براساس گزارشهای رسمی، ایران درحالی حول و حوش 105 تا 110 میلیون لیتر بنزین در روز تولید میکند که براساس گزارش اخیر وزارت نفت، در تابستان ۱۴۰۴ تقاضای مصرف بنزین بین 120 تا 140 میلیون لیتر (بسته به گرمای روزانه) بوده است. همچنین دادههای سال 1403 صورت مالی شرکت ملی پخش و پالایش فرآوردههای نفتی ایران نشان میدهد طی سال گذشته نیز با احتساب روزهای تعطیل و غیرتعطیل، ایرانیها روزانه به طور میانگین 124 میلیون لیتر بنزین مصرف کردهاند. این ناترازی تبعات زیادی برای کشور داشته است، طبق برخی آمارها، واردات بنزین کشور که تا سال 1400 به صفر رسیده بود، حالا به 11 تا 20 میلیون لیتر در روز میرسد.
ناترازی قابل توجه بنزین موجب شده دولت ایدههای مختلفی برای اصلاح این وضعیت مطرح کند که اغلب آنها به جز اقدامات غیرقیمتی، تاکنون به مرحله اجرا نرسیده است؛ یکی از آخرین ایدههای دولت، موضوعی است که اخیرا رئیسجمهور از آن سخن گفت. مسعود پزشکیان در اظهارات قابل تاملی خطاب به وزیر صمت گفت: «در جلسهای با خودروسازان، صریحاً اعلام کنید که اگر تا یک سال آینده موتور خودروها اصلاح و مصرف آنها بهینه نشود، هیچگونه ارزی دریافت نخواهند کرد و اجازه تولید نیز نخواهند داشت. این شرکتها در صورت نیاز، فناوری روز دنیا را خریداری کنند و دولت نیز در این مسیر از آنها حمایت خواهد کرد؛ اولویت ما تولید خودروهای ایمن و برقی است.» در گزارش حاضر به این سوال پاسخ داده میشود که آیا این اقدام در کوتاهمدت میتواند چالش ناترازی را حل کند. طبق بررسیها، دادهها حکایت از آن دارد که خودروهای ایرانی حدود 20 درصد بالاتر از میانگین جهانی بنزین مصرف میکنند که این عدد معادل کل ناترازی بنزین است. با این حال، چالش اصلی این است که در کوتاهمدت این ناترازی با اخطار و حتی تعطیلی خودروسازان قابل درمان نخواهد بود.
40 میلیون دستگاه خودرو و موتور درحال ترددند
گرچه وزارت نفت، پلیس و سایر مجموعههای مرتبط با مصرف سوخت دادههای مستندی را در سالهای اخیر منتشر نکردهاند؛ اما براساس سالنامه آماری بیمه مرکزی ایران، کشورمان 40.4 میلیون دستگاه وسایل نقلیه موتوری در حال تردد دارد. از این تعداد، 27.9 میلیون دستگاه خودرو و 12.5 میلیون دستگاه موتورسیکلت است.
از تعداد 27.9 میلیون دستگاه خودرو، حدود 83 درصد از آنها یا معادل 23 میلیون دستگاه سواری و مابقی شامل اتوبوس، مینیبوس و ون، وان و کامیونت و کامیون هستند. در ادامه شرح داده میشود این ترکیب در میزان مصرف بنزین در کشور نیز اهمیت بسزایی دارد؛ چراکه خودروهایی همچون وانتها، کامیونها و کامیونتها معمولا مصرف بسیاری بالاتری از میانگین مصرف خودروهای سواری دارند.
