فرهیختگان: گروهکهای تروریستی جنوب شرق بار دیگر نشان دادند که حیاتشان به فقر و عقبماندگی سیستان و بلوچستان گره خورده است. شامگاه یکشنبه در محور زاهدان - خاش، گروهی از افراد مسلح ناشناس به خودروی مهندسان پروژه انتقال آب از چابهار به زاهدان حمله کردند و خودرو را به آتش کشیدند. بنا بر گزارش رسانههای رسمی، خوشبختانه سرنشینان خودرو سلامت هستند؛ اما این اقدام بار دیگر بحث تهدیداتی را که متوجه پروژههای توسعهای و نیروهای عمرانی در جنوب شرق کشور است به میان آورد.
حمید نوری، فرمانده انتظامی زاهدان اعلام کرد مأموران بلافاصله پس از اطلاع از حادثه به محل اعزام شدند و عملیات تعقیب عاملان آغاز شده است. بعدازظهر روز گذشته (دوشنبه) گروهک موسوم به «جیشالعدل» مسئولیت حمله به ماشین مهندسان خط لوله آب در سرجنگل زاهدان را بر عهده گرفت. گروهک تروریستیای که پایگاه اصلی آن در مرزهای شرقی ایران و پاکستان است و سابقه طولانی در عملیات علیه نیروهای امنیتی و پروژههای عمرانی دارد. این حمله بخشی از الگویی تکراری است که هدف آن اختلال در روند توسعه منطقهای است و نهتنها امنیت فیزیکی مهندسان و کارکنان پروژهها را تهدید میکند، بلکه با ایجاد رعب و وحشت سعی میکند انگیزه نخبگان برای ادامه پروژههای عمرانی را نیز کاهش دهد و منطقه را در وضعیت توسعهنیافتگی حبس کند.
چرایی هدفگذاری پروژۀ انتقال آب
پروژه انتقال آب از سواحل مکران به زاهدان یکی از طرحهای حیاتی توسعهای برای تأمین آب شرب و کشاورزی در استان سیستان و بلوچستان است. این استان سالها با بحران کمآبی، بیثباتی معیشتی و فقر ساختاری مواجه بوده و هرگونه پروژه عمرانی که بتواند این شرایط را بهبود بخشد، نقش راهبردی در امنیت اقتصادی و اجتماعی منطقه دارد. پروژه انتقال آب چابهار - زاهدان، علاوه بر تأمین آب، یک طرح ژئواکونومیک است که میتواند توازن اقتصادی منطقه را تغییر دهد و به توسعه پایدار استان کمک کند. با این پروژه، زمینه برای رشد کشاورزی، کاهش مهاجرت و تقویت زیرساختهای محلی فراهم میشود و بهنوعی امنیت اجتماعی و اقتصادی منطقه ارتقا مییابد. در کنار آن، توسعه بندر چابهار با عنوان «نگین شرق ایران»، امکان اتصال به کریدورهای تجاری بینالمللی را فراهم میکند و اهمیت استراتژیک سیستان و بلوچستان را در معادلات اقتصادی و تجاری کشور افزایش میدهد.
بااینحال، اهمیت چنین پروژههایی تنها به بعد اقتصادی محدود نمیشود. این طرحها میتوانند پایههای اجتماعی و امنیتی منطقه را نیز تقویت کنند. پروژههای عمرانی با مشارکت مردم محلی و ایجاد فرصتهای شغلی، نقش مؤثری در انسجام ملی و کاهش نارضایتیهای اجتماعی دارند. درواقع، توسعه پایدار میتواند محرومیت و تبعیض را کاهش دهد و از این طریق جذابیت گروهکهای تروریستی برای جذب نیرو را کم کند.
تروریسم علیه توسعه
حملات تروریستی اخیر، بخشی از استراتژی سیستماتیک گروهکهای تروریستی برای مقابله با توسعه و حفظ وضعیت موجود در جنوب شرق ایران است. حیات این گروهکها مستقیماً به ادامه فقر و محرومیت گره خورده است؛ زیرا توسعه اقتصادی و اجتماعی، پایههای ایدئولوژیک و جذب نیرو را تضعیف میکند.
برای پیوستن به گروهکهای تروریستی، انگیزهای لازم است. یکی از بزرگترین انگیزهها برای پیوستن به گروهکها، ناشی از عدم توسعهیافتگی منطقه است. عدم توسعه، زمینهساز نارضایتی اقتصادی و اجتماعی، افزایش حس تبعیض و فاصله طبقاتی، واگرایی از مرکز و درنهایت پیوستن به گروهکهای تروریستی میشود.
این انگیزه توسط خود گروهکها ایجاد میشود. آنها با حملات تروریستی، نهتنها پروژههای توسعهای را متوقف میکنند بلکه میخواهند با این اقدامات تروریستی منطقه را به «کارخانه جذب تروریست» تبدیل کنند.
تاریخچه این رفتارها روشن است. در مهرماه ۱۳۸۸، ترور سردار نورعلی شوشتری، فرمانده قرارگاه قدس سپاه، نمونهای بارز از مقابله گروهکها با توسعه بود. سردار شوشتری طرحی برای تأمین امنیت استان توسط مردم محلی و محرومیتزدایی اجرا میکرد که شامل احداث بیمارستانهای صحرایی و توسعه کشاورزی در روستاهای محروم بود. این اقدامات تهدیدی جدی برای گروهک جندالشیطان به رهبری عبدالمالک ریگی بود. به همین دلیل، عامل انتحاری این گروهک با انفجار در همایش وحدت طوایف بلوچ، سردار شوشتری و چند رهبر محلی را به شهادت رساند تا مسیر توسعه استان را متوقف کند.
