هیئت انتخاب اسکار، بالاخره پس از بحثها و گمانهزنیهای دامنهدار، فیلم سینمایی «علت مرگ نامعلوم» را بهعنوان نماینده ایران در نودوهشتمین دوره مراسم اسکار معرفی کرد. پیش از این بسیاری از منتقدان، صاحبان آثار و سینماگران فیلمهایی نظیر «زن و بچه»، «پیرپسر» و حتی «غریزه» را در قامت یک انتخاب مطلوب قلمداد میکردند و با وجود آنها، شانس موفقیت در این جشن را کم نمیدانستند.
معرفی «علت مرگ نامعلوم» چند علامت سوال در ذهن پدید میآورد؛ نخست آنکه آیا فیلم موردنظر چه از لحاظ سینمایی و چه از حیث مضمونی لایق ارسال به آکادمی بوده است؟ یا باید در میان پنج اثر برگزیده، عنوان دیگری به اسکار فرستاده میشد؟ آیا در بین فیلمهای بیرون مانده، اثری وجود نداشت که لقب نماینده ایران در مهمترین جشن سینمایی سال را یدک بکشد؟ یا چه معیاری برای حضور موفق در این دورهمی نیاز است؟ سوای این موضوع، باید به یک پرسش اساسیتر نیز پرداخت که دلیل حضور هرساله ما در اسکار آنهم بهعنوان یکی از معدود آلترناتیوهای باقیمانده در برابر هژمونی فرهنگی آمریکا چیست؟
پیش کور یکچشمی پادشاه است
هیئت انتخاب سینمای ایران برای ارسال فیلم به مراسم اسکار، بهجز «علت مرگ نامعلوم»، نام چهار اثر دیگر را نیز به رسانهها اعلام کرده بود که بدون هیچ غلوی، اسم تنها اثر بلند سینمایی «علی زرنگار» در انتهای فهرست اعلامی قرار داشت و کمتر کسی شانسی برای آن قائل میشد. «پیرپسر»، «زن و بچه»، «زیبا صدایم کن» و «رها» رقیب «علت مرگ نامعلوم» در این کارزار بودند و تقریبا اغلب رسانههای سینمایی و همینطور جراید چپ و راست اهمیت و شانسی برای این فیلم و رها قائل نمیشدند؛ حتی «زیبا صدایم کن»، آخرین ساخته رسول صدرعاملی نیز با وجود برخورداری از حمایت مالی بنیاد سینمایی فارابی -بهعنوان اصلیترین نهاد تصمیمگیرنده درخصوص معرفی نماینده سینمای ایران به آکادمی- از درصد شانس بالایی برای معرفی به اسکار برخوردار نبود، ولی این گمان مطرح بود که ممکن است فارابی با اعمال نظر، فیلم خودش را به این جشن ارسال کند، اما درنهایت شگفتی اوضاع بهگونهای که رسانهها انتظار داشتند پیش نرفت و قرعه فال به نام «علت مرگ نامعلوم» افتاد.
جنس شگفتی اهالی سینما با وجود اتفاقاتی که در سینمای ما در حال جریان است تفاوت دارد و میتوان از انتخاب این فیلم در یکی از تصمیمهای جنجالی مدیران سینمایی کشور، حداقل در نسبت با رقبایش دفاع کرد. «زن و بچه» و «پیرپسر» متعلق به جریان اصلی و مسلط سینمای ایران هستند و کسر قابلتوجهی از محتوای تولیدشده در چندماه اخیر را بیحسابوکتاب و صرفا به دلیل معانیای که بهشکل باربط و بیربط از متن اثر استخراج میکنند به خودشان اختصاص دادهاند. «زن و بچه» و بهویژه «پیرپسر» بیش از آنکه با جهان سینماییشان به مخاطب معرفی شوند با نسبتی که در مواجهه با ساختار سیاسی برقرار میکنند، تعریف میشوند و به همین خاطر هم صاحبان آنها حضور در اسکار را حق مسلم خویش قلمداد میکنند.
در چنین شرایطی، اجماع بر سر «علت مرگ نامعلوم» به اندازه انتخاب «رها» و «زیبا صدایم کن» عمل پرریسکی نیست و در عین حال نسبتا موجه بهنظر میرسد، زیرا فیلم از یک طرف نماینده هیچ یک از جناحهای اصلی سینمای ایران اعم از دولتی-ارگانی و بخش خصوصی مسئلهدار نیست که رسانهها را با خود وارد چالش اساسی کند و از سویی دیگر، کیفیت اثر، چه در بعد ساختار روایی و چه از لحاظ فرم بصری در حدی هست که بتواند فشارها را از روی هیئت انتخاب بردارد.
