنستان، 11 درصد به قزاقستان، 5 درصد به قرقیزستان و 1 درصد به بلاروس بوده است.

سهم 4 درصدی اوراسیا از صادرات ایران

براساس گزارش گمرک ایران در 8 ماهه امسال حدود ۱۰۵ میلیون و ۲۳۱ هزار تن انواع کالا به ارزش ۳۶ میلیارد و ۹۹۷ میلیون دلار به کشور‌های مختلف صادر شده که نسبت به مدت مشابه سال قبل به لحاظ وزن 1.2 درصد افزایش و از نظر ارزش 3.5 درصد کاهش داشته است. همچنین بر اساس این گزارش طی ۸ ماهه سال جاری مقدار ۲۵ میلیون و ۸۲۳ هزار تن کالا به ارزش ۳۹ میلیارد و ۵۴۰ میلیون دلار وارد کشور شده که نسبت به مدت مشابه سال قبل به لحاظ وزن ۳ درصد افزایش و از نظر ارزش 14.3 درصد کاهش یافته است.
همچنین گزارش‌ها نشان می‌دهد مجموع صادرات ایران به پنج کشور عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا شامل ارمنستان، بلاروس، فدراسیون روسیه، قرقیزستان و قزاقستان از ابتدای سال تا پایان آبان امسال به سه میلیون و ۸۸۸ هزار تن و ارزش یک میلیارد و ۴۶۰ میلیون دلار رسیده که در مقایسه با مدت مشابه سال گذشته به ترتیب ۱۰ درصد در وزن و ۱۱ درصد در ارزش افزایش نشان می‌دهد. طی این مدت، واردات ایران از کشور‌های اوراسیا نیز یک میلیون و 840 هزار تن به ارزش یک میلیارد و 236 میلیون دلار بوده که به‌لحاظ ارزش رشد 15 درصدی و به‌لحاظ وزنی نیز رشد 27 درصدی داشته است.
این آمار‌ها نشان می‌دهد صادرات به اوراسیا طی 8 ماهه امسال سهم حدود 4 درصدی از صادرات ایران داشته و واردات از کشور‌های عضو اوراسیا نیز به‌لحاظ ارزش دلاری سهم 3 درصدی و به‌لحاظ ارزش وزنی سهم 7 درصدی دارد.