حمید حکیم، کارشناس مسائل اوراسیا با رد نگاه صفر و صدی به کریدور زنگزور، تأکید دارد هرچند این طرح میتواند فرصتهایی برای ایران داشته باشد، اما در مجموع به زیان کشور است. او با اشاره به سابقه ۲۰ساله این پروژه و نقشآفرینی غرب، ترکیه و آذربایجان، آن را اقدامی هماهنگ علیه منافع جمهوری اسلامی میداند.
طرحی ۲۰ساله که دوباره جان گرفت
حمید حکیم نگاه صفر و صدی به کریدور زنگزور را قبول ندارد و هرچند معتقد است این کریدور میتواند فرصتهایی هم داشته باشد اما بیشتر بر این باور دارد که به ضرر ایران است. او در این باره توضیح میدهد: «این کریدور بالاخره دارد اتفاق میافتد و قرار است ایجاد شود. این را هم بگویم که اینطوری نیست که بگوییم خب الان یکشبه ایجاد شده؛ بلکه زمینههایش را از قبل چیده بودند. ما اگر نگاه کنیم در دو دهه گذشته اتفاقاتی افتاده است. آن موقع که مطرح شده بود، بحث این بود که دالان لاچین ایجاد شود، به نام لاچین، برای دسترسی ارمنستان و قرهباغ؛ و دالانی به نام همین زنگزور ایجاد شود برای دسترسی آذربایجان به نخجوان. این موضوع خوب یک مقدار کمرنگ شد تا رسیدیم به اتفاقات جنگ آخر آذربایجان و ارمنستان که آن مناطق قرهباغ دوباره توسط آذربایجان کنترل شد؛ کنترلش از دست ارمنستان خارج شد و به دست آذربایجان افتاد و این بحثها دوباره در این مدت داغ و بیشتر به آن پرداخته شده. شاید به ظاهر محلی از اعراب هم نداشته باشد، چون بحث اولش این بود که این دالان جایگزین آن دالان شود و اینجا شاید بیمعنی باشد ولی میبینیم که در این مدت چقدر به آن پرداخته شده است، بعد از این جنگ اخیر قرهباغ بین آذربایجان و ارمنستان. و الان هم که به هر شکل خواستهاند اجراییاش کنند و در این راستا قدم برداشتهاند، رسیدیم به این اتفاقاتی که رخ داده است. آیا آذربایجان دسترسی به نخجوان نداشت؟ داشت دیگر، از طریق خاک جمهوری اسلامی ایران، به بهترین شکل با امنیت و آرامش کامل، به راحتی و میشود گفت با حداکثر تسهیلات، دسترسی داشت به نخجوان. پس این موردی نبود؛ یعنی دقیقاً از پایین مرز ارمنستان، از طریق خاک جمهوری اسلامی، دسترسی داشت به بنگاهش که همان نخجوان است.»
بازی چندلایۀ غرب ترکیه و آذربایجان علیه ایران
حکیم با مرور سیر تحول این طرح در دههاخیر افزود: «آرام آرام این طرح پررنگ شد؛ ترکیه و آذربایجان شروع کردند از دو طرف کریدورهای ارتباطی را برسانند به مرزهای دو طرف ارمنستان. یعنی از سمت استان سیونیک، استان جنوبی ارمنستان، کارشان را شروع کردند. پشت این طرح در واقع حمایتهای غربیها بود؛ یعنی من اینجا میخواهم بگویم که بازیگران این پروژه پایینترین سطحش آذربایجان است، یک سطح بالاتر میشود ترکیه، بعد اسرائیل، بعد کشورهای غربی و آمریکا که در رأس این پروژه قرار میگیرند و این اقدامات را انجام دادهاند. یعنی یک کار یکشبه نیست. نهایتاً رسیدیم به اینجا که به هر شکل ممکن به در و دیوار زدند و تمام تلاششان را کردند. این کریدور -که شاید باز هم عرض کنم با توجه به تسهیلاتی که جمهوری اسلامی ایران برای آذربایجان قائل میشد- خیلی محلی از اعراب نداشت. ولی خب، عرض میکنم در راستای منافع غربیها، رقبای منطقه و فرامنطقه جمهوری اسلامی ایران بود که این طرح را پیگیر کردند و متأسفانه به اینجا رسید.»
