فرهیختگان: بحران آب در ایران، دیگر مفهومی اقلیمی یا کشاورزی نیست؛ به مسئلهای راهبردی، امنیتی و حتی سیاسی تبدیل شده است. سرزمینی که روزگاری با معماری قنات و تقسیم عادلانه منابع زیرزمینی، الگویی از هوشمندی بومی در مدیریت آب بود، امروز با واقعیتی روبهروست که تداوم زیست انسانی و توسعه اقتصادی در بخشهای وسیعی از آن، بدون مداخلههای سنگین مهندسی و بینحوضهای ممکن نیست. کاهش شدید بارشها، افت بیسابقه سطح آبهای زیرزمینی و توسعه فزاینده شهرها و صنایع در مناطق خشک، دولت را ناگزیر ساخته تا طرحهای انتقال آب از دریا به فلات مرکزی را در ابعادی بیسابقه در دستور کار قرار دهد.
در دهه اخیر، سیاست انتقال آب از دریاها (چه از خلیجفارس و دریای عمان در جنوب و چه از دریای خزر در شمال) به یکی از ستونهای اصلی برنامهریزی آبی کشور بدل شده است. این طرحها، فارغ از اختلافنظرهای گسترده میان متخصصان محیطزیست و تصمیمگیران اقتصادی، در ذات خود تلاشی برای بازتعریف نقشه آبی ایران هستند؛ تلاشی که نه از سر میل، بلکه از سر اضطرار شکل گرفته است. در چنین شرایطی، آب دیگر کالایی طبیعی نیست، بلکه به سرمایهای راهبردی و محرک توسعه یا بحران بدل شده است.
با وجود گستردگی این پروژهها، مسئله اصلی نه فقط انتقال آب، بلکه نوع نگاه به «پایداری» در مدیریت منابع است. کارشناسان هشدار میدهند که بدون اصلاح الگوی مصرف، هیچ انتقالی حتی در مقیاس ملی، پاسخگوی عطش فزاینده شهرها و صنایع نخواهد بود. در مقابل، مسئولان وزارت نیرو و مقامات استانی بر این باورند که بدون تأمین فوری آب، نه حیات اجتماعی ممکن است و نه تداوم تولید. حاصل این دو دیدگاه متقابل، پروژههایی است که در گسترهای از جنوب تا شمال کشور آغاز شدهاند و چهره ژئوهیدرولوژیک ایران را برای دهههای آینده تغییر خواهند داد.
سرمایهگذاری ۳.۲ میلیارد دلاری برای امنیت آبی شرق ایران
پروژه انتقال آب از دریای عمان به مشهد، یکی از بزرگترین طرحهای زیرساختی کشور در حوزه تأمین آب محسوب میشود که هدف آن پاسخ به بحران کمآبی در شرق ایران و تأمین آب پایدار برای جمعیت و صنایع در حال رشد این منطقه است. این پروژه با محوریت شرکت «تأمین آب صنایع و معادن» (ایمواسکو) از سال ۱۴۰۱ وارد مرحله اجرایی شد و قرار است پس از عبور از چابهار، زاهدان، بیرجند و سنگان، نهایتاً آب شیرینشده دریای عمان را به مشهد برساند. ریشه شکلگیری این طرح به دهه ۱۳۹۰ بازمیگردد، زمانی که مطالعات اولیه توسط شرکت آب منطقهای خراسان رضوی آغاز شد. تجربه موفق انتقال آب از خلیجفارس برای صنایع جنوب شرق کشور سبب شد تا وزارت صمت و سازمان توسعه و نوسازی معادن و صنایع معدنی ایران (ایمیدرو) نیز به این پروژه ورود کنند. با پیشنهاد علیرضا رزمحسینی، وزیر وقت صمت و استاندار پیشین خراسان رضوی شرکتهای بزرگ معدنی همچون فولاد مبارکه، گلگهر، چادرملو، فولاد خراسان، گهرزمین و مس ایران برای تشکیل یک کنسرسیوم و مشارکت در طرح دعوت شدند و بدینترتیب «ایمواسکو» در سال ۱۳۹۹ تأسیس و در ۱۴۰۰ به ثبت رسید.