بنزین ایران در چه خودروهایی مصرف میشود؟
سبد سوخت کشور علاوه بر اینکه در حوزه گرمایش و تولید برق بر حول محور گاز طبیعی متمرکز شده، در بخش خودرویی نیز این اشتباه سیاستگذاری کاملا و بهوضوح دیده میشود، به طوری که مصرف سوخت در خودروهای نیز حول دو حامل انرژی یعنی بنزین و گازوئیل متمرکز شده و استفاده از CNG نیز با سیاستگذاری اشتباه قیمتی در بخش بنزین و گازوئیل، مورد بیتوجهی و کنار گذاشتن آن از سبد سوخت کشور شده است. همچنین مصرف بنزین در ایران برخلاف تصورها، فقط در خودروهای سواری و موتورسیکلت خلاصه نمیشود، به طوری که طبق گزارش مرکز پژوهشهای مجلس، تا سال 1397 حدود 61 درصد از بنزین کشور توسط خودروهای سواری، 21 درصد توسط وانتها، 8 درصد توسط تاکسیها، 6 درصد توسط موتورسیکلتها و 4 درصد توسط کامیون و کامیونتها مصرف میشد که این عدد در سالهای پس از آن نیز تقریبا بدون تغییر مانده است.
در پاسخ به این سوال که اثر این ترکیب مصرف بنزین چیست و چرا این ترکیب مهم است، باید گفت کامیونها، کامیونتها و وانتها باعث میشود میانگین مصرف بنزین در کشور به طور قابل توجهی بالا رود، امری که در تحلیلها به نام خودروهای سواری ثبت میشود و درخصوص این خودروهای پرمصرف چندان سخنی به میان نمیآید.
بر این اساس، اگر دادههای سال 1403 را مدنظر قرار دهیم، با در نظر گرفتن این موضوع که نزدیک به 100 درصد بنزین در کشور توسط خودروها مصرف میشود و سایر مصارف غیرخودرویی ناچیز بوده، با احتساب مصرف 45.5 میلیارد لیتر بنزین، طی سال گذشته به طور روزانه 124.5 میلیون لیتر (میانگین کل سال اعم از روز تعطیل و عادی) بنزین مصرف شده که حدود 76 میلیون لیتر از آن را خودروهای سواری، بیش از 26 میلیون لیتر را وانتها، 10 درصد را تاکسیهای داخل و خارج شهر، 7.5 میلیون لیتر توسط موتورسیکلتها و 5 میلیون لیتر را نیز کامیون و کامیونتها مصرف کردهاند.
مصرف بنزین خودروهای ایرانی چقدر است؟
گفته شد طی 10 سال اخیر با بیتوجهی دولتها به موضوع سوخت، انتشار عمومی دادهها در این زمینه متوقف و آمارها حبس شدهاند. براساس آخرین گزارشی که شرکت بهینهسازی مصرف سوخت کشور در سال 1395 منتشر کرد، میانگین مصرف سوخت در خودروهای داخلی و مونتاژی بین 6.5 تا 7.5 لیتر و در چند خودروهای ازجمله وانتها تا 9 و 10 لیتر نیز در 100 کیلومتر بوده است. البته این عدد مربوط به همه خودروهای تولیدی در آن سال بوده و شامل خودروهای درحال تردد همچون خودروهای فرسوده نمیشود. گزارشهای غیررسمی نشان میدهد مصرف خودروهای جدید در کشور طی سالهای اخیر کاهش جزئی داشته و این عدد در خودروهای صفر کیلومتر بین 10 تا 15 درصد از نمونههای مشابه خارجی (حجم موتور مشابه) مصرف بیشتری دارند. همچنین براساس برخی گزارشها، میانگین مصرف کل خودروهای کشور به 9.2 لیتر در 100 کیلومتر میرسد، عددی که در سطح دنیا حدود 7.2 لیتر در 100 کیلومتر است. به عبارتی، میانگین کل مصرف حدود 28 درصد و با کنار گذاشتن خودروهای غیرسواری، این عدد حولوحوش 20 درصد از میانگین دنیا بیشتر میسوزاند. در گزارش پیش رو، عدد 20 درصد اختلاف در مصرف که مربوط به خودروهای سواری است، مدنظر قرار گرفته و محاسبات مصرف بنزین نیز با همین پیش فرض انجام شده است.
