ناعمه اصفهانیان، وقایع اسرائیلیه:در یک سال و نیم گذشته، دانشگاههای جهان شاهد موجی از بایکوت علمی علیه مؤسسات و پژوهشگران اسرائیلی بودهاند؛ حرکتی که از اعتراضهای دانشجویی آغاز و بهسرعت به تصمیمات نهادی و سیاسی کشیده شد. پسزمینه این موج را باید در وقایع ۷ اکتبر ۲۰۲۳ و واکنشهای بینالمللی به جنگ غزه جستوجو کرد؛ اعتراضاتی که به کاهش یا قطع روابط دانشگاهها با همتایان اسرائیلی، تعلیق پروژهها، لغو سخنرانیها و توقف برنامههای تبادل علمی انجامیده است.
از هیاهو تا خاموشی
طی ماههای اخیر، موج بایکوتهای دانشگاهی علیه مؤسسات علمی رژیم اسرائیل از سطح اعتراضات دانشجویی فراتر رفته و به تصمیمات رسمی و نهادی رسیده است. دانشگاه خنت در بلژیک از نخستین مراکزی بود که روابط خود را بهطور علنی قطع کرد. در برزیل، دانشگاه فدرال سئارا یک نشست نوآوری مشترک با یک دانشگاه اسرائیلی را لغو کرد. در اروپا نیز دانشگاههایی در نروژ و اسپانیا روابط علمی خود را تعلیق کردهاند وترینیتی کالج دوبلین نیز تابستان امسال به این فهرست پیوست. دانشگاه آمستردام برنامه تبادل دانشجویی با دانشگاه عبری اورشلیم را متوقف و انجمن اروپایی انسانشناسان اجتماعی اعلام کرده که نهتنها با دانشگاههای اسرائیلی همکاری نخواهد کرد، بلکه اعضای خود را نیز به بایکوت ترغیب میکند. استفانی آدام، عضو کمپین فلسطینی بایکوت آکادمیک و فرهنگی رژیم اسرائیل، در گفتوگو با گاردین گفت: «مؤسسات دانشگاهی اسرائیل دهههاست که در اشغال نظامی، استعمار شهرکنشینان و آپارتاید - و اکنون در نسلکشی - همدست هستند.» او تأکید میکند که «دانشگاهها تعهد اخلاقی و حقوقی دارند که روابط خود را با این مؤسسات قطع کنند.» بااینحال، تنها معدودی از دانشگاهها در بریتانیا، فرانسه و آلمان تاکنون تصمیم مشابهی اتخاذ کردهاند. به گفته غسان سلیمان ابوستطه، جراح بریتانیایی - فلسطینی و رئیس دانشگاه گلاسکو، فشار گستردهای از سوی دانشجویان و دانشگاهیان بریتانیایی برای اجرای بایکوت وجود دارد؛ اما این درخواستها اغلب توسط هیئتهای حاکم دانشگاهها متوقف شده است.