عملیات تروریستی داعش در تهران در سال ۱۳۹۶ نشان داد که بسیاری از عاملان از مناطق محروم جذب شده بودند. سیستان و بلوچستان نیز یکی از کمبرخوردارترین استانهای کشور است و گروهکهای تروریستی با جلوگیری از توسعه این استان، شرایط فقر و محرومیت را حفظ کرده و از آن بهعنوان اهرم جذب نیرو استفاده میکنند.
سابقۀ تروریسم ضدتوسعه در جنوب شرق
حملات تروریستی در شرق ایران، غالباً با هدف مهار توسعه و بهرهبرداری از فقر و محرومیت انجام شدهاند. در فروردین ۱۴۰۲، حملات گروهک تروریستی جیشالظلم به چابهار و راسک، تنها چند روز پس از تنشهای دیپلماتیک ایران با رژیم صهیونیستی رخ داد و ۱۰ نیروی امنیتی در این عملیات شهید شدند.
در ۱۵ آذرماه ۱۳۹۷ گروهک تروریستی موسوم به «انصارالفرقان» با بمبگذاری انتحاری در چابهار دو نفر را به شهادت رساند و ۴۸ نفر دیگر را زخمی کرد. یورونیوز در گزارشی با اشاره به اهمیت اقتصادی چابهار نوشت این بندر، باوجود تحریمهای گسترده آمریکا علیه ایران، میتواند بهعنوان یکی از تنفسگاههای تجاری و اقتصادی کشور عمل کند. این خبرگزاری تأکید کرد حملهکنندگان نیز از اهمیت استراتژیک این منطقه آگاه بوده و هدف اصلیشان، ناامنسازی چابهار بوده است. یورونیوز در توضیح چرایی هدف قرارگرفتن چابهار نوشت بندر «شهید بهشتی» توانسته است از تحریمهای آمریکا جان سالم به در برده و برای هند، افغانستان، پاکستان و کشورهای آسیای میانه اهمیت ویژه اقتصادی دارد. از مسیر این بندر، ایران به بازارهای شرق آسیا، آسیای میانه، قفقاز و حتی جنوب آفریقا دسترسی پیدا میکند. همچنین، پس از جنگ اوکراین و اعمال تحریمها علیه روسیه، چابهار که در مسیر کریدور شمال - جنوب قرار دارد، اهمیت استراتژیک خود را بیشازپیش افزایش داده است.
وقایع تروریستی در این منطقه، علاوه بر آثار امنیتی، پیامدهای اقتصادی ملموسی نیز دارند؛ ازجمله فرار سرمایه، کاهش سرمایهگذاری مستقیم خارجی، تخریب زیرساختها و هدایت منابع عمومی به سمت تأمین امنیت بهجای توسعه یا تجارت. بهاینترتیب حملات تروریستی، هم بر روند توسعه اقتصادی و تجاری منطقه تأثیر میگذارند و هم پتانسیل سرمایهگذاری و رشد اقتصادی را محدود میکنند. بنابراین هدف این حمله، ناامنسازی منطقه و جلوگیری از بهرهبرداری از بندر شهید بهشتی بود. بندری که از تحریمهای آمریکا معاف شده و نقش مهمی در دسترسی ایران به بازارهای شرق آسیا، آسیای میانه و جنوب آفریقا دارد. این الگو نشان میدهد تروریستها نهتنها با اقدامات خشونتآمیز، توسعه را متوقف میکنند، بلکه بودجه و منابع عمومی را نیز به سمت مسائل دیگر هدایت میکنند و بهاینترتیب، پیشرفت اقتصادی و اجتماعی استان را محدود میکنند. البته بهتازگی این بندر از لیست معافیتهای تحریمی آمریکا خارج شده است.
چرخۀ جذب نیرو
تروریسم ضدتوسعه، پیامدهای گستردهای برای منطقه دارد. عدم توسعه باعث نارضایتی اقتصادی و اجتماعی، افزایش حس تبعیض و فاصله طبقاتی و درنهایت واگرایی از مرکز میشود. این شرایط، زمینه جذب نیرو برای گروهکهای تروریستی را فراهم میکند. با ادامه پروژههای توسعهای، پایههای این چرخه سست میشود. ادامه پروژه انتقال آب چابهار - زاهدان، علاوه بر تأمین آب و امنیت اجتماعی، میتواند شرایط فقرزا و محرومیتزا را کاهش دهد و مانع از ادامه محرومیت در این مناطق شود. همانطور که تجربه گذشته نشان داده، ایجاد فرصتهای شغلی، ارتقای زیرساختها و مشارکت مردم محلی، بهترین راه برای کاهش انگیزه جذب به گروهکهای تروریستی است.
مقابله با گروهکهای تروریستی نیازمند رویکرد چندجانبه است. تقویت امنیت، سرمایهگذاری در توسعه محلی، مشارکت مردم و آگاهیبخشی به جامعه ازجمله اقداماتی هستند که میتوانند این تهدید را کاهش دهند. پروژههای توسعهای مانند انتقال آب چابهار - زاهدان، نهتنها بحران کمآبی را حل میکنند، بلکه پایههای تروریسم را نیز سست میکنند. زبان قدرت و اراده قاطع، تنها روشی است که گروهکها آن را میفهمند. اجازه ندادن به تروریستها برای گروگان گرفتن آینده منطقه، نیازمند پیشروی در پروژههای توسعهای و پایبندی به سیاستهای مستمر و پایدار است. با تحقق چنین برنامههایی علاوه بر تأمین امنیت منطقه، فرصتهای اقتصادی و اجتماعی برای مردم محلی افزایش پیدا میکند و زمینه جذب نیرو توسط گروهکها از بین میرود.