محمداحسان عبداللهی فرد؛ فرهیختگان آنلاین: پرونده هستهای ایران از زمان امضای توافق برجام در سال ۲۰۱۵ تا امروز یکی از مهمترین مسائل امنیت بینالملل و روابط ایران با غرب بوده است. یکی از کلیدیترین بندهای این توافق، «مکانیسم بازگشت خودکار تحریمها» یا همان مکانیسم ماشه است. با نزدیکشدن به تاریخ ۱۸ اکتبر ۲۰۲۵ (۲۶ مهر ۱۴۰۴)، یعنی زمانی که بخش مهمی از محدودیتهای تسلیحاتی و موشکی ایران به پایان میرسد، اروپا درخواست فعالسازی این مکانیسم را به شورای امنیت اعلام کرده است. در این یادداشت تلاش میشود با نگاهی تاریخی، تحولات اخیر بررسی شود و سپس آینده محتمل در صورت فعال یا غیرفعالشدن این سازوکار تحلیل گردد.
۱. خاستگاه مکانیسم ماشه
مکانیسم ماشه در قطعنامه ۲۲۳۱ که برجام را در سال ۲۰۱۵ تأیید کرد، گنجانده شد. بر اساس این سازوکار، اگر یکی از طرفهای مشارکتکننده در برجام ادعا کند ایران به تعهدات هستهای خود پایبند نیست، میتواند موضوع را به کمیسیون مشترک ارجاع دهد. در صورت حلنشدن اختلاف، موضوع به شورای امنیت میرود. نکته مهم این است که هر عضو شورای امنیت میتواند قطعنامهای برای تمدید لغو تحریمها ارائه کند؛ اما اگر چنین قطعنامهای در بازه ۳۰ روزه تصویب نشود، تحریمهای سازمان ملل بهطور خودکار بازمیگردند. به همین دلیل است که به این مکانیسم اصطلاحاً «ماشه» گفته میشود؛ چرا که فعالسازی آن، بهنوعی بازگشت فوری تحریمها را کلید میزند.
۲. خروج آمریکا از برجام و تلاش نافرجام برای ماشه
در ۸ می ۲۰۱۸ (۱۸ اردیبهشت ۱۳۹۷)، دولت دونالد ترامپ بهطور رسمی اعلام کرد ایالات متحده از برجام خارج میشود. این اقدام عملاً توافق را با بحران جدی مواجه کرد. با خروج آمریکا، تهران همچنان یک سال بهطور نسبی در توافق ماند تا شاید طرفهای اروپایی بتوانند منافع اقتصادی برجام را حفظ کنند. اما با شکست این تلاشها، ایران نیز گامهای تدریجی کاهش تعهدات هستهای را آغاز کرد.
دو سال بعد، در ۲۰ اوت ۲۰۲۰، دولت ترامپ تلاش کرد مکانیسم ماشه را فعال کند و تحریمهای سازمان ملل را بازگرداند. استدلال واشنگتن این بود که آمریکا بهعنوان یکی از «طرفهای اولیه» برجام هنوز حق استفاده از این سازوکار را دارد. این در حالی بود که اکثر اعضای شورای امنیت، از جمله متحدان اروپایی آمریکا، این استدلال را نپذیرفتند. آنها معتقد بودند کشوری که از توافق خارج شده، دیگر حق استفاده از سازوکارهای درونی آن را ندارد. بنابراین تلاش آمریکا برای بازگرداندن تحریمهای سازمان ملل ناکام ماند و هیچیک از نهادهای بینالمللی آن را به رسمیت نشناختند.
۳. وضعیت کنونی: شمارش معکوس تا اکتبر ۲۰۲۵
اکنون که تنها کمتر از دو ماه تا ۱۸ اکتبر ۲۰۲۵ باقی مانده، بحث درباره ماشه دوباره داغ شده است. اتحادیه اروپا چندی پیش با استناد به آنچه «نقضهای متعدد تعهدات هستهای از سوی ایران» میخواند اعلام کرد که در حال بررسی فعالسازی این سازوکار است. به گفته منابع غربی، مهلتی تا پایان اوت ۲۰۲۵ (۹ شهریور ۱۴۰۴) برای تصمیمگیری نهایی در نظر گرفته شده بود. البته اروپا پنجشنبه گذشته وپ یش از این مهلت از این ابزار استفاده کرد و به شورای امنیت اعلام کرد که قصد فعالسازی این مکانیسم را دارد.