حاکمیت ارمنستان زیر سؤال خواهد رفت
حکیم با تأکید بر اینکه ما در این مدت متأسفانه منفعلانه عمل کردیم. گفت: «حالا کار به اینجا رسید؛ یعنی خیلی کارها را میتوانستیم انجام دهیم، انجام ندادیم. حالا آیا واقعاً راهکار ندارد؟ آیا واقعاً نمیشود اقدام کرد؟ چرا میشود اقدام کرد. شاید دیر شده باشد، ولی بیش از همان اقداماتی که شاید ما قبلاً میتوانستیم انجام دهیم، هنوز هم میشود. شاید نتیجه مطلوب شکل اول حاصل نشود برای ما، ولی اینطوری نیست که بگوییم خب، کامل دست جمهوری اسلامی ایران بسته است و نمیتواند هیچ کاری انجام دهد. بله، فرصت از دست رفته در سایه بیتفاوتی و بیتوجهی ماست و عرض کردم نگاه غالب هم شاید همان نگاه دستدوم یا آن مخالف یا نگاه سیاه باشد، ولی من معتقدم الان که اتفاق افتاده یا دارد میافتد، در دل این باز میتوان فرصتها را پیدا کرد. یعنی -باز هم عرض میکنم- نتایج مطلوبی پیش از این اتفاق میتوانست برای ما رقم بخورد، شاید خیلی با آن نتایج مطلوب فاصله داشته باشیم، ولی اینطوری هم نیست که بیاثر باشد. البته از کشورهایی غیر از جمهوری اسلامی ایران هم انتظار میرود در این زمینه واکنش نشان بدهند؛ مثل خود روسیه، حتی چین، خود ارمنستان با توجه به آخرین اخباری که من پیگیری میکردم. این یک جور شکست برای ارمنستان است؛ یعنی دقیقاً بعد از چندین سال، شاید بشود گفت حالا مبارزه، بحثهایی که بوده سر قرهباغ، سر خصومتهایی که بین ارمنستان، ترکیه و آذربایجان بوده، متأسفانه این اتفاق افتاده و قطعاً به اینجا هم محدود نمیشود؛ یعنی تبعات به نظر من تبعات سنگینتری برای ارمنستان خواهد داشت. یادمان نرود حرف علیاف که همین دو هفته پیش بود؛ فکر میکنم که گفت باید بدون هیچ چیز، خیلی راحت و بدون هیچ -به قولی- بازرسی و هیچ آزار و اذیتی بتوانند همه رد شوند از این کریدور. ارمنستان نباید کاری داشته باشد؛ و این خیلی ساده بخواهم بگویم یعنی اینکه حاکمیت ارمنستان زیر سؤال میرود؛ و من به نظرم مردم ارمنستان و حاکمیت و تمامیت ارضی ارمنستان زیر سؤال میرود با ایجاد این کریدور. به نظرم مردم ارمنستان، حالا اخباری که میآید، تا حدودی متوجه این قضیه شدهاند، ولی باید دید که خود دولت ارمنستان چه میکند. یعنی میخواهم بگویم ظرفیتهایی هم در دل خود این کشورها مثل ارمنستان یا روسیه یا حتی چین وجود دارد که البته بستگی دارد خودِ حق دولت هر کدام از این کشورها چطور بخواهند از این ظرفیتها استفاده کنند و آنوقت با توجه به اقدامات آنها، چه فرصتهایی برای ما ایجاد میشود.»
