ایران، کشوری که هم جدول قطعی آب دارد و هم تولیدکننده مطرح سیب در دنیاست! این شاید یکی از عجیبترین پارادوکسهایی باشد که در کشور با آن درگیریم. قائمپناه، معاون اجرایی رئیسجمهور در آیین آغاز سال زراعی جدید با اشاره به سهم بالای بخش کشاورزی در مصرف منابع آبی گفت: «تخمینها نشان میدهد سهم بخش کشاورزی در کشور ۷۰ تا ۹۰ درصد، مصرف خانگی ۷ تا ۹ درصد و مصرف صنعتی حدود ۶ درصد است.
بهطور مثال سه استان خوزستان، فارس و تهران بهتنهایی ۳۵ درصد آب کشاورزی کشور را مصرف میکنند، همچنین برای تولید یک کیلوگرم گندم ۱۵۰۰ لیتر آب مصرف میشود که ۳۴ درصد بالاتر از میانگین جهانی است. درحالیکه ایران بهعنوان چهارمین تولیدکننده بزرگ سیب در جهان شناخته میشود و تولید محصولات باغی مهمی مانند پرتقال، انگور، خرما و بادام طی سالهای اخیر افزایش چشمگیری و بعضاً تا دوبرابری در طول 16 سال داشته است، چالش اصلی کمبود منابع آب و تناسب نداشتن بسیاری از این محصولات با شرایط اقلیمی خشک کشور، زنگ خطری جدی برای کشاورزی پایدار محسوب میشود.
با وجود رشد حدود 200 درصدی تولید سیب و پرتقال که هر دو نیاز آبی بالایی دارند، محصولاتی مانند بادام که سازگاری بیشتری با شرایط کمآبی ایران دارند و در طول 16 سال حدود 46 درصد رشد کردهاند هنوز به میزان کافی موردتوجه قرار نگرفتهاند. شاید این نکته قابلیادآوری باشد که «کشوری که جدول قطعی آب دارد، لوکیشن مناسبی برای کشت محصولات آببر مثل سیب و پرتقال نیست.» این گزارش روند تولید این محصولات را در 17 سال گذشته بررسی کرده و ضرورت بازنگری در سیاستهای کشاورزی برای حفظ منابع آب و توسعه کشت محصولات مقاوم به خشکی یا خشکزی را نشان میدهد.
طی 17 سال تولید سیب ایران 1.6 برابر شده است
آمارهای مربوط به تولید سیب در ایران از سال 1387 تا 1403 نشان میدهد میزان تولید این محصول در ایران از حجم 2 میلیون و 778 هزار تن در سال 87، به 4 میلیون و 412 هزار تن در سال 1403 رسیده است. به این ترتیب میزان تولید سیب در ابتدای دهه 90 بیش از 3 میلیون و 112 هزار تن بود که هرچند نوسانات اندکی را بنا به شرایط کشت تجربه میکرد، در نهایت پس از تجربه یک کاهش تولید قابل توجه در سال 97 که میزان تولید به 2 میلیون و 944 هزار تن کاهش یافته بود در سال 98 از مرز تولید 4 میلیون تن گذر کرد. این عدد در سال 1400 به میزان 4 میلیون و 224 هزار تن رسید و در سال بعد با تجربه یک کاهش حدود یک میلیون تنی عدد 3 میلیون و 982 هزار تنی را به ثبت رساند. در سال 1402 این عدد مجدد به حوالی 4 میلیون تن بازگشت و در نهایت طبق آخرین آمارهای وزارت جهاد کشاورزی، میزان تولید سیب در سال گذشته به میزان 4 میلیون و 412 هزار تن رسیده است. به بیان بهتر بررسی این دادهها نشان میدهد در طول 17 سال اخیر تولید سیب در ایران نزدیک به 1.6 برابر شده است.