به بیان دیگر، «علت مرگ نامعلوم» حتی با وجود عدم همراهی رسانهها و جریان اصلی منتقدان در مقایسه با باقی آثار فهرست نهایی معرفی به اسکار از منظر سینمایی و همینطور زیباییشناسانه حرفهای بیشتری برای گفتن دارد و بهقول معروف در سرزمین کوران پادشاه است. اما آیا مهندسی هیئت انتخاب در گزینش این اثر باید لبخند رضایت را بر لبهای مخاطبان سینمای ایران و سیاستهای فرهنگی نظام جاری کند؟
علت مرگ نامعلوم؛ فیلم خوب در جای اشتباهی
فیلم علی زرنگار در مواجهه با چهار رقیبش در فهرست هیئت انتخاب اثر قابل دفاعی به حساب میآید، اما آیا در نسبت با باقی آثار برای حضور مقدماتی در جشن سینمایی اسکار اثر موجهی است؟ فیلمها برای حضور موفق در جشنوارهها و بهخصوص جشنهای سینمایی در غرب و ینگهدنیا سوای برخورداری از کیفیت فنی باید از شرایط خاص و ویژهای هم برخوردار باشند که در ادامه به آنها اشاره میکنیم، اما نحوه عملکرد اعضای هیئت انتخاب در رسیدن به این اثر، بیش از آنکه برمبنای یک فرایند حرفهای صورت گرفته باشد با توجه به مصلحت سینمای ایران و برمبنای به بنبست کشاندن انتقادات موجه و غیرموجه طرحریزی شده است. همانطور که پیشتر اشاره شد اگر یک فیلم دولتی -که یکی از نمایندگانش با «زیبا صدایم کن» در میان آثار حضور داشت- برگزیده میشد، کنترل اوضاع بهراحتی ممکن نبود و دامنه بحثها انرژی سینماگران و جراید را میگرفت.
در واقع، هیئت انتخاب اینطور فکر کرد که میتواند با مطرح کردن اسم «علت مرگ نامعلوم» هم فشار را از روی وزارت ارشاد بردارد و هم با معیار قرار دادن یک داوری بهاصطلاح عادلانه و تخصصی وسط ماجرا را بگیرد. در این حال و هوا ممکن است برخی لب به اعتراض باز کنند، اما پیشبینی میشود چون فیلم مربوطه در راستای سلیقه جشنوارهای دستاندرکاران سینمای ایران تعریف میشود، کار به جای باریکی نخواهد رسید و دعواها بیخ پیدا نمیکند، مگر آنکه اتفاق پیشبینینشدهای رخ دهد. رویکرد میانه هیئت انتخاب پس از بحثهای شکلگرفته در مجلس شورای اسلامی حول فیلم سینمایی «پیرپسر»، مسئولان معرفی فیلم به اسکار را بر آن داشت که قضیه را با انتخاب «علت مرگ نامعلوم» خاتمه داده و پرونده را ببندند تا پای وزیر فرهنگ دوباره به مجلس باز نشود، وگرنه فیلمها و آثاری بودند که میشد سوای این فهرست بر سر آنها به اجماع رسید.
جای خالی سینمای ملی
باتوجه به گمانهزنیهای صورتگرفته و حرفهای درگوشی، از «ناتور دشت» بهعنوان یکی از شانسهای حضور سینمای ایران در اسکار 2026 نام میبردند، اما وقتی خبر رسمی پنج فیلم نهایی برای معرفی به آکادمی دراختیار رسانهها قرار گرفت، هیچ نام و نشانی از دومین اثر بلند سینمایی «محمدرضا خردمندان» در میان نبود. فیلم پیش از موعد مقرر آکادمی در سالنهای سینما اکران شد و از شرایط عمومی لازم برای حضور در میان آثار نهایی سینمای ایران بهرهمند بود، اما حتی در کنار فیلم سینمای «رها» نیز فرصت عرض اندام پیدا نکرد که بخواهد مورد ارزیابی اعضای هیئت انتخاب قرار بگیرد! «ناتوردشت» در مقایسه با اکثر فیلمهای این فهرست چه از منظر سینمایی و چه از حیث حرفی که ادعای بیان آن را دارد جلوتر، اینجاییتر و ملیتر است و اگر بهعنوان فیلم ششم فرصتی برای بروز پیدا میکرد، خودبهخود یکی از موارد قابل ارزیابی به حساب میآمد که نمیشد بهراحتی از کنار آن گذشت.
در میان آثار بررسیشده در هیئت انتخاب سینمای ایران، تنها «زیبا صدایم کن» است که فارغ از بحثهای سینمایی حامل نگاههای ملی است و رو به مخاطب ایرانی دارد، درحالیکه جنبههای توریستی و غربباور «زن و بچه»، «پیرپسر» و «رها» در نگاه به فرهنگ مردم ایران کتمانناپذیر است. اگر سد شکسته میشد و «ناتوردشت» هم وارد این جریان میشد، داستان کمی فرق میکرد، اما گویا مهندسی انتخابها در مرحله مقدماتی و درنهایت معرفی فیلم علی زرنگار به آکادمی آنقدر اهمیت داشت که جایی برای محصول مهم سازمان سینمایی سوره کنار گذاشته نشود و الا با هر متر و معیاری، «ناتوردشت» بیش از ضعیفترین فیلم این فهرست، یعنی «رها» لایق حضور در سیاهه هیئت انتخاب بود.