چند مدتی است موضوع تأمین پایدار نیاز دارویی کشور به ماده مخدر تریاک به یک چالش تبدیل شده است. آمار‌های رسمی نشان می‌دهد نیاز سالانه دارویی ایران به تریاک بین 400 تا 500 تن (در برخی اظهارات تا 1000 تن) است، نیازی که تاکنون بخش عمده آن از طریق کشفیات نیرو‌های انتظامی و امنیتی و حدود 10 درصد از آن نیز از طریق واردات تأمین می‌شده، موضوعی که با کاهش شدید کشفیات، دیگر ادامه این روند امکان‌پذیر نبوده و سیاستگذار در این شرایط مجبور است برای تأمین پایدار این نیاز دارویی کشور، تصمیم سرنوشت‌سازی بگیرد. این تصمیم بین واردات و کشت تریاک است.

به گفته کارشناسان، واردات علاوه بر هزینه‌های سنگین، با محدودیت‌های زیادی نیز در تأمین روبه‌رو است و راه به صرفه و بلندمدت و پایدار، کشت این محصول است. این موضوع موجب سوءبرداشت‌های زیادی شده است. تصور اولیه این است که ایران می‌خواهد خشخاش بکارد؛ اما به گفته مسئولان مربوطه، کشت شقایق الیفرا و شقایق ایرانی است که قابلیت استفاده در مصارف غیرصنعتی را نخواهد داشت. 

کاهش 60 درصدی کشفیات تریاک

 براساس داده‌های مرکز آمار ایران، کشفیات انواع مواد مخدر طی سال‌های 1375 تا 1402 از حدود 192 تن در سال 1375 به بیش از 1000 تن در سال‌های 1399 و 1400 رسیده بود که این مقدار در سال‌های 1401، 1402 و 1403 به ترتیب 697 تن، 612 تن و 372 تن بوده است. گرچه هنوز مرکز آمار ایران در گزارش سالانه خود داده‌های مربوط به کشفیات مواد مخدر را ارائه نداده، اما ۱۲ خرداد ۱۴۰۴ سردار مرتضی میرزایی، معاون مبارزه با مواد مخدر ستاد مبارزه با مواد مخدر گفت: «طی سال 1403 با همکاری و تلاش نیرو‌های مقابله‌ای از جمله پلیس مبارزه با مواد مخدر فراجا، فرماندهی مرزبانی فراجا، واجا، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، سازمان بسیج مستضعفین، گمرک و دیگر ارگان‌های مرتبط همچون پلیس راه آهن، پلیس فرودگاه و پلیس پیشگیری بیش از ۳۷۲ تن انواع مواد مخدر و روان‌گردان در کشور کشف شد.»

به گفته وی، طی سال گذشته از کل کشفیات مواد مخدر، حدود 209 تن از آن مربوط به کشف تریاک بوده است. با لحاظ داده‌های ارائه‌شده از سوی معاون مبارزه با مواد مخدر ستاد مبارزه با مواد مخدر، کشف تریاک طی سال 1403 با کاهش قابل‌توجهی نسبت به سال‌های قبل روبه‌رو شده است؛ چراکه براساس داده‌های مرکز آمار ایران، طی سال‌های 1375 تا 1402 حجم کشفیات سالانه تریاک از 166 تن در سال 1375 به 947 تن در سال 1399 رسیده و این مقدار در سال‌های 1400، 1401 و 1402 به ترتیب 757 تن، 509 تن و 405 تن بوده است. 

بررسی داده‌های دو دهه اخیر نشان می‌دهد طی این مدت میزان کشف سالانه تریاک در ایران حدود 560 تن بوده که رقم 209 تن کشفیات سال 1403 کاهش 63 درصدی نسبت به میانگین دو دهه اخیر دارد. 9 شهریور ۱۴۰۴ نیز حسین ذوالفقاری، نماینده رئیس‌جمهور و دبیرکل ستاد مبارزه با موادمخدر گفت:«در سال گذشته و امسال به‌شدت با کاهش کشفیات مواجهیم، به طوری که طی سال 1403 حدود ۲۲۰ تن مجموع کشفیات تریاک کشور بوده است و امسال بر اساس پنج ماه گذشته، میزان کشفیات کمتر نیز خواهد شد.» با لحاظ این عدد نیز، میزان کشفیات تریاک طی سال گذشته کاهش 61 درصدی نسبت به میانگین دو دهه اخیر داشته است. 

نیاز سالانه به 400 تا 500 تن تریاک 

در گزارش‌های مختلف دو عدد متفاوت برای نیاز دارویی کشور به تریاک اعلام شده است. در برخی گزارش‌ها این عدد 500 تن در سال و در گزارش‌های دیگری این عدد 400 تن ذکر شده است. ۸ آبان ۱۴۰۴ محمد هاشمی، سخنگوی سازمان غذا و دارو در گفت‌وگو با خبرگزاری خبرآنلاین، در پاسخ به این سؤال که چه حجمی از تریاک برای صنعت دارو مورد نیاز است و باید حتماً برای آن کشت شود؟ می‌گوید: «براساس اطلاعات منابع آگاه، سالانه حداقل ۵۰۰ تن تریاک خالص برای تولید دارو‌های مخدر در کشور موردنیاز است. کاهش مستمر و مؤثر کشفیات قاچاق در دو سه سال اخیر، خطر کمبود دارو‌های فوق را افزایش داده است.»