24 میلیون لیتر مصرف بنزین بالاتر از استانداردها
با توجه به جزییاتی که از ترکیب خودروهای مصرفکننده بنزین و میانگین مصرف آنها گفته شد، اگر فرض کنیم میانگین مصرف بنزین در خودروهای سواری ایران 20 درصد از میانگین جهانی بالاتر بوده (این عدد در خودروهای نو 10 تا 15 درصد، در خودروهای سواری 20 و در کل ناوگان حدود 28 درصد)، در آن صورت با لحاظ مصرف روزانه 124.5 میلیون بنزین در سال 1403، طی سال گذشته روزانه حدود 25 میلیون لیتر بنزین بیشتری نسبت به استانداردها مصرف شده است. این عدد تقریباً 2 برابر میزان واردات بنزین در سال گذشته بوده است.
آیا میتوان 25 میلیون لیتر را ذخیره کرد؟
سؤالی که در اینجا مطرح میشود این است که آیا اظهارات اخیر رئیسجمهور مبنی بر اینکه «اگر تا یک سال آینده موتور خودروها اصلاح و مصرف آنها بهینه نشود، خودروسازان هیچگونه ارزی دریافت نخواهند کرد و اجازه تولید نیز نخواهند داشت»، به معنی این است که اگر خودروسازان خودروهای استاندارد و کممصرف تولید کنند، مشکل کمبود بنزین با این اقدام حل خواهد شد. در پاسخ به این سؤال باید گفت کاهش مصرف سوخت صرفاً با اقدامات غیرقیمتی موضوع دشوار و زمانبری است؛ چراکه در ایران سالانه یک تا 1.3 میلیون دستگاه خودرو تولید میشود که تعدادی از آنها خودروهای سنگین و بخش عمده مربوط به خودروهای بنزینی است. با توجه به تردد بیش از 23 میلیون دستگاه خودروی سواری و حدود 2 میلیون دستگاه وانت، کامیون و کامیونت، جایگزینی خودرو یا موتور این تعداد از وسیله نقلیه عملاً در چند سال آتی غیرممکن به نظر میرسد.
بر این اساس، با احتساب اینکه سالانه 1.3 میلیون دستگاه خودروی جدید وارد بازار شود، عملاً 5 درصد از ناوگان نو شده است. همچنین ورود خودروهای باکیفیت باید همراه با خروج خودروهای فرسوده باشد تا به مصرف بنزین کشور کمک قابل توجهی کند. مضافاً اینکه، فرضاً کاهش 20 درصدی مصرف سوخت و همچنین آلایندگی خودروها فقط در آن خودروهای تازهوارد اتفاق خواهد افتاد که سهم 5 تا 6 درصدی از کل ناوگان بنزینسوز کشور را دارند. به عبارتی از کل ناوگان بنزینسوز، فقط در 5 تا 6 درصد از آنها مصرف بنزین 20 درصد کاهش خواهد یافت که این عدد گرچه بیاهیمت نیست؛ اما نمیتواند معضل کمبود سوخت در کشور را حل کند.
کارشناسان اقتصادی معتقدند اصل اول در کاهش مصرف، میتواند اقدامات قیمتی دولت برای اصلاح نرخها باشد که البته ظاهراً هنوز در این خصوص دولت به جمعبندی خاصی نرسیده و صرفاً موضوع سهمیه سوم مطرح است. به اعتقاد کارشناسان، اخطار و اتمامحجت اخیر رئیسجمهور به خودروسازان گرچه به لحاظ کاهش مصرف و کاهش آلایندگی خودروها حائز اهمیت بوده؛ اما نمیتواند چالش کمبود سوخت را حل کند. بر این اساس، حتی اگر دولت نخواهد قیمت سوخت را اصلاح کند، اصلاح سیاستها برای افزایش سهم CNG در سبد مصرفی کشور و ایجاد محدودیتهای ترافیکی در بزرگراههای شهری میتواند گزینههای بهتری نسبت به تعطیلی خودروسازی باشد.