۱۱۵ میلیون مترمکعب آب شیرین در سال سهم شرق کشور از دریای عمان
پروژه انتقال آب از دریای عمان به استان سیستانوبلوچستان یکی از طرحهای ملی در حوزه مدیریت منابع آب کشور است که با هدف تأمین پایدار آب آشامیدنی و کاهش تنشهای آبی در شرق ایران در حال اجراست. قانون مربوط به اجرای این طرح در بهمنماه سال ۱۴۰۰ به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید. بر اساس مفاد این قانون، وزارت نیرو با همکاری وزارت صنعت، معدن و تجارت و با بهرهگیری از توان علمی معاونت علمی و فناوری ریاستجمهوری موظف شد زمینه لازم برای سرمایهگذاری داخلی و خارجی در حوزه برداشت، نمکزدایی و انتقال آب را فراهم کند.
مطالعات انجامشده در مرحله طراحی پروژه، پس از بررسی کمبود منابع آب در مناطق مختلف استان، منجر به تخصیص سهمیهای معادل ۱۱۵ میلیون مترمکعب در سال برای تأمین نیاز شرب مناطق دچار تنش آبی شد. این پروژه شامل سه بخش اصلی آبگیر، تأسیسات آبشیرینکن و خط انتقال است که در مجموع ۱۳۴۲ کیلومتر طول دارد. مسیر خط انتقال از چابهار آغاز شده و پس از عبور از استانهای سیستانوبلوچستان و خراسان جنوبی در نهایت به مشهد میرسد. در حال حاضر، پیشرفت فیزیکی کل پروژه ۱۸.۴ درصد اعلام شده است. اما در بخش مربوط به سیستانوبلوچستان، این رقم به ۳۲.۷ درصد میرسد. تاکنون ۱۴۳ کیلومتر از مسیر لولهگذاری از چابهار تا زاهدان اجرا شده که تکمیل آن، شرط ورود طرح به استان خراسان جنوبی محسوب میشود.
۳۳۰ میلیون مترمکعب آب از طالقان و لار به تهران میرسد
پروژه انتقال آب از طالقان بهعنوان یکی از طرحهای راهبردی تأمین آب پایدار برای کلانشهرهای تهران و کرج، با هدف تقویت تابآوری شبکه آبرسانی و کاهش وابستگی به منابع محلی آغاز شد و در ۲۵ مهرماه ۱۴۰۴ به بهره برداری رسید. این طرح، با بهرهگیری از ظرفیت سد طالقان با گنجایش ۴۶۰ میلیون مترمکعب، سالانه حدود ۱۵۰ میلیون مترمکعب آب را به استانهای تهران و البرز منتقل میکند. از ویژگیهای برجسته این پروژه، انتقال ثقلی آب در مسافت بیش از ۶۲ کیلومتر بدون استفاده از ایستگاه پمپاژ است که علاوه بر کاهش هزینههای بهرهبرداری، ریسکهای فنی و زیستمحیطی را نیز کاهش میدهد.
بر اساس اطلاعات وزارت نیرو، آب ذخیرهشده در سد طالقان ابتدا از طریق تونل ۹ کیلومتری به مخزن ۱۸۰ هزار مترمکعبی زیاران هدایت میشود و پس از عبور از واحد نیروگاهی ۹ مگاواتی، به خط اصلی انتقال آب وارد میشود. این خط لوله فولادی با قطر ۲۰۰۰ میلیمتر، از بزرگترین پروژههای لولهگذاری کشور محسوب میشود و در اجرای آن بیش از ۴۲ هزار تن ورق فولادی، ۵ هزار شاخه لوله و حدود ۱.۸ میلیون مترمکعب عملیات خاکی انجام گرفته است. در طول پروژه، حدود ۹۰۰ نفر نیروی انسانی و ۱۵۰ دستگاه ماشینآلات سنگین بهطور مستقیم مشغول فعالیت بودهاند.
انتقال آب به سمنان در مسیر احیا
پپروژه انتقال آب دریای خزر به سمنان از جمله طرحهای جنجالی و راهبردی کشور در زمینه تأمین آب استانهای مرکزی محسوب میشود. هدف اصلی این طرح، تأمین پایدار آب شرب، کشاورزی و صنعتی برای استان سمنان از طریق انتقال سالانه ۱۵۰ تا ۲۰۰ میلیون مترمکعب آب از دریای خزر است.
نخستین مطالعات و مراحل اداری این طرح از سال ۱۳۹۱ آغاز شد و پس از اخذ موافقت اولیه تخصیص آب از وزارت نیرو، در سال ۱۳۹۶ موفق به دریافت مجوز پدافند غیرعامل و تصویب در سطح سوم مطالعات وزارت نیرو شد. همچنین این پروژه در قالب ماده ۲۱۵ قانون برنامه پنجم توسعه به ثبت رسید و در قانون بودجه سال ۱۴۰۲ با اعتباری معادل ۸۰ میلیارد ریال برای مدت یک سال به مرحله اجرایی وارد گردید.
