فرهیختگان: پاییز امسال در حالی به پایان نزدیک میشود که بخش عمدهای از کشور چشمانتظار نخستین بارشهای مؤثر مانده است؛ انتظاری که نهتنها برای شهروندان، بلکه برای نظام حکمرانی کشور نیز معنایی متفاوت و اضطراری پیدا کرده است. طبق گفتههای محمد جوانبخت، معاون وزیر نیرو در بیستم آبانماه، طی ۵۰ روز، تنها 3.5 میلیمتر بارش ثبت شده بود. این آمار در مقیاس ملی، تصویر روشنی از دشواریهای اقلیمی پیشروی کشور ترسیم میکند؛ دشواریهایی که در سالهای اخیر بهتدریج به یک الگوی پایدار تبدیل شدهاند.
ایران اکنون در ششمین سال پیاپی خشکسالی قرار دارد؛ دورهای ممتد که نشانههای آن در ذخایر سدها، سفرههای زیرزمینی، سطح تالابها و حتی کیفیت خاک و پوشش گیاهی مناطق مختلف کشور دیده میشود. مؤلفههای اقلیمی جهانی از یکسو و تغییرات فزاینده اقلیم منطقهای از سوی دیگر، موجب شدهاند الگوهای بارشی که پیشتر نظم نسبی داشتند، دچار جابهجایی و نوسان شوند. همین عدم قطعیت موجب شده پاییز امسال که معمولاً فصل آغاز بارشها و احیای نسبی منابع آب کشور تلقی میشود تا امروز یکی از خشکترین پاییزهای پنج دهه اخیر باشد.
گزارشهای رسمی سازمان هواشناسی تا اواخر آبان نشان میدهد حدود ۸۰ درصد بارشهای ثبتشده در کشور زیر نرمال بوده و در بیش از ۲۰ استان طی حدود دو ماه هیچ بارشی مشاهده نشده است. این وضعیت نهتنها مدیریت منابع آب را با چالش مواجه کرده، بلکه فشار قابلتوجهی بر تولید برقآبی، امنیت غذایی و اکوسیستمهای طبیعی وارد کرده است. به گفته کارشناسان، افزایش یکدرجهای دما طی نیمقرن گذشته، تبخیر را ۶ درصد بیشتر کرده و همین امر، تابآوری منابع آبی را بهشدت کاهش داده است. البته با وجود این شرایط نگرانکننده، تحلیل شاخصهای بزرگمقیاس جوی نشان میدهد طی دو هفته آینده بخشی از پازل اقلیمی جهان در حال حرکت به سمت الگوهایی است که به نفع خاورمیانه و ایران عمل میکنند. سه شاخص مهم جوی نوسان قطبی (AO)، نوسان اطلس شمالی (NAO) و الگوی اقیانوس آرام-آمریکای شمالی (PNA) در کنار تقویت دوباره پدیده مادن جولیان (MJO)، تصویری نیمه امیدوارکننده ترسیم میکنند؛ تصویری که احتمال شکلگیری بارشهای مؤثر در غرب و شمال غرب کشور را در بازه نیمه آذر افزایش میدهد.
میانگین بارش کشور ۵۰ درصد کمتر از میانگین بلندمدت
بررسی دادههای رسمی هواشناسی نشان میدهد میانگین بارش کشور در نیمه نخست سال جاری بین ۳۰ تا ۵۰ درصد کمتر از میانگین بلندمدت بوده است. این روند کاهشی تنها به امسال محدود نمیشود. کاهش میانگین بارش در ۱۷ سال گذشته از ۲۴۶ میلیمتر به ۲۲۶ میلیمتر و افت منابع آب تجدیدپذیر از ۱۳۰ به ۱۰۰ میلیارد مترمکعب، تصویری روشن از فشار روزافزون بر منابع آبی کشور ارائه میدهد. در چنین شرایطی، تنها 3.5 میلیمتر بارش، واقعیتی است که نگرانیها را دوچندان کرده است. سفرههای زیرزمینی افت محسوس نشان میدهند و برخی تالابها وارد مرحله خشکی بحرانی شدهاند. در بخش کشاورزی نیز کاهش رطوبت خاک، الگوی کشت پاییزه را در بسیاری از استانها مختل کرده است.
