محمدعلی یزدانیار، وقایع اسرائیلیه: مؤسسه وانلیر با وجود آنکه در افکار عمومی چندان شناختهشده نیست، یکی از اثرگذارترین مراکز تولید فکر و سیاستگذاری فرهنگی در رژیم اسرائیل به شمار میآید. این نهاد از دهه ۱۹۵۰ تاکنون بهصورت مداوم بر مباحث کلیدی مانند هویت یهودی، رابطه دین و دولت، سیاست، زبان، چندفرهنگیسازی و مدیریت شکافهای قومی نفوذ داشته است.
اهمیت واقعی وانلیر نه در فعالیتهای رسانهای، بلکه در توانایی شکلدهی به چهارچوبهای مفهومی و نظری سیاستهای فرهنگی دولت است. در این شماره به بررسی این مؤسسه پرداختهایم که اتفاقاً و حداقل به صورت رسمی هدفش ایجاد ارتباط بهتر بین اعراب فلسطینی و یهودیان رژیم، بهبود زیست بینفرهنگی و مسائلی از این دست است.
تاریخچه کوتاهی از مؤسسه وانلیر
مؤسسه وانلیر در سال ۱۹۵۹ توسط Polly van Leer تأسیس شد. هدف اولیه آن طبق اساسنامه «ارتقای دانش در حوزه فلسفه، جامعه و فرهنگ» و ترویج تنوع فرهنگی و گفتوگوی مدنی در جامعه رژیم اسرائیل بود. ساختمان اولیه مؤسسه در محله طلبیه قدس اشغالی قرار دارد و در سال ۲۰۱۳ بخش پژوهشی پیشرفته موسوم به آکادمی «پولونسکی» برای مطالعات عالی در علوم انسانی و اجتماعی به آن افزوده شد. وظایف رسمی وانلیر شامل پژوهشهای میانرشتهای در حوزههای فلسفه، جامعهشناسی، دین و سکولاریسم، علم و تکنولوژی، هویت ملی و سیاست در خاورمیانه و همچنین سازماندهی کنفرانسها، نشر مقالات و کتاب و افزایش گفتوگوی عمومی درباره مسائل بنیادی است.
همچنین مؤسسه با ارائه بورسیههایی چون آکادمی پولونسکی، بستری برای پژوهش مستقل و تولید فکر نو فراهم میآورد. در کنار اهداف اعلامی، میتوان اذعان داشت که نقش اصلی این نهاد چیزی بیش از پژوهش صرف است؛ این مؤسسه با تلاش برای ایجاد فضای فکری باز و گفتمان چندصدایی، میکوشد الگوهای جدید هویتی، فرهنگی و سیاسی برای جامعه رژیم اسرائیل پیشنهاد دهد؛ ازجمله دیالوگ میان یهودیان، عربها و فلسطینیان، بازاندیشی در مفهوم دولت - ملت و بررسی تأثیرات جهانیشدن بر ساختار اجتماعی است. وانلیر نمونهای از نهادی است که در ظاهر با فاصله گرفتن از نهادهای رسمی دولتی، تلاش میکند نقش «انبار فکری مستقل» را ایفا کند. نهادی که ترکیب پژوهش علمی، گفتوگوی عمومی و طرح بدیلهای فرهنگی - اجتماعی را به مأموریت خود بدل کرده است.
