فاطمه کتابی،خبرنگار گروه دانشگاه:ستاد توسعه گیاهان دارویی و طب سنتی به عنوان قدیمی‌ترین ستاد معاونت علمی اکنون یکی از بازو‌های فناوری کشور در حوزه سلامت است. این ستاد برخلاف بسیاری از ساختار‌های مشابه از زیر تیغ حذف و اقدام جان سالم به در برد و با پشتوانه یک سند ملی ده ساله، مسیر رشد خود را ادامه می‌دهد. ظرفیت شرکت‌های دانش‌بنیان این حوزه هم‌زمان می‌تواند گرهی از مشکلات نظام سلامت باز کند، ارزش افزوده بالایی برای صنعت ایجاد کند و وابستگی کشور به واردات را کاهش دهد. اهمیت ستاد زمانی بیشتر نمایان می‌شود که بدانیم سهم دارو‌های گیاهی هنوز حدود پنج درصد از بازار دارویی کشور است؛ در حالی که سند ملی رقم ۲۰ درصد را هدف‌گذاری کرده بود. همین فاصله معنادار، دلیل اصلی ضرورت تداوم فعالیت این ستاد و انجام بازنگری عمیق در سند جدید است. اقداماتی چون اصلاح نهاد‌های کشاورزی، توسعه بذر و نشای استاندارد، حمایت از پالایشگاه‌های گیاهان دارویی، تقویت تولید آفت‌کش‌های گیاه‌پایه و حمایت از پایان‌نامه‌های محصول‌محور طب سنتی از برنامه‌های این ستاد است. در دورانی که جهان به سمت استفاده از منابع طبیعی، کاهش مصرف ترکیبات شیمیایی و افزایش سهم دارو‌های طبیعی حرکت می‌کند، جایگاه ایران با تنوع اقلیمی کم‌نظیر و سابقه طولانی طب سنتی، یک فرصت است که اگر جدی گرفته شود، می‌تواند آینده‌ای تازه برای سلامت، اقتصاد و فناوری کشور رقم بزند. دامون رزم‌جویی، متخصص اکوفیتوشیمی گیاهان دارویی و عضو هیئت‌علمی گروه فارماکوگنوزی دانشکده داروسازی دانشگاه علوم پزشکی یزد است و از حدود یک سال پیش در 29 مهر 1403 به عنوان دبیر ستاد توسعه اقتصاد دانش بنیان علوم و فناوری‌های گیاهان دارویی و طب سنتی معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان ریاست جمهوری منصوب شده است. او در گفت‌وگو با «فرهیختگان» جزئیات مأموریت‌ها و فعالیت‌های این ستاد را تشریح کرده که در ادامه مشروح آن را از نظر می‌گذرانید.

تغییر و تحول‌هایی در دوره جدید معاونت علمی برای ستاد‌ها اتفاق افتاد؛ اما ستاد گیاهان دارویی بدون‌وقفه جریان دارد و به کار خود ادامه می‌دهد. دلیل حفظ این ستاد و هدف از ادامه فعالیت مستقل آن چیست؟
ستاد توسعه اقتصاد دانش‌بنیان علوم و فناوری‌های گیاهان دارویی و طب سنتی یکی از ستاد‌های قدیمی و از مهم‌ترین ستاد‌های معاونت است. این ستاد دارای «سند ملی گیاهان دارویی و طب سنتی» است که 10 سال پیش در شورای عالی انقلاب فرهنگی تصویب و ابلاغ شد. عمر 10 ساله سند، تیر امسال به پایان رسید. بسیاری از ستاد‌های دیگر اصلاً سند ندارند، برای سند ملی گیاهان دارویی و طب سنتی حدود ۱۳ سال پیش کار آغاز شده و ۱۰ سال پیش در سال 1392 تصویب و ابلاغ شده است. دبیران پیش از ما طبق راهبرد‌های سند جلو رفتند و ما نیز ادامه خواهیم داد، پس از پایان دوره سند، شورای عالی انقلاب فرهنگی بنده را مأمور بازنگری نسخه جدید سند کرده است. جلسات بازنگری آغاز شده و این نشان می‌دهد ستاد مورد تأیید معاونت و از ستاد‌های با سابقه و مهم کشور است؛ زیرا موضوع تولید دارو‌های گیاهی، فرآورده‌های طبیعی و طب سنتی برای کشور اهمیت ویژه دارد. در دنیا نیز موضوع تولید فرآورده‌های طبیعی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. تا پیش‌ازاین سند ستاد گیاهان دارویی شرکت دانش‌بنیانی در این حوزه نبود؛ اما اکنون نزدیک به ۲۰۰ شرکت دانش‌بنیان فعال در حوزه گیاهان دارویی داریم که بیش از ۱۰۰ نوع دارو تولید می‌کنند.

