بهمن ماه سال 1399، هیئتامنای دانشگاه آزاد اسلامی تصمیم مهمی برای حمایت از استادان شاخص در فعالیتهای علمی اتخاذ کرد که در قالب مصوبه و طرح «حق جذب سرآمدان علمی» در دستور کار قرار گرفت. شیوهنامه این طرح به طور خلاصه یک پیام روشن داشت؛ اعضای هیئت علمی که در مسیر انجام پژوهشهای تأثیرگذار و ارتقای جایگاه دانشگاه تلاش و تولیدات علمی باکیفیتی را ثبت و منتشر میکنند، مورد تقدیر قرار میگیرند. این تقدیر البته به شکل متفاوتتر از جوایز معمول علمی و در قالب حقوق به چهرههای شاخص علمی ارائه میشد. طرح سرآمدان در طول سالهای اخیر تغییرات مختلفی داشته، به ویژه سال گذشته که با در نظر گرفتن چهار فاکتور در معمولترین روش کسب این عنوان مباحث مختلفی را در فضای دانشگاه برانگیخت.
جزئیات ماجرای طرح سرآمدی و جزئیات آن را در دومین قسمت از «میدان دانشگاه» با سعید حسامی تکلو، عضو هیئت علمی واحد تهران مرکزی و سرپرست معاونت تخصصی پژوهشگاه مرکزی دانشگاه آزاد اسلامی به بحث و بررسی گذاشتیم. متن کامل این گفتوگو به صورت صوتی و تصویری در «فرهیختگان آنلاین» قابل مشاهده است.
سرآمدان علمی، عنوانی برای معرفی و بهانهای برای تقدیر از فعالیتهای علمی استادانی است که در فضای دانشگاه آزاد دستاوردهای شاخصتری دارند. این موضوع در سطح جهانی نیز مرسوم است؟
بله. در همه جای دنیا اعضای هیئتعلمی - چه پژوهشی و چه آموزشی - بر اساس میزان آوردهای که دارند، به اشکال مختلف پایش میشوند و برتری یا میزان سرعت پیشرفت ایشان بررسی میشود. در این امر هیچ تردیدی نیست؛ اما اینکه موضوع سرآمدان دقیقاً با همان شکلوشمایل انجام شود، نمیتوان بهطور قطعی بیان کرد.
منظورتان از شکلوشمایل چیست؟
یعنی یک زمانبندی سنجشی و غربالگری وجود داشته باشد که به واسطه مجموعهای از فیلترها و سنجهها، فردی را بهعنوان سرآمد قلمداد کند و از این فرد سرآمد نیز به نحوی با یکسری سیاستهای مالی حمایت شود. ممکن است دقیقاً به این شکل صورت نگیرد. باتوجهبه اینکه در بسیاری از مؤسسات دانشگاهی دنیای امروز، ارتباط عضو هیئتعلمی مشابه ارتباط طولانیمدتی که در کشور ما رایج است - یعنی استخدام طولانیمدت 30ساله - ممکن است نداشته باشیم و بهصورت پایشها و تمدید قراردادهای کوتاهمدت باشد، این اتفاق در قالب همان فرمت ارزیابی دیده شده و منجر به تمدید قرارداد میشود؛ اینکه فردی که قرارداد با او تمدید میشود چه میزان برازندگی مربوط به فعالیت دانشگاهی دارد.
معرفی سرآمدان و اتفاقی که در این فرایند رخ میدهد با عناوینی مانند پژوهشگر پراستناد یک درصد یا دو درصد برتر متــفاوت است؟
از نظر خروجی ممکن است خروجی همه اینها نهایتاً یک فهرست باشد؛ فهرست یک درصد سال ۲۰۲۵ یا دو درصد پراستناد دانشمندان ۲۰۲۴ و یا فهرست سرآمدان. همه اینها نهایتاً میتواند یک فهرست باشد. ولی از لحاظ جنس، در بسیاری از این سنجشها یک روح کمی سوار کار شده و کیفیت کمتر دیده شده است. ما یک هدف داشتیم که از سال گذشته با این کمیسازی، ماهیت انتخاب افراد را در قالب سرآمدان تغییر دهیم و این تغییر نیز ادامه فرایندی بود که از قبل آغاز شده بود و برای همین سختتر از ایجاد یک طرح بود. سرآمدان حدود چهار، پنج سال پیشازاین تغییر، در دانشگاه آزاد اسلامی سابقه داشته و با الگویی مشخص جلو میرفت. اگر در همان ابتدای کار میخواستیم این نگاه و رویکردی را که در دستورالعمل سال گذشته حاکم کردیم، پیاده کنیم، خیلی راحت بود ولی این تغییر و جاانداختن آن زحمت داشت. البته بهزعم بنده منشأ سود و فایده هم بود.