باوجود این پیشرفتهای اداری، پروژه عملاً پیشرفت فیزیکی محسوسی نداشت و تا مدتها مسکوت ماند. برآورد اولیه هزینه اجرای طرح در سال ۱۳۹۶، بین ۲۵ تا ۳۰ هزار میلیارد تومان اعلام شده بود که باتوجهبه تورم و افزایش قیمت تجهیزات، اکنون این رقم چندین برابر شده است.
۸۰۰ کیلومتر لولهگذاری و ۷۰ میلیون مترمکعب آب برای اصفهان
فاز نخست پروژه عظیم انتقال آب دریا به اصفهان در اواسط تیرماه سال جاری با ورود آب شیرین شده خلیجفارس به استان اصفهان افتتاح شد. این طرح که باهدف کاستن از بار سنگین مصرف صنایع از منابع محدود زایندهرود اجرا شده، نقطه عطفی در مدیریت منابع آبی فلات مرکزی و نمادی از اراده ملی برای مقابله با بحران کمآبی به شمار میرود. در شرایطی که کاهش نزولات جوی و خطاهای مدیریتی گذشته، وضعیت حوضه آبریز زایندهرود را بحرانی کرده و حتی تأمین آب شرب استان را در معرض تهدید قرار داده است، اجرای این پروژه، امیدی تازه برای بازگشت پایداری به حوضه و احیای تدریجی زایندهرود ایجاد کرده است.
فاز نخست پروژه انتقال آب دریا به اصفهان با ۸۰۰ کیلومتر خط لوله و هدف انتقال ۷۰ میلیون مترمکعب آب شیرین شده در سال طراحی شده است. در این فاز، صنایع بزرگ استان از جمله پالایشگاه اصفهان و فولاد مبارکه با خرید آب شیرین شده خلیجفارس از سیرجان، مصرف خود از منابع سرزمینی را به صفر نزدیک میکنند. این اقدام به طور مستقیم سبب کاهش برداشت صنعتی از زایندهرود میشود و امکان تخصیص بخشی از منابع موجود به شرب و محیطزیست را فراهم میکند.
پروژه انتقال آب از خلیجفارس و دریای عمان به فلات مرکزی ایران از اواسط دهه ۱۳۹۰ طراحی شد و یکی از بزرگترین طرحهای زیرساختی کشور در حوزه تأمین آب پایدار برای هفت استان کمآب از جمله اصفهان است. در این طرح، فناوری پیشرفته اسمز معکوس (RO) برای شیرینسازی آبشور دریا به کار گرفته شده و هدف آن کاهش فشار بر منابع زیرزمینی و رودخانههای داخلی است. عملیات اجرایی فاز نخست این پروژه دو سال پیش در دولت شهید سید ابراهیم رئیسی آغاز شد و در دولت چهاردهم با تأکید رئیسجمهور پزشکیان تکمیل و به بهرهبرداری رسید.
سهم ۱۰۰ میلیون مترمکعبی یزد از خط دوم انتقال آب از خلیجفارس
استان یزد، یکی از خشکترین مناطق کشور، سالهاست با چالش جدی کمبود منابع آبی مواجه است. افزایش جمعیت، توسعه صنایع و افت سطح آبهای زیرزمینی موجب شده نیاز به منابع پایدار آب، به یکی از اولویتهای اصلی مدیریت استان تبدیل شود. در همین راستا، پروژه انتقال آب از خلیجفارس به فلات مرکزی بهویژه برای استان یزد، بهعنوان طرحی حیاتی در تأمین آب شرب و صنعتی تعریف شد؛ پروژهای ملی که به نظر میرسد میتواند در بلندمدت امنیت آبی استان را تضمین کند.
نخستین خط انتقال آب از خلیجفارس در سال ۱۳۹۹ به بهرهبرداری رسید. این خط وظیفه تأمین آب موردنیاز صنایع یزد را برعهده دارد و سهم تخصیصیافته آن برای استان ۲۰ میلیون مترمکعب در سال است. در حال حاضر، صنایع استان حدود ۵ میلیون مترمکعب از این ظرفیت را مورداستفاده قرار میدهند. باوجود بهرهبرداری از این خط، افزایش تقاضا در بخشهای صنعتی و شرب، ضرورت ایجاد خط دوم انتقال آب را اجتنابناپذیر کرد.