کشور‌های اسلامی معتقدند که رشد اقتصادی قدرت نظامی و امنیت ملی به‌شدت بر پیشرفت‌های فناورانه وابسته‌اند. بسیاری از آن‌ها به‌ویژه در سال‌های اخیر با افزایش بودجه‌های علمی و فناورانه روبه‌رو شده‌اند. کشور‌های جهان اسلام در حالی امروز از کشور‌های غربی از نظر توسعه علمی و فناوری عقب مانده‌اند که هزاران سال پیش، برترین و نام‌آورترین دانشمندان دنیا در کشور‌های اسلامی حضور داشتند اما با حمله مغول‌ها و آتش‌سوزی‌های گسترده‌ای که اتفاق افتاد، همه چیز معکوس شد و حجم زیادی از مباحث علمی که در کتاب‌ها منتشر شده بودند، خاکستر شدند و همین سرآغاز عقب ماندند اما به نظر می‌رسد جهان اسلام بار دیگر در مسیر پیشرفت نوآوری قرار گرفته و دنیا قرار است بار دیگر شاهد «عصر طلایی» کشور‌های جهان اسلام باشد. 

ترکیه بیشترین مقالات مشترک را با کشور‌های اسلامی دارد

همکاری‌های بین‌المللی یکی از راه‌های پیشرفت و توسعه کشور‌ها در زمینه‌های علمی و فناوری است و این مشارکت‌ها به‌رغم اینکه بین تمام کشور‌های دنیا وجود دارد، اما در کشور‌های منطقه و کشور‌های جهان اسلام، همکاری‌های گسترده‌تری با یکدیگر دارند. «زبط خان شینواری»، استاد دانشگاه ملی قائد اعظم، از دانشگاه‌های دولتی پژوهشی اسلام‌آباد پاکستان، عنوان کرده که بررسی مؤسسات آموزش عالی یکی از شاخص‌هایی است که در بررسی علم و فناوری در کشور‌های اسلامی مورد استفاده قرار می‌گیرد. ارزیابی کیفیت و شهرت دانشگاه‌ها و مؤسسات پژوهشی در کشور‌های جهان اسلام مسئله‌ای حیاتی است. عواملی چون رده‌بندی‌ها، همکاری با مؤسسات بین‌المللی، سرمایه‌گذاری‌های پژوهشی، و حضور اعضای هیئت‌علمی مشهور به ارزیابی توسعه علم و فناوری کمک می‌کند.
ایران به عنوان یکی از کشور‌های جهان اسلام شناخته می‌شود که در آخرین رده‌بندی سایمگو در رده 17، برترین تولیدکننده علم دنیا قرار گرفته است. از سوی دیگر، طبق آماری که اسکوپوس منتشر کرده، طی سال‌های اخیر بین سال‌های 2024- 2019، قریب 7 درصد از تولیدات بین‌المللی خود را با همکاری شماری از کشور‌های اسلامی از قبیل ترکیه، لبنان، عربستان، اندونزی و غیره انجام می‌دهد. در میان کشور‌ها، بیشترین همکار‌های علمی و فناورانه ایران با کشور ترکیه بوده است که در رده 15 برترین تولیدکنندگان علم دنیا قرار گرفته است. حدود 2 درصد از این همکاری‌ها در تولید مقالات علمی مشترک با ترکیه بوده که بالاترین سهم مقالات مشترک با کشور‌های اسلامی را نشان می‌دهد و در سال 2024، حدود 2209 مقاله مشترک بین ایران و این کشور منتشر شده است. 