ایران اما تأکید دارد که گامهای هستهای آن، از جمله غنیسازی اورانیوم تا سطح ۶۰ درصد، در چارچوب «پاسخ متقابل به بدعهدی طرفهای غربی» انجام شده و همچنان به همکاری با آژانس بینالمللی انرژی اتمی ادامه میدهد. روسیه و چین نیز با هشدار به اروپا تأکید کردهاند که هرگونه استفاده از ماشه میتواند مذاکرات دیپلماتیک را نابود کند.
در این میان، مسکو حتی طرحی برای «تمدید ششماهه محدودیتهای تسلیحاتی ایران» ارائه کرده تا شاید از فعالشدن ماشه جلوگیری شود. این پیشنهاد تاکنون به نتیجه نرسیده، اما نشان میدهد بازیگران بینالمللی در تلاشاند از یک بحران فوری جلوگیری کنند.
۴. گزینههای ایران در روزهای باقیمانده
ایران در چهارراهی حساس قرار دارد. از یک سو، میتواند با همکاری فنی بیشتر با آژانس و نشاندادن حسن نیت، زمینه را برای کاهش فشارها فراهم کند. از سوی دیگر، تهران میتواند مسیر مقاومت حداکثری را ادامه دهد و با افزایش سطح غنیسازی یا محدودکردن دسترسی بازرسان، فشار متقابل ایجاد کند.
برخی تحلیلگران معتقدند اگر ایران در این روزها یک ابتکار دیپلماتیک قابل توجه نشان دهد، مثلاً بازگشت محدود به تعهدات یا پذیرش یک توافق موقت، ممکن است اروپا از ماشه صرفنظر کند. اما اگر وضعیت کنونی ادامه یابد، احتمال فعالشدن ماشه بالا خواهد رفت.
۵. پیامدهای احتمالی فعالشدن ماشه
اگر مکانیسم ماشه فعال شود، تمامی تحریمهای سازمان ملل که پیش از برجام علیه ایران وضع شده بود، دوباره برقرار خواهد شد. این تحریمها شامل:
ممنوعیتهای تسلیحاتی و موشکی
محدودیتهای مالی و بانکی
تحریمهای مربوط به افراد و نهادهای خاص
چنین وضعیتی میتواند عملاً ایران را در سطحی مشابه با دوران پیش از ۲۰۱۵ قرار دهد. با این حال، چند تفاوت مهم وجود دارد:
1. ایران امروز تجربه بیشتری در دور زدن تحریمها دارد.
2. روابط اقتصادی با چین و روسیه نسبت به یک دهه پیش گستردهتر است.
3. غرب نیز درگیر بحرانهای دیگری مانند جنگ اوکراین و رقابت با چین است و ممکن است نتواند تمرکز کامل بر ایران داشته باشد.
۶. چشمانداز آینده: سه سناریوی اصلی
با توجه به شرایط موجود، میتوان سه سناریوی عمده برای آینده ترسیم کرد:
سناریوی اول: فعالشدن ماشه و بازگشت تحریمها
در این حالت، ایران با فشار اقتصادی و سیاسی شدیدتری مواجه میشود. اما تهران احتمالاً به سمت «مقاومت فعال» حرکت خواهد کرد؛ یعنی افزایش بیشتر سطح غنیسازی و گسترش همکاریهای نظامی و اقتصادی با شرق.
سناریوی دوم: تعلیق یا توافق موقت
اگر مذاکرات پشت پرده نتیجه دهد، ممکن است اروپا تصمیم بگیرد ماشه را به تعویق بیندازد. در این سناریو، ایران نیز احتمالاً بخشی از فعالیتهای حساس هستهای را محدود خواهد کرد تا از تشدید بحران جلوگیری کند.
سناریوی سوم: بنبست و ادامه وضع موجود
در این حالت، نه ماشه بهطور کامل فعال میشود و نه توافقی حاصل میشود. نتیجه آن خواهد بود که ایران همچنان به توسعه برنامه هستهای خود ادامه میدهد و غرب نیز بهصورت تدریجی فشارها را افزایش میدهد.
۷. جمعبندی
مکانیسم ماشه امروز بیش از هر زمان دیگری به یک ابزار فشار سیاسی تبدیل شده است. فعالسازی آن نه تنها روابط ایران با غرب را وارد مرحلهای بحرانی میکند، بلکه میتواند معادلات امنیتی خاورمیانه را نیز تغییر دهد. با این حال، هنوز فرصت محدودی برای دیپلماسی باقی است. تصمیمگیری در هفتههای پیش رو میتواند سرنوشت پرونده هستهای ایران را برای سالهای آینده رقم بزند.