از مأموریت‌های سند قبلی چه بخش‌هایی به نتیجه رسیده و چه بخش‌هایی باقی مانده که باید پیگیری شود؟
طبیعتاً بخشی از اهداف سند محقق شده و بخشی نیازمند بازنگری است. دوهفته پیش جلسه شورای ستاد گیاهان دارویی برگزار شد؛ پنج‌وزیر از جمله وزیر علوم، وزیر بهداشت، وزیر جهاد کشاورزی و وزیر صمت و وزیر رفاه عضو این شورا هستند. در این جلسه من گزارش 10 ساله سند را ارائه دادم. در بخش‌هایی مثل کشاورزی و افزایش شرکت‌های دانش‌بنیان خوب عمل کرده‌ایم؛ اما در حوزه طب سنتی و حتی تولید دارو‌ها نیاز به بازنگری جدی داریم. اشکالاتی در روند اجرای دستگاه‌ها و روند‌های داخلی وجود داشته است. برای همین به‌جای تصمیم‌گیری فردی، نخبگان صنعت، دانشگاه و دستگاه‌های مرتبط را دعوت کردیم تا نقاط ضعف را شناسایی کنیم که بازنگری سند جدید با نگاه نخبگانی انجام خواهد شد.

نمونه‌ای از نقاط ضعف یا اهداف محقق‌نشده سند قبل را توضیح دهید.
در سند قبلی سهم دارو‌های گیاهی باید به ۲۰ درصد دارو‌های کشور می‌رسید؛ اما اکنون حدود ۵ درصد آن محقق شده است. در مورد دیگری حدود سه‌هزار و ۷۰۰ داروی گیاهی مجوز سازمان غذا و دارو گرفته‌اند؛ اما تعداد کمی آن‌ها یعنی عددی بیش از 600 رقم دارو تولید شده و در داروخانه‌ها می‌بینیم که کافی نیست. ما قصد داریم اولویت‌بندی کنیم. هر محصولی نباید صرفاً مجوز بگیرد؛ محصولاتی که نیاز بازار و صنعتند باید حمایت شوند و حتماً وارد روند تولید شوند. یکی از چالش‌های جدی این حوزه بحث تحریم است که تولید و صادرات را با مشکل مواجه کرده‌اند.

سند جدید تا چه زمانی نهایی و تصویب می‌شود؟
سند جدید اکنون در مرحله بازنگری است. اولین جلسه رسمی آن در شورای ستاد 20 آبان برگزار شد. این سند که مجدد باید در شورای عالی انقلاب فرهنگی تصویب و سپس ابلاغ شود تا زمان‌بندی دقیق برنامه‌ها نیز مشخص شود. هدف ما تکمیل و تصویب سند طی هشت تا ۱۲ ماه آینده است.

