فرهیختگان: با فراگیری ویروس کرونا و ورود آن در سال ۱۳۹۸ به ایران، تغییرات گسترده و اساسی در نحوه تعاملات اجتماعی و زندگی روزمره مردم ایران و جهان رخ داد. محدودیتهایی که همراه با این ویروس فراگیر ظهور و بروز داشت سبب شد تا شکل و شمایل زندگی اجتماعی، فرهنگی و حتی اقتصادی انسانها از حالت عادی و عرفی خود فاصله گرفته و دگرگون شود. پیش از شیوع کرونا، تعاملات اجتماعی مردم بیشتر در قالب دید و بازدیدهای خانوادگی و دوستانه، حضور در جمعهای مختلف، شرکت در مراسم و گعدههای رسمی و غیررسمی و سفرهای خانوادگی و دوستانه شکل میگرفت.
اما با محدودیتهای ناشی از این پاندمی، این نوع تعاملات شکل و شمایل خود را از دست داد و جای خود را به شکلهای جدید تعاملی و ارتباطی داد که عمدتاً به واسطه فضای مجازی و بسترهای اینترنتی امکانپذیر بود و بهتدریج مردم به سرگرمیهای فردی در منزلهای خود روی آوردند. به همین جهت از سال 1398 به بعد شاهد رشد چشمگیر فضای آنلاین، بازیهای ویدئویی، کتابخوانی دیجیتال و شبکههای اجتماعی به شکل جدی بودیم که سبب شد تا جایگزین تعاملات جمعی و حضور فیزیکی در محیطهای عمومی شوند. با محدود شدن تعاملات حضوری، نقش فضای مجازی و اینترنت در زندگی روزمره مردم پررنگتر از همیشه شده است.
شبکههای اجتماعی، پیامرسانها و پلتفرمهای آنلاین به اصلیترین بستر ارتباطی تبدیل شدهاند و مردم برای برقراری ارتباط با دوستان، خانواده و حتی همکاران ناچار به استفاده از این فضا هستند. این استفاده گسترده، به مرور زمان به وابستگی بیشتری نسبت به اینترنت و فضای مجازی منجر شد. از سال ۱۳۹۸ تا امروز، میزان وابستگی به مصرف اینترنت و حضور فعال در فضای مجازی به طرز قابل توجهی افزایش یافته و استفاده از این فضا، به بخشی از زندگی روزمره تبدیل شده است. در کنار رشد چشمگیر وابستگی مردم به فضای مجازی یکی از اتفاقات مهم در فضای مجازی، ظهور بیشتر و گسترش فعالیت اینفلوئنسرها یا همان اشخاص تأثیرگذار است. این افراد، با داشتن مخاطبان گسترده در شبکههای اجتماعی، نقش مهمی در جهتدهی وضعیت سوشالمدیا داشته و دارند و طبق نظر برخی کارشناسان حتی بر رفتار و نگرش جامعه مخاطب خود نیز تأثیر گذاشتهاند. پرسش اساسی که اکنون مطرح میشود این است که اینفلوئنسرهای فارسی این روزها در کدام اپلیکیشنها فعالتر هستند، چه نوع محتوایی تولید میکنند و مخاطبان آنها بیشتر به چه موضوعاتی علاقهمند هستند و آیا نوع موضوعات هر شبکه مجازی خاص آن شبکه است.
فعالیت اینفلوئنسرها در شبکههای اجتماعی مختلف مانند اینستاگرام، تلگرام، توییتر(ایکس) و پلتفرمهایی مانند روبیکا، بله و ایتا متمرکز است. با این حال در این فضاها، محتوای تولیدی اینفلوئنسرها شامل موضوعات متنوعی است از آموزش و اطلاعرسانی، سرگرمی، ورزش، آشپزی، مد و لباس گرفته تا نقد اجتماعی و فرهنگی. برخی اینفلوئنسرها تمرکز خود را بر محتوای آموزشی و اطلاعرسانی گذاشتهاند و با تولید ویدئوهای کوتاه یا پستهای متنی در حال تأثیرگذاری بر مخاطبان خود هستند. در مقابل، عدهای دیگر بیشتر به تولید محتوای سرگرمی و سبک زندگی میپردازند و با خلق آیتمهای طنز یا نمایش تجربههای شخصی، تلاش میکنند مخاطبان خود را جذب کنند. با این حال فضای اینفلوئنسری در سالهای گذشته با فراز و نشیبهای مختلفی مواجه بوده است. در سالهای اخیر علاوه بر ظهور و رشد قابل توجه اینفلوئنسرها در شبکههای داخلی، شاهد فراز و نشیب مخاطبان اینفلوئنسرها در بسترهای خارجی همانند ایکس و تلگرام به دلیل فیلترینگ آنها بودهایم. با این حال طبق آمار منتشر شده اینفلوئنسرها معمولاً یکی از سه بستر تلگرام، ایکس و اینستاگرام را میدان فعالیت خود قرار میدهند. این سه بستر با آنکه در سالهای اخیر فیلتر شدهانده اما همچنان کاربران زیادی از این بسترها استفاده میکنند.