بُعد دیگر موج بایکوت، تعلیق مشارکت علمی رژیم اسرائیل در برنامههای کلان اروپایی است؛ روندی که اکنون بحث را از سطح دانشگاهها به سطح سیاستگذاری اتحادیه اروپا کشانده است. نمونه برجسته آن، پرونده Horizon Europe است؛ برنامهای که رژیم اسرائیل از سال ۲۰۲۱ تاکنون ۸۷۵.۹ میلیون یورو (۷۴۰.۴ میلیون پوند) بودجه پژوهشی از آن دریافت کرده؛ اما در ژوئیه گذشته، کمیسیون اروپا پیشنهاد تعلیق بخشی از مشارکت رژیم اسرائیل را مطرح کرد. توماس رجنیر، سخنگوی کمیسیون، در گفتوگو با گاردین توضیح داد این تعلیق «به نهادهای اسرائیلی فعال در برنامه EIC Accelerator ضربه خواهد زد؛ برنامهای که مخصوص استارتاپها و شرکتهای کوچک با فناوریهای نوظهور و دوگانهاستفاده است؛ از جمله سایبر، پهپادها و هوش مصنوعی.» در موارد دیگر، دانشگاهها بهصورت «خاموش» پژوهشگران اسرائیلی را نادیده میگیرند و در پروژههای مشترک شرکت نمیکنند. وقتی پژوهشگران اسرائیلی درخواست همکاری یا دعوت به کنفرانس میدهند، پاسخی دریافت نمیکنند یا بهصورت خاموش از پروژهها حذف میشوند. اشکالی نامحسوس اما گسترده که شناسایی و پیگیری آن دشوار است. امانوئل ناحشون، مسئول کارگروه مقابله با بایکوتهای دانشگاهی در انجمن دانشگاههای اسرائیل، در گفتوگو با تایمز آو اسرائیل هشدار داده این روند «بهمراتب خطرناکتر از اعتراضات دانشجویی» است؛ چراکه نشاندهنده «تصمیمگیریهای مدیریتی و نهادی» است. او تأکید کرده: «احتمالاً سالهای طولانی با نوعی انزوا روبهرو خواهیم بود. باید خود را با این وضعیت وفق دهیم و ابزارهای مؤثرتری برای مقابله با آن بسازیم.»
آمارها چه میگویند؟
به نقل از دادههای انجمن رؤسای دانشگاههای رژیم اسرائیل، از ۷ اکتبر ۲۰۲۳ تاکنون بیش از ۳۰۰ مورد بایکوت دانشگاهی علیه دانشگاهها و دانشگاهیان اسرائیلی ثبت شده است. بایکوت جهانی دانشگاههای اسرائیلی شامل رشتههای متعددی از جمله تاریخ، حقوق، باستانشناسی، مطالعات یهودی، فرهنگها، علوم طبیعی و مهندسی میشود. گزارشها نشان میدهند بیشترین تمرکز بایکوتها تا کنون در اروپا قرار دارد. بلژیک، ایتالیا، هلند، اسپانیا و برخی دانشگاههای اسلوونی نمونههایی هستند که اقداماتی جدی اتخاذ کردهاند. در آمریکا، وضعیت متفاوت است. اگرچه اعتراضات دانشجویی و اردوگاههای اعتراضی گسترده شکل گرفت، به گفته برخی منابع مثل گاردین و فعالان مدافع دانشگاهی، بایکوت نهادی رسمی در سطح دانشگاههای ایالات متحده کمتر به وقوع پیوسته، بخشی از آن بهواسطه قوانین ضد BDS و بخشی دیگر بهخاطر ماهیت ساختار تأمین مالی دولتی و ایالتی دانشگاههاست.
انگیزههای بایکوت
موج بایکوتهای دانشگاهی تنها محصول فشارهای سیاسی نیست، بلکه از ترکیبی از عوامل اخلاقی، انسانی و ساختاری تغذیه میشود. گزارشهای گسترده درباره تلفات غیرنظامیان، قحطی و وضعیت انسانی غزه پس از اکتبر ۲۰۲۳، زمینهای ایجاد کرده که بسیاری از دانشجویان و استادان همکاری با مؤسساتی را رد کنند که به باور آنها در ساختارهای امنیتی یا دولتی رژیم اسرائیل نقش مستقیم یا غیرمستقیم دارند. در کنار این، ادعاهایی درباره مشارکت دانشگاهها و مراکز فنی رژیم در پروژههای «کاربرد دوگانه»، از پهپاد و سایبری تا همکاری با صنایع دفاعی، انگیزه اخلاقی برای قطع همکاری را تشدید کرده است. در سطح دانشگاهی، کمپینهای دانشجویی و تظاهرات، جرقه بسیاری از این بحثها در شوراهای مدیریتی بودهاند؛ اعتراضاتی که با انتشار لحظهای تصاویر و روایتهای میدانی از غزه در شبکههای اجتماعی تقویت شده و بهسرعت به مطالبهای فراگیر در محیطهای دانشگاهی تبدیل شده است.