پیش از پرداختن به جزئیات تغییری که در یکسال گذشته در پروژه سرآمدان دانشگاه رخ داده، هدف از اعلام و معرفی سرآمدان چه بوده و این فرایند به چه شکلی صورت میگیرد؟
بهطورکلی برای انگیزهبخشی است. نه فقط انگیزهبخشی به کسی که سرآمد میشود، بلکه به بقیه اعضای هیئت دانشگاه که این دریافت کلی را داشته باشند که مجموعه فعالیت مطلوب و درخور پژوهشی و دانشگاهی آنها را رصد میکند و از کسانی که بتوانند سطح خاصی را پشت سر بگذارند، تقدیر میکند و توسط سیستم دیده میشوند. اگر بخواهیم دقیقتر بگوییم، یک هدف کلان پشت این موضوع وجود دارد. درست است که این اتفاق در دانشگاه آزاد رقم میخورد؛ اما هدف آن بسیار گستردهتر است. آن هدف چیست؟
ببینید ما بسیاری از اوقات از یک عبارت در سنجش وضعیت علمی دانشگاههای مختلف جهان، تحت عنوان «مرجعیت علمی» یاد میکنیم. جالب است به شما بگویم که این مقوله «مرجعیت علمی» و تأنی به آن و توجه به این موضوع که شما بهعنوان یک لوکوموتیو در حداقل یک موضوع خاص همه واگنهای قطار را به دنبال خود بکشید و همه به شما تأسی کنند و از شما استفاده کنند، برای نخستینبار در فضای دانشگاهی ایران توسط مقام معظم رهبری مطرح شد و جزء مطالبههای ایشان بود. ایشان تأکید داشتند که ما باید در منطقه و حتی در سطح جهانی، مرجعیت علمی داشته باشیم. چیزی که الان، اگر نخواهیم بگوییم در کجاها دارد اتفاق میافتد، با اطمینان میتوان گفت در بسیاری از حوزهها، ما هنوز بهعنوان مرجع علمی شناخته نمیشویم و بلکه پیروی هم میکنیم. تولیدات علمی دستاول را از دیگر کشورها دریافت میکنیم. گرچه در برخی حوزهها نیز به سمت آن حرکت میکنیم.
برایآنکه این اتفاق بیفتد و ما در منطقه بتوانیم پرچم دانش ایران را بالا ببریم، باید از دانشگاهیان شروع کنیم؛ دانشگاه آزاد اسلامی، بهعنوان یکی از نهادهای آموزش عالی که حدود ۳۰ درصد بار آموزش عالی کشور را بر عهده دارد و تعداد قابلتوجهی از دانشگاهیانی که در ایران مشغول به کارند - چه در دانشگاههای دولتی و چه غیردولتی - با دانشگاه آزاد اسلامی رابطه شغلی دارند و در کنار آن هم تعداد زیادی از دانشجویان تحصیلات تکمیلی و استادانی که به صورتهای دیگر و غیراستخدامی با دانشگاه آزاد به نحوی مرتبط هستند و ارجاع پایانی تولیدات علمیشان به اسم دانشگاه آزاد است. حالا باید وارد این موضوع شویم که برای چنین مجموعهای با آن سیطره کلان، چه باید بکنیم؟
فعالیتهای حمایتی و اقداماتی مانند همین طرح سرآمدان که اکنون درباره آن سخن میگوییم، میتوانند به میل پیداکردن به سمت مرجعیت علمی کمک کند و از آن مهمتر، اینکه ما در این مسیر مرجعیت با سرعت بالا جلو رویم. اجازه دهید یک مثال فیزیکی بزنم. در فیزیک متغیری ساده به نام سرعت داریم و متغیری دیگر به نام شتاب که بیانگر تغییرات سرعت است. اگر تابع مرجعیت علمی را چیزی شبیه بهسرعت بدانیم؛ اخیراً توسط مقام معظم رهبری موضوعی تحت عنوان خیزش علمی کشور مطرح شده است که بهزعم بنده، این خیزش یک تغییر سرعت و درواقع یک شتاب است که باید هرچه سریعتر رخ دهد تا نیل به مرجعیت حادث شود و ما با سری افراشته مدعی این باشیم که حرفی برای گفتن داریم. طرح سرآمدان ابزار حمایت برای رسیدن به مرجعیت علمی و تحقق خیزش علمی جدید کشور است.