تولید 50 درصد سیب ایران در همسایگی دریاچه ارومیه
بر اساس دادههای مربوط به زراعت محصولات باغی در سال 1403، استان آذربایجان غربی با داشتن 70 هزار و 98 هکتار زمین بارور و با سهم 27.5 درصدی بزرگترین وسعت کشاورزی را در کشور داراست. پس از آن، آذربایجان شرقی با 49 هزار و 782 هکتار و سهم 19.6 درصدی دوم است. نگاهی به دادههای وزارت جهاد کشاورزی نشان میدهد مجموع مساحت زیر کشت سیب ایران (سطح بارور) در سال 1403 حدود 254 هزار و 608 هکتار است که سهم دو استان همسایه دریاچه ارومیه بیش از 47 درصد است. همچنین سطح بارور سیب در ایران طی سالهای 1387 تا 1403 از 173 هزار و 340 هکتار با رشد 47 درصدی به 254 هزار و 608 هکتار رسیده است.
پس از این دو استان، فارس با حدود 20 هزار هکتار و سهم 7.8 درصدی سوم است. اصفهان با 20.7 هزار هکتار چهارم بوده، خراسان رضوی با 17.4 هزار هکتار پنجم و تهران با 9.4 هزار هکتار ششم است. در مقابل، استانهایی مانند بوشهر با 2 هکتار، هرمزگان با 24 هکتار، ایلام با 38 و خزوستان با 155 کمترین وسعت کشاورزی را دارند که عمدتاً ناشی از شرایط خشک و کمبود منابع آبی در این مناطق است.
این تفاوت فاحش در میزان زمینهای بارور میان استانها، اهمیت توجه به شرایط اقلیمی و جغرافیایی در برنامهریزیهای کشاورزی و توسعه روستایی کشور را دوچندان میکند. این اعداد و قرارگرفتن استانهایی همچون اصفهان و فارس در کنار آذربایجان غربی و شرقی بهعنوان بزرگترین تولیدکنندگان سیب نشان میدهد الگوی علمی و مدیریت شده از سوی دولتها بر کشاورزی ایران حاکم نبوده و مسئله کمبود آب چندان در تعیین الگوی کشت کشور تعیینکننده نبوده است.
افزایش کشت محصولات آببر در ایران خبر خوبی نیست
پرواضح است محصولات باغی مانند سیب از جمله محصولات نسبتاً آببر محسوب میشوند که نیاز آبی قابل توجهی دارند. با توجه به شرایط اقلیمی ایران که عمدتاً خشک و نیمهخشک است و کمبود منابع آب یکی از چالشهای اصلی بخش کشاورزی به شمار میرود، کشت این محصول با مشکلاتی همراه است. به ویژه سیب که به آب فراوانی نیاز دارد و در مناطقی با منابع آبی محدود ممکن است فشار بیشتری بر منابع آب زیرزمینی و سطحی وارد کنند. در کل، افزایش کشت این محصول در مناطق کمآب ایران میتواند باعث کاهش سطح آبهای زیرزمینی و تشدید بحران آب شود، بنابراین استفاده بهینه از تکنولوژیهای آبیاری مدرن و انتخاب ارقام مقاوم به خشکی اهمیت بالایی دارد تا بتوان تولید پایدار و حفظ منابع آب را تضمین کرد.
همانطور که در آمارها اشاره شد، میزان تولید بادام در طول 16 سال حدود 46 درصد بوده است. این در حالی است که تولید محصولاتی مثل سیب و پرتقال که نیاز آبی بالایی دارند در طول این مدت به حدود 2 برابر نیز رسیده است. محصولاتی مانند بادام به دلیل نیاز آبی کمتر و مقاومت بیشتر نسبت به خشکی، بهویژه در شرایط اقلیمی خشک و نیمهخشک ایران، گزینه مناسبی برای کشت محسوب میشوند. بادام نسبت به میوههای آببر مانند سیب و پرتقال، به منابع آب کمتری نیاز دارد و میتواند در مناطق با کمبود آب و خاکهای کمتر حاصلخیز نیز به خوبی رشد کند.
این ویژگیها باعث شده است که توسعه باغات بادام، علاوه بر کاهش فشار بر منابع آبی، به حفظ پایداری کشاورزی در ایران کمک کند. همچنین بادام به دلیل بازار خوب داخلی و صادراتی، اقتصادی بودن تولید و سازگاری با شرایط محیطی، به عنوان یکی از گزینههای کلیدی برای بهبود بهرهوری و مدیریت منابع آب در کشاورزی کشور مطرح است.