البته طبق گفته کارشناسان یکی از دلایل اصلی تأخیر در شروع بارشهای پاییزی، تقویت و ماندگاری بیش از حد پرفشار جنبحارهای بوده است؛ سامانهای که بهطور معمول در تابستان بر بخش زیادی از ایران حاکم است اما امسال با شدت بیشتری تا مهر و حتی آبان ادامه یافت. وقتی این سامانه پرفشار تقویت میشود، اجازه نفوذ سامانههای کمفشار مدیترانهای را نمیدهد و مسیر حرکت آنها به سمت عرضهای بالاتر یا شرق مدیترانه منحرف میشود. همین موضوع موجب شده موجهای بارشی معمول پاییز نتوانند بهطور مؤثر وارد کشور شوند.
نوسانات جوّی جهانی امید افزایش بارشها را زنده میکند
کارشناسان اقلیمشناسی معتقدند تغییرات اقلیمی جهانی نقش مهمی در جابهجایی الگوهای بارشی دارد. افزایش دمای سطح زمین باعث افزایش تبخیر، کاهش رطوبت خاک، تغییر مسیر سامانههای بارانزا و ضعیفشدن جریانهای مرطوب میشود. از سوی دیگر، خشکسالیهای پیدرپی در منطقه خاورمیانه و کمبود بارش در کشورهای همسایه نیز نشان میدهد ایران تنها بازیگر این صحنه نیست، بلکه کل منطقه تحتتأثیر گردش عمومی جو قرار گرفته است. به گفته کارشناسان، دیگر نمیتوان انتظار داشت بارشها طبق الگوی سنتی گذشته رخ دهند. این تغییر الگو بهویژه در پاییز امسال کاملاً محسوس بوده و باعث شده یکی از خشکترین پاییزهای پنجاه سال اخیر شکل بگیرد. در کنار تصویر خشک موجود، تحلیل شاخصهای جوی نشان میدهد که شرایط میتواند در دو هفته آینده تغییراتی مثبت برای ایران رقم بزند.
نوسان قطبی (AO)
AO طی دو هفته آینده عمدتاً روبهبالا است، اما نوسانهای دورهای آن باعث میشود چند روزی منفی شود. منفیشدن AO یعنی امکان جنوبسویی هوای سرد افزایش مییابد؛ موضوعی که برای خاورمیانه میتواند بستر تشکیل موجهای بارشی قویتر را فراهم کند. این نوسانپذیری (حتی اگر کوتاهمدت باشد) بهطور معمول برای کشور ما سیگنال منفی تلقی نمیشود.
نوسان اطلس شمالی (NAO)
NAO در روند افزایشی قرار دارد و این یکی از مهمترین نکات مثبت برای ایران است. افزایش NAO معمولاً موجب تشکیل بلوکینگ یا «سد هوایی» بر فراز اروپای غربی میشود. این سد، حرکت سامانههای بارشی را تغییر داده و مسیر جریان سرد شمالی را به شرق اروپا و سپس شرق مدیترانه هدایت میکند. در چنین وضعیتی، چالههای کمفشار مدیترانهای تقویت میشوند و این همان سیستمی است که بارشهای مؤثر ایران را تأمین میکند.
الگوی PNA
PNA اکنون خنثی تا کمی منفی است. اگر کمی منفیتر شود، جریان جت جنبحارهای موجدارتر شده و به عرضهای پایینتر میرسد؛ اتفاقی که میتواند مسیر سامانههای بارشی را هموار کند و آنها را به سمت خاورمیانه هدایت کند.