برنامه‌ها و اولویت‌های ستاد برای دوره جدید چیست؟
ستاد برنامه‌هایش را با هماهنگی وزرایی که عضو آن هستند و بالاتر نام برده شد، پیش‌می‌برد. زنجیره ارزش گیاهان دارویی و طب سنتی دو اساس پیشبرد اهداف و برنامه‌های ستاد گیاهان دارویی است. در حوزه نهاده‌های کشاورزی اولین قدم ما تولید و تجاری‌سازی بذر است با تمرکز بر دو محصول پرمصرف «آویشن» و «زیره پابلند» است. ما هنوز در کشور بذر، نشا و نهال استانداردشده نداریم و این موضوع برای وزارت جهاد کشاورزی، معاونت علمی و مؤسسات تحقیقاتی ما خوب نیست که در چنین موضوعی خلأ وجود داشته باشد. توسعه آفت‌کش‌های گیاه‌پایه، یکی دیگر از اولویت‌های ستاد توسعه اقتصاد دانش‌بنیان علوم و فناوری‌های گیاهان دارویی و طب سنتی است. به دلیل نگرانی‌های سلامت درباره آفت‌کش‌های صنعتی، توسعه این آفت‌کش‌ها در اولویت قرار گرفته، چون با سلامت مردم در ارتباط است. از دیگر برنامه‌های ستاد موضوع افزودنی‌های طبیعی است که در این زمینه تولید و تجاری‌سازی نگهدارنده‌های طبیعی، تجاری‌سازی مواد اولیه در رنگ‌های طبیعی را درپیش گرفتیم. مورد بعدی غذا‌های فراسودمند است که در این حوزه توسعه دانش فنی تولید پروبیوتیک‌ها از گیاهان دارویی را در پی گرفتیم. فرآوری قدم بعدی در حوزه زنجیره ارزش گیاهان دارویی است. در این زمینه توسعه پالایشگاه‌های گیاهان دارویی را در اولویت قرار داریم. کار این پالایشگاه‌ها تولید و استاندارد‌سازی مواد اولیه گیاهان دارویی برای استفاده در حوزه دارو است. اکنون حدود 6 پالایشگاه داریم که تقریبا چهار مورد فعالند. این پالایشگاه‌ها نیازمند حمایتند. پالایشگاه‌ها برای توسعه خود می‌توانند بر اساس تبصره ۱۸ برای پالایشگاه‌ها و صنایع بزرگ، از پنج تا ۱۰۰ میلیارد تومان تسهیلات دریافت کنند.

در این زمینه با دیگر کشور‌ها ارتباط برقرار کرده‌ایم؟
دو سیاست مدنظر داریم؛ یکی همکاری و هم‌افزایی با دیگر ستاد‌های معاونت علمی به‌منظور ارتقای محصولات گیاهی و طب سنتی است و دیگری ارتباط و تبادل علم و دانش با کشور‌هایی که در این حوزه سرآمدند، برای مثال با ستاد نانو برای استفاده از تکنولوژی نانویی در حوزه دارو و با ستاد ماشین‌آلات کمبود تجهیزات را رفع کنیم. همچنین در هفته گذشته در نمایشگاه CPHI هند حضور داشتیم. این کشور در حوزه تجهیزات و مواد اولیه پیشرفته است و ما در حال جذب فناوری و همکاری مشترکیم؛ چراکه ما در حوزه تکنولوژی تجهیزات و ورود دانش فنی ضعف داریم که قرار است این موارد را از هند وارد کنیم که ارتقای فنی خوبی برای شرکت‌های صنعتی و دانش‌بنیان رخ دهد.

گفته می‌شود ایران در پژوهش‌های حوزه گیاهان دارویی رتبه چهارم جهان را دارد. این آمار صحیح است؟
بله، اما توجه کنید این آمار را ما استخراج نمی‌کنیم؛ دو مرجع اصلی معاونت تحقیقات وزارت بهداشت و معاونت تحقیقات وزارت علوم مسئول پژوهشند و رتبه چهارم طبق گزارش رسمی این دو وزارتخانه است.

وضعیت تبدیل این پژوهش‌ها به محصول چگونه است؟
رتبه‌بندی رسمی در این حوزه انجام نشده؛ اما در حوزه دارو‌های انسانی، دام، طیور، آبزیان، آرایشی و بهداشتی و دارو‌های طب سنتی، رشد صعودی بسیار خوبی داشته‌ایم.