برنامهها و نقش مؤسسه وانلیر
مؤسسه وانلیر در عرصه فرهنگی رژیم اسرائیل عمدتاً با مجموعهای از برنامههای کاربردی و مخاطبمحور عمل میکند که هدفشان تغییر عرصه گفتوگوهای عمومی و ورود مضامین کمتر شنیدهشده به فضای فرهنگی جامعه عبری است. به عنوان مثال، پروژه مکتوب با یک مدل دوگانه ترجمه (تیمهای مشترک یهودی - فلسطینی) ادبیات عربی را به عبری میآورد و پدیدآورندگان و مخاطبان جدیدی برای متون عربی در رژیم اسرائیل ایجاد میکند. این برنامه بهعنوان یک ابزار فرهنگیِ میانزبانی، در عمل «دسترسپذیری ادبی» را برای اهالی رژیم افزایش داده است. پروژه دیگر آنها اوفک است که محتوای افکار عمومی و رسانههای عربی را به عبری ترجمه و تحلیل میکند تا گفتوگوی بینزبانی درباره منطقه و جوامع عربِ داخل و بیرون رژیم اسرائیل غنیتر شود. گزارشهای سالانه نشان میدهد این پروژه علاوه بر ترجمه، به توزیع مطالب در رسانههای عبری و آموزش مترجمان و تحلیلگران میپردازد.
در سطح آموزشی و نفوذ در نسلهای آینده، «جایزه وانلیر» برای بهترین پروژههای پژوهشی دبیرستانی در علوم انسانی اجرا میشود که هدف آن تقویت جایگاه مطالعات انسانی در مدرسه و تغذیه زنجیره آکادمیکِ پژوهشمحور است. این جایزه ابزار مستقیم مؤسسه برای تأثیرگذاری بر برنامههای درسی و پرورش مخاطبان جدید به شمار میآید. همچنین وانلیر از طریق میزگردها، کارگاهها و انتشار کتابهای پژوهشی و سیاستمحور، گفتمانهای تخصصی را به سیاستگذاران و نهادهای فرهنگی عرضه میکند؛ گزارشهای سالانه مؤسسه نشان میدهد تولیدات پژوهشی و شبکهسازی بینالمللی آن بهطور مداوم ورودیهایی به سیاستگذاری فرهنگی و برنامهریزی شهری وارد کرده است.
مجموع این برنامهها نشان میدهد نقش وانلیر فراتر از «سکوی نظری» است و با ترکیب ترجمه بینزبانی، آموزش نسلی و تولید محتوای رسانهای و پژوهشی، این نهاد فعالانه در بازتعریف مرزهای فرهنگی و تقویت حضور گفتمانهای حاشیهای در عرصه عمومی رژیم اسرائیل نقشآفرینی میکند.
منابع مالی مؤسسه چگونه تأمین میشود؟
این مؤسسه بودجه خود را از طریق ترکیبی گسترده و چندجانبه از منابع مالی مختلف تأمین میکند که شامل کمکهای خیریه، بنیادهای خصوصی و نهادهای مالی بینالمللی و همچنین وزارت علوم رژیم است. این رویکرد موجب شده فعالیتهای پژوهشی، برنامههای فرهنگی و ساختار اجرایی مؤسسه از پایداری نسبی برخوردار باشد. مهمترین منبع تأمین مالی این مؤسسه Van Leer Group Foundation در هلند است که بودجه مستمر لازم برای ادامه فعالیتهای مؤسسه را فراهم میکند و در کنار آن چندین بنیاد و سازمان خیریه دیگر، ازجمله Polonsky Foundation، Rosa Luxemburg Stiftung، The New Israel Fund و تعدادی بنیاد یهودی در داخل و خارج از رژیم، بهعنوان حمایتکنندگان مالی مؤسسه در پروژهها و برنامههای پژوهشی و فرهنگی مشارکت دارند. علاوه بر این، بخشی از بودجه VLJI از طریق اعطای گرنتها و کمکهای مالی خارجی تأمین میشود، بهویژه در ایالات متحده که نهاد واسطهای با عنوان US Friends of the Van Leer Jerusalem Institute منابع مالی لازم برای حمایت از مؤسسه را جمعآوری میکند. ترکیب این منابع - شامل سرمایه خانواده Van Leer، حمایتهای بنیادها و نهادهای خیریه و کمکهای بینالمللی - نشاندهنده ساختاری چندلایه و مستحکم برای تأمین مالی مؤسسه است، به گونهای که فعالیتهای VLJI محدود به بودجه کوتاهمدت یا پروژهای نیست و از حمایت مالی پایدار و متنوع برخوردار است.