پیامدهای بایکوت
توقف پروژهها و برنامههای تبادل علمی میتواند به کاهش پروژههای بینالمللی، افت انتشار پژوهشهای مشترک و کاهش جریان دانش فنی در دانشگاههای رژیم منجر شود. از طرف دیگر برای رژیم اسرائیل که اقتصادش تا حد زیادی بر پایه فناوری و نوآوری استوار است، قطع دسترسی به منابعی چون Horizon Europe و شبکههای همکاری اروپایی میتواند پیامدهای بلندمدتی در رشد فناوری و استارتاپها داشته باشد. طبق گزارش Academic boycott of Israel که در نوامبر ۲۰۲۵ منتشرشده تعداد موارد بایکوت علیه مؤسسات و پژوهشگران اسرائیلی حتی پس از پایان رسمی جنگ غزه دوبرابر شده است. گزارش میگوید این نشاندهنده آن است که مشکل تنها ناشی از وضعیت جنگ نیست، بلکه نگرش و تصمیماتی دیرپاتر را بازتاب میدهد.
اقدام متقابل رژیم
رژیم اسرائیل همزمان با گسترش بایکوت دانشگاهی جهانی پس از جنگ غزه، مجموعهای از اقدامات هماهنگ و چندلایه را برای مهار پیامدهای آن آغاز کرده است. دولت، دانشگاهها و مؤسسههایی مانند «نعمان» با ایجاد پروژههایی نظیر Scholar Shield، بودجهگذاری ویژه، مستندسازی و افشای موارد بایکوت و تقویت دیپلماسی علمی تلاش میکنند از انزوای علمی و قطع همکاریهای بینالمللی جلوگیری کنند. این اقدامات شامل تشکیل تیمهای مقابله با بایکوت، جمعآوری دادهها درباره رد مقالات، لغو سخنرانیها، توقف پروژههای مشترک، حمایت مالی از پژوهشگران و فشار به شبکههای دانشگاهی خارجی برای حفظ همکاری است. در کنار آن، تلاش برای جلوگیری از فرار مغزها، جذب پژوهشگران جدید و طرحریزی پاسخ حقوقی و بینالمللی نیز دنبال میشود. با وجود این، گزارشهای گاردین، تایمز آو اسرائیل، المونده و نهادهای دانشگاهی اسرائیلی نشان میدهد بایکوتها بهصورت علنی و پنهان ادامه دارند و همکاریهای علمی، رتبه دانشگاهها و تصویر بینالمللی آموزش عالی رژیم اسرائیل در معرض تهدیدی جدی و بلندمدت قرار گرفته است.
چشمانداز بایکوت
در شرایط کنونی، چند مسیر محتمل پیشروی موج بایکوت دانشگاهی علیه مؤسسات اسرائیلی وجود دارد؛ نخست، سناریوی «گسترش کنترلشده» است، یعنی ادامه فشار اجتماعی و دانشجویی که میتواند دانشگاهها و حتی برخی دولتها را به سمت تعلیق بیشتر برنامههای تحقیقاتی سوق دهد و انزوای علمی رژیم اسرائیل را عمیقتر کند. احتمال دیگر، بازگشت محدود همکاریهای علمی پس از عبور از فاز تنش است؛ البته تنها درصورتیکه سازوکارهای شفاف اخلاق پژوهش و مرزبندی روشن میان پروژههای غیرنظامی و نظامی برقرار شود. از سوی دیگر، دانشگاههای اسرائیلی و متحدانشان نیز احتمالاً مسیرهای قانونی را برای به چالش کشیدن تصمیمات قطع همکاری دنبال خواهند کرد؛ روندی که میتواند ماهها یا سالها ادامه یابد و معادلات دانشگاهی را پیچیدهتر کند.