صادرات در این حوزه چگونه است؟
صادرات دارو (شیمیایی یا گیاهی) به دلیل تحریم‌ها پیچیده است. صادرات به کشور‌های همسایه داریم؛ اما به دلیل مسائل تحریمی آمار رسمی اعلام نمی‌شود.

نقش ستاد به‌عنوان پل ارتباطی بین صنعت، شرکت‌های دانش‌بنیان و دانشگاه‌ها چیست؟
نقش ما تسهیل‌گری و حمایت است، برای مثال از یک شرکت دانش‌بنیان حوزه تولید دارو‌های دامی حمایت و بخشی از تسهیلات را برای آن‌ها بلاعوض کردیم. اینجا همان داستان هندوانه به‌شرط چاقو برقرار است، یعنی اگر شرکتی مجوز محصول را بگیرد و به مرحله تولید برساند؛ آغوش حمایتی ستاد باز است. ارزیابی ما بر پایه عملکرد واقعی شرکت است؛ اگر شرکت رشد ملایم و مثبت داشته باشد، حتی ۲۰ تا ۵۰ درصد تسهیلات پنج‌میلیاردی قابل‌تبدیل به بلاعوض است. سه مورد در ماه گذشته از این نوع تسهیلات برخوردار شده‌اند.

بخشی از نام این ستاد را عبارت «طب سنتی» تشکیل داده؛ برای این حوزه نیز به طور خاص برنامه‌هایی تدارک‌دیده‌شده است؟
در حوزه طب سنتی سه برنامه را مدنظر داریم. یکی از این برنامه‌ها حمایت از تولید دارو‌هایی است که در حوزه طب سنتی استفاده می‌شود. متأسفانه در طب سنتی ما دارو‌ها به شکل سنتی استفاده می‌شود و در بعضی‌اوقات این دارو‌ها مجوز رسمی وزارت بهداشت را ندارند. یک تفاهم با دانشکده طب دانشگاه علوم پزشکی تهران منعقد کردیم که طی آن ۱۰۰ پایان‌نامه‌ای را که به‌صورت کارآزمایی بالینی کار شده‌اند، پایش کردیم که ۱۰ تا ۱۲ پایان‌نامه محصول‌محور بودند. سازمان غذا و دارو و صنعت را پای‌کار آوردیم تا با جمع‌بندی آن‌ها بتوانیم این محصولات را به تولید برسانیم. سازمان غذا و دارو مجوز می‌دهد و صنعت خط تولید را در اختیار قرار می‌دهد. صنعت تشخیص داده کدام دارو بازار نیاز دارد که اگر موفق باشیم سراغ پایان‌نامه‌های دیگر دانشکده‌های طب کشور نیز می‌رویم. دومین برنامه طب سنتی ارتقای تجهیزات این حوزه است. متأسفانه در حوزه توسعه تجهیزات طب سنتی اصلاً ورود نکرده بودیم که اکنون یک دستگاه نبض‌سنج در حال طی مراحل بالینی است و در مرحله پیش‌تولید قرار دارد. سومین و مهم‌ترین برنامه در حوزه طب سنتی نیز برگرفته از فرمایشات مقام معظم رهبری که فرموده‌اند: «یکی از دغدغه‌های من احیای «طب اسلامی» در کشور است» به همین منظور یکی از برنامه‌های جدی ما حمایت از راه‌اندازی بخش بیمارستانی طب سنتی به‌صورت پایلوت در یکی از دانشگاه‌های علوم پزشکی کشور است. هماهنگی و نامه‌نگاری‌ها انجام شده است. اگر بتوانیم این بخش را استارت بزنیم نقاط ضعف و قوت آن را پیدا خواهیم کرد و در صورت پیشرفت موفقیت‌آمیز این طرح می‌توان آن را به‌عنوان یک بخش بیمارستانی در کشور داشته باشیم. وزارت بهداشت برای این بخش باید قدم جدی در حوزه ارائه مجوز بردارد. دانشگاه عامل موافقت را اعلام کرده است و منتظر مجوز معاونت درمان وزارت بهداشت هستیم که امیدواریم تا قبل از عید 1405 این بخش به شکل پایلوت راه‌اندازی شود.