نقش مهم MJO
بخش دیگری از معادله، پدیده مادن جولیان (MJO) است؛ موج عظیم بارشی - خشکی استوایی که معمولاً سرعتی آهسته، اما تأثیری گسترده دارد. دادهها نشان میدهد MJO طی ۱۶ روز آینده وارد فازهای ۸ و سپس ۷ خواهد شد؛ دو فازی که از نظر اقلیمی بهطور مستقیم با افزایش رطوبت ورودی به ایران مرتبط هستند. وقتی MJO در این فازها فعال میشود، پشته هوای گرم بر فراز اقیانوس هند و دریای عمان جابهجا میشود و رطوبت این مناطق بهسادگی به سمت ایران هدایت میشود و درنتیجه غرب، جنوب غرب و شمال غرب کشور بیشترین بهره را از این انتقال میبرند. این یعنی زمینه برای بارشهای مؤثر در صورت وجود سایر شرایط بهمراتب فراهمتر خواهد شد.
ترکیب این چهار شاخص نشان میدهد حدود ۵۰ درصد شرایط جوی بزرگمقیاس جهانی به نفع ایران در حال تغییر است. البته این به تنهایی تضمینکننده بارش نیست، اما به معنای باز شدن بخشی از مسیرهای اصلی انتقال رطوبت و شکلگیری سامانههای بارشی است.
بارشها فقط مانع از بدتر شدن شرایط فعلی میشوند
درمجموع، تحلیل شرایط نشان میدهد که با وجود تداوم خشکی تا اواسط آذر، سیگنالهای مثبت اقلیمی در حال تقویت است. تقویت NAO، نوسان AO، امکان منفیتر شدن PNA و ورود MJO به فازهای مطلوب، همگی دستبهدست هم میدهند تا احتمال شکلگیری موجهای بارشی در نیمه غربی کشور طی دو هفته آینده افزایش یابد.
در همین راستا صادق ضیائیان، مدیرکل پیشبینی سازمان هواشناسی در گفتوگو با «فرهیختگان» به پیشبینی وضعیت آبوهوای کشور در بلندمدت و کوتاهمدت پرداخت و تصریح کرد: «آنچه اکنون برای ۶ هفته آینده انتظار داریم، وقوع بارشهای مناسب در کشور است و در اغلب مناطق، بارشها در حد نرم یا طبیعی فصل پیشبینی میشود. بنابراین، بهطورکلی در زمستان انتظار بارش نرمال برای کشور وجود دارد. البته منظور از «بارش نرمال» این نیست که کمبارشیهای گذشته جبران شود یا کمبود منابع آبی تأمین گردد. برای نوزدهم آذرماه نیز انتظار داریم بارش در استانهای خوزستان، بوشهر، شمال فارس، کهگیلویهوبویراحمد، چهارمحالوبختیاری، لرستان، اصفهان، همدان، کرمانشاه، البرز، تهران (بهصورت پراکنده)، سمنان، مازندران، گلستان و خراسان شمالی رخ دهد و استان یزد نیز در روز پنجشنبه از بارشهای پراکنده بهرهمند خواهد شد. روز جمعه بارشها در مناطق شرق خوزستان، بوشهر، فارس، کهگیلویهوبویراحمد، چهارمحالوبختیاری، شمال غرب استان کرمان، یزد، شمال اصفهان، شمال سمنان، شمال شرقی مازندران، گلستان، خراسان شمالی و بخشهایی از خراسان رضوی پیشبینی میشود.»
وی با تأکید دوباره بر اینکه سهم بارشها محدود بوده و این بارشها باعث جبران کمبود منابع آبی نخواهد شد، گفت: «همچنان در وضعیت بحرانی قرار داریم. این بارشها فقط مانع از بدتر شدن شرایط فعلی میشود، اما کمآبی همچنان پابرجاست.»