اینستاگرام همچنان در صدر شبکههای تبلیغاتی
این روزها اینستاگرام همچنان جزء اصلی و مهمترین بسترهای تعاملی، تبلیغاتی و اقتصادی در بین اینفلوئنسرهای فارسی زبان به حساب میآید. آمارها و اعدادی که مرکز پژوهشی بتا در شهریور 1404 منتشر کرده است نشان میدهد ساختار توزیع فالوورها در اینستاگرام فارسی زبان به طرز معناداری هرمی است. در رأس این هرم تنها یک درصد از کاربران قرار دارند که بیش از پنج میلیون نفر دنبالکننده دارند و به عنوان ابراینفلوئنسر شناخته میشوند. در لایهها و ردههای پایینتر نیز بخش گستردهای از اینفلوئنسرها با تعداد فالوور کمتر اما با نرخ تعاملی بالاتری قرار دارند. این گروه که به نسبت ابراینفلوئنسرها مخاطب کمتری دارند اما برای برند و کسب و کارهای اینترنتی بسیار جذابتر هستند؛ چراکه هزینه همکاری با آنها منطقیتر از ابراینفلوئنسرها است.
طبق گزارش مرکز پژوهشی بتا، 25 حساب برتر فارسی زبان در اینستاگرام که مورد توجه کاربران فارسی زبان قرار گرفته نشاندهنده این موضوع است که تعداد قابل توجهی از مردم در این فضا به دنبال ترکیبی از موضوعات مانند اخبار، سرگرمی، موسیقی، سینما و پیگیری شخصیت محبوب هنری خود هستند و بیشتر بر موضوعات کلی مانند فرهنگ و سبک زندگی تمرکز کردهاند.
تلگرام یکی از مهمترین پیامرسانها برای اینفلوئنسرها بوده است
با وجود گذشت پنج سال از فیلترینگ پیامرسان تلگرام در ایران، با این حال آمارها حاکی از این است که تلگرام به عنوان یکی از اصلیترین پیامرسانها در فضای مجازی ایران نقش تأثیرگذاری در اطلاعرسانی اخبار و سرگرمی مخاطبان، آموزش و بازاریابی دارد. توجه کاربران به کانالهای پرمخاطب در این اپلیکیشن نشان میدهد عمده کانالها در بازه 200 تا 500 هزار مخاطب قرار دارند. کانالهای بالای دو میلیون مخاطب نیز در این اپلیکیشن برخلاف اینستاگرام بسیار کمتر بوده و به نوعی تعداد مخاطبان بالای 500 هزار نفر بسیار محدود و انحصاری در دست تنها چند نفر قرار دارند و همین مسئله باعث شده تا تعداد کانالهایی که مخاطبان میلیونی دارند در این بستر بسیار محدود باشد.
اطلاعات منتشر شده از وضعیت کاربران و اینفلوئنسرهای تلگرام حاکی از این است که تمرکز اصلی کاربران بر کانالهایی است که مخاطبان میلیونی نداشته و ندارند، به این ترتیب بیشترین و عمدهترین سهم کانالها مربوط به بازه 200 تا 500 هزار عضو بوده است. در رده بعدی اما کانالهای بین 500 هزار تا یک میلیون نفر قرار دارند. الگوی مخاطبان کانالها در تلگرام همانند اینستاگرام هرمی شکل بوده و نشان میدهد تعداد کمی کانال فوقالعاده بزرگ در رأس هرم قرار دارند، درحالیکه اکثر کانالها در دستههای چند صد هزار نفری متمرکز هستند. موضوعاتی که در این کانالها مورد توجه قرار گرفته است برخلاف اینستاگرام اکثراً موضوعات هدفمند و تخصصی بوده است و یا موضوعاتی بودهاند که جامعه وفاداری از دنبالکنندگان را به خود جذب کردهاند.