وانلیر چگونه در خدمت اهداف رژیم عمل میکند؟
راستش را بخواهید وانلیر در خاک رژیم، گاه تحت انتقادات جدی قرار میگیرد. راستگراهای تندرو معتقدند که اعمال این مؤسسه باعث گسترش یهودیستیزی و عادی شدن انتقاد از دولت رژیم شده است. بنابراین حداقل در ظاهر باید اینطور به نظر برسد که این مؤسسه، مستقل و علیه اشغالگری در رژیم باشد؛ اما اینجاست که حقیقت، آن روی خودش را به همه نشان میدهد. بخش مهمی از پژوهشها و مطالعات این مؤسسه در مورد رفتار مردم فلسطین، شیوههای همزیستی عربی - عبری و حتی شیوههای زیست شهرکنشینان است. رژیم در روزهای عادی که نیاز به خشونت عریان و سرکوب آشکار ندارد، با استفاده از نتایج این دست پژوهشها به طراحی وضعیت و اجرای برنامههایی میپردازد که فشار و سرکوب علیه مردم فلسطین را در سطحی مدیریت شده نگاه دارد و به توسعه اشغال بپردازد. در این سالها برنامههایی بر اساس پژوهشهای این مؤسسه اجرا شدهاند که از دور قدمهایی در راستای آزادی بیشتر مردم فلسطین به نظر میرسند؛ اما درحقیقت سوپاپهایی بودهاند که فشار اجتماعی و روانی اهالی سرزمینهای اشغال شده را تا حدی تخلیه کنند که در راستای اهداف توسعهطلبانه دولت رژیم عبری قرار بگیرد.
منتقدان چه میگویند؟
از نگاه منتقدان این مؤسسه، آنها در تداوم و مشروعسازی رژیم اشغال و تبعیض علیه فلسطینیان نقش مهمی دارند. این مؤسسه علاوه بر فعالیتهای علمی، از نظر ساختاری و مالی به دانشگاهها و نهادهای غیردولتی و برخی سازمانهای دولتی رژیم اسرائیل وابسته است و بودجه آن از منابعی همچون وزارت علوم رژیم و حامیان مالی یهودی تأمین میشود که نشاندهنده همافزایی با ساختارهای حاکم است. علاوه بر این، مؤسسه وانلیر علیرغم ادعاهای خود، هرگز موضع علنی و مؤثری علیه اشغال، تبعیض نژادی، نقض حقوق انسانی فلسطینیان یا اقدامات نظامی رژیم اسرائیل اتخاذ نکرده است و این سکوت یا بیعملی، از دید منتقدان به معنای مشروعیت بخشیدن ضمنی به سیاستهای اشغالگری است.
همچنین از یک دیدگاه ساختاری، پژوهشها و پروژههایی که تحت سرپرستی این مؤسسه انجام میشوند، حتی اگر محتوای آنها منتقدانه باشد، نمیتوانند بیطرف تلقی شوند زیرا مؤسسه نقش سازمانیافتهای در حفظ و تقویت ساختار اشغال و سرکوب دارد. این وابستگیهای نهادی و مالی و نیز رویکرد غیرانتقادی نسبت به سیاستهای اشغال، باعث شده است تا فعالیتهای مؤسسه بهعنوان بخشی از شبکهای گسترده که مشروعیت اشغال را بازتولید میکند، دیده شود. به این ترتیب، نقش وانلیر فراتر از فعالیتهای علمی صرف و در چهارچوب پشتیبانی و تثبیت نظام اشغالگری و تبعیض ساختاری علیه فلسطینیان قابل بررسی است و پژوهشها و برنامههای آموزشی آن بهطور مستقیم و یا غیرمستقیم، حتی در مواردی که محتوا و اهداف پروژهها به ظاهر انتقادی باشد با فرایندهای اشغال و سرکوب همسو میشوند.