هنوز برای جبران فرصت هست
حکیم در ادامه با اشاره به ظرفیتها و فرصتهایی که وجود داشته ولی الان به خاطر آن سهلانگاریها دیگر وجود ندارد گفت: «متأسفانه فرصتها به آن شکل مطلوب و مناسبی که مد نظر ما بود، از بین رفته است. ولی کماکان در شرایط موجود همان بحثهایی که شاید خود شما هم شنیدهاید -برخی محاصره ژئوپلیتیک ایران میگویند، حتی بحث عدم قطع ارتباط ایران با اروپا و کریدورهای شمالی و همه بحثهایی که قطعاً مطرح شده و دیدید- در ۲۴ ساعت گذشته خیلی داغ شده است، همه اینها هست. ولی عرض من این است که کماکان، آن نگاه سیاه وزنش غالب است، اما در کل این کریدور به ضرر جمهوری اسلامی و واقعاً تهدید و ضرر برای امنیت و منافع است، ولی از همین الان انشاءالله با خردمندی و درایت میشود فرصتها را استخراج کرد. همان کارهایی که عرض کردم، همان کارهایی که ما باید قبلاً در این ۲۰ سال گذشته انجام میدادیم و انجام ندادیم، هنوز هم میتوانیم انجام بدهیم. عرض کردم شاید نتایج مثل قبل برای ما نداشته باشد، ولی ما اینجا شاید بشود گفت بازی را به خاطر انفعال و تعلل و بیتوجهی خودمان باختیم، بازی را به خاطر عدم اقدامات اجرایی خودمان باختیم. همان کارها را میشود انجام داد، همان کارهایی که عرض میکنم؛ بحث تکمیل کریدورهای ارتباطی، تشریح اینکه چقدر باید طول بکشد کریدور. اگر ما کار خودمان را کرده بودیم، اقداماتی که نیاز بود انجام داده بودیم، کریدورها را تکمیل کرده بودیم، ما منتفع شده بودیم و بازیگران دیگر مثل روسیه هم بودند؛ آیا به راحتی این اتفاقات میافتاد؟ به نظر من نه. پس الان هم میشود همان کارها را انجام داد؛ شاید شرایط سختتر شده باشد، شاید نتایج مثل قبل مطلوب نباشد، نتایج به قولی آن نمره بیست را نگیرد، ولی باز هم امکانش هست و فرصت برای ما وجود دارد. عرض کردم اولینش تمام کردن و اجرای این کریدورهای ارتباطی است. باید به هر شکل شده زیرساختهایمان را مهیا کنیم و وارد بازی کریدورها بشویم. نباید از یک کریدور ارتباطی، چه بحث انرژی، چه حمل و نقل، چه راهآهن، چه در واقع ریلی، چه جاده، دور بیفتیم. ما باید دستمان پر باشد. عرض کردم اگر دستمان پر بود، مطمئناً ارمنستان هم به این راحتی وا نمیداد. ما باید دستمان پر باشد. پس الان هم باید اقدام کنیم، سرمایهگذاری و پتانسیلهایی که جمهوری اسلامی ایران در عرصههای مختلف در ارمنستان دارد؛ نباید این فرصتها را از دست بدهیم. هنوز هم ما میتوانیم، یعنی پیشزمینهاش را داریم و میتوانیم از این فرصتها برای حضور بیشتر، برای تأمین منافع طرفین، نه فقط جمهوری اسلامی ایران بلکه طرف مقابل -میخواهم بگویم دوطرفه است- استفاده کنیم به شرطی که بخواهیم، به شرطی که گام اجرایی برداریم.»
بیانیه وزارت خارجه نسبت به اهمیت موضوع، خیلی ساده بود
این کارشناس مسائل اوراسیا در بخش پایانی با اشاره به اینکه دستگاه دیپلماسی ما مقداری منفعلانه موضع گرفت گفت: «با توجه به صحبتهای قبلی، یعنی آنچه که مقامات جمهوری اسلامی ایران گفته بودند و حتی خود جمهوری اسلامی و حتی خود دستگاه دیپلماسی درباره خطوط قرمز تغییرات ژئوپولیتیکی در مرزها گفته بود، موضع اخیر کمی منفعلانه بود. شاید بشود گفت این بیانیه با اظهارات قبلی سازگار نبود، مضاف بر اینکه بیش از حد دیپلماتیک گفته شد. یعنی تا این اندازه برای موضوع به این مهمی این بیانیه خیلی جالب نبود؛ یعنی یک مقدار میتوانست لحن شدیدتری داشته باشد که نشاندهنده و بیانگر مواضع رسمی و مقاصد جمهوری اسلامی ایران باشد. شاید همین کوتاه آمدنها و منفعل بودن ما شاید بعضاً بشود گفت کوتاهیهایی بود که ما به نوعی خوبی به خرج دادیم و رسم همسایگی را به جا آوردیم، ولی متأسفانه طرفهای مقابل ما اینطوری رفتار نکردند. پس میخواهم بگویم که این قدر دیپلماتیک عمل کردن هم خوب نیست. یک مقدار میتوانستیم قاطعتر، تندتر و با بیان سریعتر و یا صریحتر خطوط قرمز جمهوری اسلامی ایران و منافع کشور را نمایان کنیم.»