فهرست منتشر شده از 25 کانال تلگرامی با بیشترین مخاطب نشان میدهد تلگرام بیش از هر چیزی در بین مخاطبان فارسی زبان خود کارکردی خبری پیدا کرده است و مخاطبان ایرانی اخبار را از این فضا دنبال و رصد میکنند. در کنار پیگیری اخبار و رصد لحظهای اتفاقات، کاربران ایرانی معمولاً در تلگرام به دنبال دسترسی به فیلترشکنها و پیدا کردن پروکسی مناسب بودهاند. همچنین پیگیری موضوعات اقتصادی و سرگرمی از دیگر موضوعات قابل توجه مخاطبان ایرانی در این بستر است.
43 درصد اینفلوئنسرهای زن در ایکس فعالان فرهنگی و رسانهای هستند
مهمترین موضوعاتی که زنان اینفلوئنسر در ایکس دنبال میکنند به ترتیب شامل موضوعاتی مانند مسائل سیاسی، خبرهای لحظهای، مجریگری، سینما و تلویزیون است. طبق نمودار انتشار یافته در گزارش مرکز پژوهشی بتا، زنان اینفلوئنسر فعال در ایکس بیش از هر چیزی در نقشهایی مانند فعالان فرهنگی_ رسانهای و خبرنگاری حاضر میشوند، به نحوی که 43 درصد حاضران در این نقش حضور دارند. نقشهای دیگر نیز به ترتیب شامل نقش توییتری (20 درصد)، سلبریتیها (17 درصد)، سیاستمداران (10 درصد) و فعالان مدنی (7 درصد) سهم به خود اختصاص دادهاند. با این وجود در خارج از کشور زنان بیشتر نقش خبرنگار و سلبریتیگری در فضای ایکس را به عهده دارند. همچنین آمارها و اعداد میگویند کارکرد صفحات زنان اینفلوئنسر داخل کشور حدود 45 درصد به دست فعالان توییتری بوده و بعد از آن سیاستمدارن با 22 درصد و سپس خبرنگاران فرهنگی _ رسانهای با 11 درصد دیده شدهاند. این آمار در خارج از کشور اما به قدر معناداری متفاوت است؛ چراکه نقش اصلی بر عهدی خبرنگاران و فعالان رسانهای با 57 درصد و بعد از آن سلبریتیها با 19 درصد و سپس فعالان توییتری با 9 درصد قرار دارد.
در ایتا روانشناسی و ادبیات و در روبیکا سیاست و اقتصاد مورد استقبال است
علاوه بر همه آمار و اطلاعات منتشر شده در خصوص اینفلوئنسرها درسه بستر ایکس، تلگرام و اینستاگرام گفتنی است طبق آمار و اعداد رسمی مرکز پژوهشی بتا در بستری مانند ایتا 6 موضوع قابل توجه کاربران و اینفلوئنسرها بوده است. موضوعاتی مانند روانشناسی و ادبیات، آشپزی و پوشاک و خانهداری، سیاست و ورزش، مذهب و عرفان، موسیقی و طنز، دانستنی و علم مورد استقبال قرار گرفتهاند. همینطور در فضایی مانند روبیکا موضوعاتی مانند سیاست و اقتصاد، سینما و سرگرمی، علمی و دانستنی، ورزش و دوستیابی، فرهنگ و آیتی و موسیقی و ادبیات مورد استقبال قرار گرفتهاند.
وضعیت اینفلوئنسرهای ایرانی در شبکههای اجتماعی به ما نشان میدهد هر بستر اینترنتی و مجازی مخاطبان و محتوای مختص به خود را تولید و انتشار میدهد. اینستاگرام فضای غالب سرگرمی و سبک زندگی است. تلگرام با کارکرد چندمنظوره مخاطبان وسیعی را در خود جای داده و ایکس به کارزار اصلی کشاکشهای سیاسی تبدیل شده است. زنان نیز در این بسترها با جامعه مخاطب قابل توجه همواره نقش مهمی در اثرگذاری و هدایت جامعه ایرانی داشتهاند.