در زیرنظامهای دیگر آموزش عالی، تلاشهایی از طریق مدلهای مختلف صورتگرفته تا از فعالیتهای استادان تقدیر یا چهرههای برجسته آنان معرفی شوند. بخشی از این اقدامات در قالب معرفی استادان نمونه انجام میشود که معمولاً بهصورت سالیانه اعلام شده و عمدتاً توسط رئیسجمهور مورد تشویق قرار میگیرند. تفاوت سرآمدان دانشگاه آزاد اسلامی با این نوع تقدیرها و اتفاقات مشابه در چیست؟
اولین تفاوت که بسیار پررنگ است، این است که روندهایی که افراد را انتخاب میکنند، بیشتر یک نوع جایزهدهی است. یک نوع جایزه دهی در یک رویداد خاص. مثلاً فرد بهعنوان استاد نمونه در میان استادان کل دانشگاه آزاد یا یک استان خاص انتخاب میشود. در مورد سرآمدان، باتوجهبه انعکاس این رخداد نه بهصورت یک جایزه، بلکه بهصورت بخشی از درآمد فرد که ماحصل تلاشهای دانشگاهی اوست و در فیش حقوقیاش منعکس میشود، کلاس و رده افراد را جدا میکند. بگذارید توجه شما را به یک نکته جلب کنم؛ شاید به شکل ساده، نگاه به سرآمدان اینگونه باشد که یک فهرست از بین اعضای هیئتعلمی سرآمد شدند، از آنها تقدیر شد و تمام! گمان من بر این است که خیلی بیشتر از آن اثری که ممکن است این حمایت سرآمدی از فرد، روی او تأثیر میگذارد و دیده میشود، روی بقیه بدنه دانشگاه اثر عمیقتری خواهد داشت. آن اثر چیست؟ بقیه اعضای هیئتعلمی ناخودآگاه به این سؤال دچار میشوند که من چرا سرآمد نشدم؟
تفاوت من با این همکاری که در همان راهرویی که من اتاق دارم، اتاق دارد یا در همان آزمایشگاهی که من کار میکنم، کار میکند و با هم شباهت سابقه داریم، در چه بوده که الان او سرآمد شده و من نشدم؟ این انگیزه برای پیوستن به جرگه سرآمدان میتواند خیلی مهم باشد. خصوصاً باتوجهبه اینکه ما اینجا یکسری فیلترهای پاسشدنی را برای سرآمدی به شکل کمی قرار دادیم؛ اما هیچ سقفی برای تعداد سرآمدان نگذاشتیم. درواقع به شکل نظری، تمامی اعضای هیئتعلمی میتوانند سرآمد شوند، اگر بتوانند این فیلترها را پاس کنند. این یعنی همه میتوانند از انتفاعات مربوط به سرآمدی بهرهمند شوند و این میتواند یک تکانه بزرگ در دانشگاه آزاد رقم بزند و بهتبع آن اگر این دانشگاه آزاد با این گستردگی جغرافیایی و عده و عدهای که دارد، تغییر کند، چقدر میتواند به رخ داد پدیده مرجعیت علمی در کشور کمک کند.