عربستان سومین تولیدکنندۀ علم جهان اسلام است 

«زبط خان شینواری» معتقد است: ارزیابی همکاری‌ها و مشارکت‌های بین‌المللی بین محققان، مؤسسات و صنعت در کشور‌های اسلامی از اهمیت بالایی برخوردار است. این همکاری‌ها تبادل دانش، انتقال فناوری و دسترسی به منابع را تسهیل می‌کند که منجر به توسعه علم و فناوری می‌شود. پس از ترکیه، عراق، مالزی، عربستان، پاکستان و مصر درمجموع یک درصد از همکاری‌ها را در تولید مقالات علمی به خود اختصاص داده‌اند که در این بین، 927 مقاله علمی ماحصل همکاری ایران با عربستان صعودی بوده است.
عربستان سعودی در پایگاه سایمگو در رده 18، بالاتر از اندونزی و یک پله پایین‌تر از ایران و درواقع، سومین کشور برتر علمی در میان کشور‌های مسلمان جا خوش کرده است. اما با نگاهی به جایگاه اندونزی به عنوان یکی از کشور‌های جهان اسلام که با دو پله پایین‌تر از ایران، در رده 19 برترین تولیدکنندگان علم در دنیا قرار گرفته، باید گفت همکاری‌های علمی و فناورانه ایران با رقیب خود یعنی اندونزی خیلی چشمگیر نیست و تنها به انتشار 231 مقاله مشترک منتهی شده است. این آمار‌ها حکایت از آن دارد که به‌خوبی نتوانسته‌ایم از ظرفیت کشور‌های همسایه و منطقه استفاده کنیم. براین اساس، چهار کشور ترکیه، ایران، عربستان سعودی و اندونزی از کشور‌های جهان اسلام در جمع 20 کشور برتر دنیا از منظر مقالات و تولیدات علمی قرار گرفته‌اند. 

لبنان با سهم 84 درصدی رتبۀ اول تولید مقالات علمی مشترک دنیا

در سال 2024، ایران 75501 مقاله علمی منتشر کرده درحالی‌که رقم مقالات علمی در ترکیه به 82150 مقاله رسید. ایران به‌رغم افزایش 1.82 درصدی، یک پله سقوط کرده و از رده 16 در سال 2023 به رتبه 17 در سال 2024 تنزل رتبه داشته است. در بین کشور‌های جهان اسلام، تا سال 2024، لبنان با سهم 84 درصدی در تولید مقالات علمی مشترک، جایگاه نخست را در دنیا از آن خود کرده است. بعد از آن هم عربستان سهودی با سهم 79 درصدی در تولید مقالات بین‌المللی قرار دارد. همچنین امارات با سهم 77 درصد و عمان با سهم 76 درصدی به ترتیب رده‌های سوم و چهارم را کسب کرده‌اند.
در این میان، بحرین هم با توجه به اینکه 74 درصد مقالات علمی خود را در اشتراک با دیگر کشور‌ها از آن خود کرده است به گفته استاد دانشگاه ملی قائد اعظم، کشور‌های اسلامی در سال‌های اخیر شاهد رشد در مقالات علمی و استناد‌ها بوده که بیانگر افزایش تولیدات علمی است. کشور‌هایی چون ایران، ترکیه و عربستان سهم قابل‌توجهی از مقالات علمی و پوشش رشته‌های مختلف را به خود اختصاص داده و سهم قابل‌توجهی از حوزه‌های پزشکی، مهندسی و علم مواد را به دست آورده‌اند. مقالات و استنادات علمی را یکی از شاخص‌های مهم در بررسی وضعیت علم و فناوری در کشور‌های اسلامی قلمداد کرده است. به طوری که تعداد و کیفیت مقالات علمی کشور‌های اسلامی بیانگر میزان خروجی مقالات علمی و سهم آن‌ها از دانش جهانی است. در سال گذشته، بالاترین سهم تولید مقالات علمی در بین کشور‌های اسلامی به ترکیه با 1.89 درصد می‌رسد و بعد از آن ایران با سهم 1.75 درصدی قرار دارد. عربستان با سهم 1.66، اندونزی با سهم 1.49 و مالزی با سهم 1.17 درصدی در رده‌های سوم تا پنجم قرار گرفته‌اند. 
به گفته این استاد دانشگاه، پیشرفت فناوری در برخی کشور‌ها که به عنوان «ملت‌های نوپا» شناخته می‌شوند، یک اکوسیستم فناوری پویا را پرورش داده و در زمینه‌هایی چون امنیت سایبری، کشاورزی و مراقبت‌های بهداشتی، راه‌حل‌های نوآورانه‌ای ارائه می‌دهند. امارات در فناوری‌های پیشرفته‌ای چون هوش مصنوعی، رباتیک و انرژی‌های تجدیدپذیر سرمایه‌گذاری کرده تا به این واسطه بتواند اقتصاد خود را تنوع بخشیده و به یک قطب فناوری منطقه‌ای تبدیل شود. در ادامه، مالزی با تولید 50854 مقاله علمی در سال 2024 توانست رتبه 23 دنیا و پنجم کشور‌های اسلامی را از آن خود کند که این مقالات، 1.17 درصد از کل مقالات دنیا را تشکیل می‌دهد. این کشور، 60.31 درصد از مقالات خود را به طور مشترک با سایر کشور‌ها تولید می‌کند. مصری‌ها هم که در سال گذشته 43835 مقاله تولید کردند، توانستند با سهم 1.01 درصدی از کل مقالات دنیا، جایگاه 25ام را از آن خود کنند و در میان کشور‌های جهان اسلام جایگاه ششم را به دست آورند. پاکستان هم با قرار گرفتن در جایگاه 26 دنیا و هفتم در میان کشور‌های اسلامی، 43007 مقاله علمی تولید کرده که سهم آن از کل مقالات دنیا 0.99 درصد عنوان شده است. 
رتبه 37 برترین کشور تولیدکننده علم دنیا هم به عراق می‌رسد که در سال 2024 حدودد 28606 مقاله منتشر کرد که سهم آن از مقالات دنیا 0.66 بود. عراق هشتمین کشور بین کشور‌های اسلامی است. امارات که یکی از کشور‌های فناور منطقه محسوب می‌شود، با تولید 22930 مقاله و سهم 0.53 درصد از کل مقالات دنیا، رتبه 42 دنیا و نهم کشور‌های اسلامی را از آن خود کرده است. نیجریه، دهمین کشور برتر تولید‌کننده مقالات علمی در میان کشور‌های جهان اسلام با 19951 مقاله، رتبه 42 دنیا را به دست آورده که سهم آن از کل مقالات دنیا 0.46 درصد است. 58.98 درصد از مقالات نیجریه به صورت بین‌المللی تولید می‌شود. مراکش با 18273 مقاله و سهم 0.42 درصدی از کل مقالات دنیا و سهم 37.84 درصدی مقالات بین‌المللی در رده 51 دنیا و 11 کشور‌های اسلامی قرار دارد. اردن با 14427 مقاله و کسب سهم 0.33 درصدی از کل مقالات دنیا و سهم 68.61 درصدی مقالات بین‌المللی رتبه 55 دنیا و 12 جهان اسلام را کسب کرده است. پس از آن، الجزایر با 13081 مقاله و سهم 0.3 درصدی از کل مقالات دنیا و سهم 47.15 درصد از مقالات بین‌المللی در جایگاه 56 دنیا و 13 در میان کشور‌های اسلامی قرار گرفته است. 