افراد دیگری اعداد عجیب و غریب دیگری برای نیاز سالانه کشور به تریاک ذکر کرده‌اند که اظهارات حسین ذوالفقاری، نماینده رئیس‌جمهور و دبیرکل ستاد مبارزه با موادمخدر در 9 شهریور 1404 بسیار قابل تامل است. وی می‌گوید: «وزارت بهداشت، برای تأمین نیاز‌های دارویی بیمارستانی و اتاق عمل‌ها و مانند آن، سالانه در حدود 1000 تن ماده مخدر تریاک نیاز دارد. البته بعضی سال‌ها ۸۰۰ تن، برخی سال‌ها ۹۰۰ و برخی سال‌ها ۷۰۰ تن نیاز وزارت بهداشت بوده است. این مقام مسئول در ادامه می‌گوید اگر ما امسال حدود ۲۰۰ تن از محل کشفیات و واردات داشته باشیم، مابقی نیاز برای تولید داروی کشور را چه باید کرد؟» 

72 همت منابع برای واردات تریاک دارویی ! 

گفته شد در گزارش‌های مختلف اعداد متفاوتی را برای نیاز سالانه به واردات تریاک اعلام شده است. طبق اظهارات حسین ذوالفقاری، دبیرکل ستاد مبارزه با مواد مخدر میزان مجوز واردات تریاک ایران سالانه ۵۰ تن است. البته این عددی که وی اعلام کرده، قطعاً تا زمانی است که کشفیات در کشور به مقدار کافی بوده است. براین‌اساس اگر نیاز درمانی سالانه کشور به تریاک را عدد 400 تن در نظر بگیریم، با توجه به قیمت 180 تا 220 هزار تومانی این ماده مخدر در بازار، واردات یا تأمین 400 تن تریاک (معادل 400 میلیون گرم) سالانه بین 72 تا 80 همت منابع نیاز خواهد داشت؛ عددی که سیستم دارویی کشور تا قبل از آن به احتمال زیاد بخش عمده نیاز خود به این ماده مخدر را از طریق کشفیات پوشش می‌داده و حالا مجبور است از بازار به قیمت گزاف تأمین کند. 

کاهش 95 درصدی تولید در افغانستان 

بحث‌ها بر سر میزان نیاز به تریاک همچنان در محافل اجرایی و قانون‌گذاری کشور پابرجاست. رضا سپهوند، نماینده خرم‌آباد و چگنی در مجلس طی اظهاراتی گفت: «به ۶۰۰ تن تریاک نیاز داریم، آن هم فقط برای مصارف دارویی. الان داروساز‌های ما با مشکل مواجه شده‌اند. این مسئله‌ای ملی است و اصلاً ربطی به اعتیاد ندارد. چون اعتیاد در حال حاضر شکل صنعتی پیدا کرده است.» بعد از آن ترحمی، مدیرکل حقوقی و مجلس ستاد مبارزه با مواد مخدر گفت: «آماری که نماینده محترم استان لرستان گفتند که نیاز سالانه حدود 600 تن است، صحیح نیست و ما در سال حدود هزار و 200 تن برای صنایع داروسازی نیاز داریم.»

 گرچه در این گزارش به اعداد اعلامی وزارت بهداشت استناد شده، اما با کاهش شدید کشفیات پس از کاهش تولید تریاک در افغانستان، این سؤال پیش می‌آید که راه چاره چیست. مهدی پیرصالحی، رئیس سازمان غذا و دارو در این زمینه می‌گوید: «باتوجه‌به اتفاقات به‌وجودآمده در افغانستان، مکشوفات نیروی انتظامی در حوزه مواد مخدر کاهش پیدا کرده و اگر امکان کشت داخلی یا واردات رسمی مواد اولیه فراهم نشود، ممکن است با کمبود دارو‌های مخدر مانند کدئین و مرفین مواجه شویم؛ بنابراین باید بحث واردات و کشت دو شقایق به‌صورت هم‌زمان پیگیری شود تا کمبود دارویی رخ ندهد.»

در سمت دیگر، بررسی وضعیت تولید در افغانستان نیز نشان می‌دهد طبق گزارش دفتر مبارزه با مواد مخدر و جرم سازمان ملل متحد (UNODC) که با عنوان «گزارش جهانی مواد مخدر» منتشر می‌شود، افغانستان در حال واگذاری نقش خود به‌عنوان بزرگ‌ترین تولیدکننده مواد مخدر به مکزیک، میانمار و کلمبیا است. بر اساس این گزارش، با رسیدن طالبان به قدرت در آوریل 2022 و ایجاد محدودیت‌های شدید برای کشت خشخاش، عرضه تریاک با 95 درصد کاهش، از 6200 تن در سال 2022 به 333 تن در سال 2023 رسیده است. همچنین سطح زیر کشت خشخاش نیز از 233 هزار هکتار در سال 2022 به 10 هزار و 800 هکتار در سال 2023 کاهش یافته است.

متن کامل این گزارش را در روزنامه فرهیختگان بخوانید.