ایران برترین تولیدکنندۀ مقالات هوش مصنوعی جهان اسلام

هوش مصنوعی به عنوان یکی از فناوری‌های نوظهور توانسته جایگاه ویژه‌ای بین کشور‌های دنیا پیدا کند به طوری که علاوه بر کشور‌های پیشرو در این حوزه مانند آمریکا و چین، کشور‌های جهان اسلام نیز به پیشرفت‌های چشمگیری در این زمینه دست یافته و توانسته‌اند جایگاه قابل تأملی را از آن خود کنند.
طبق رتبه‌بندی سایمگو، در حوزه هوش مصنوعی در سال 2024، ایران با تولید 1328 مقاله، در رده 15 برترین‌های دنیا قرار گرفته و به عبارتی، در جمع کشور‌های جهان اسلام، بالاتر از همه است. بعد از آن، عربستان با 1167 مقاله هوش مصنوعی در رده 16 و ترکیه با 1152 مقاله در رده 17 دنیا جا خوش کرده‌اند. پس از آن‌ها، اندونزی با 1109 مقاله مرتبط با هوش مصنوعی در رده 19 و مالزی نیز با یک پله پایین‌تر، با 1052 مقاله در جایگاه 20 دنیا قرار گرفته است. به عبارتی، از جمع 20 کشور برتر دنیا در زمینه تولید مقالات علمی هوش مصنوعی، 5 کشور جزء کشور‌های اسلامی‌اند. 

متن کامل گزارش ندا اظهری، خبرنگار گروه دانشگاه را در روزنامه فرهیختگان بخوانید