نیمهشب بیستم تیرماه بود که بولدوزرها بدون اطلاع نهادهای مسئول در محوطهای مقابل مسجد تاریخی کمرزرین در منطقه سه اصفهان شروع به خاکبرداری کردند. بر اساس پژوهشها و هشدارهای باستانشناسان، این مکان لایههایی ارزشمند از تمدنهای کهن، بهویژه دوره سلجوقی را در خود جای داده بود. این اقدام، مشابه تخریب شبانه حمام تاریخی «خسرو آغا»، نگرانیهای زیادی درباره حفاظت از تاریخ و هویت اصفهان ایجاد کرد با این تفاوت که اینبار، ورود بهموقع دستگاه میراث فرهنگی از ادامه تخریب جلوگیری کرد؛ هرچند پیش از آن خسارت وارد شده بود.
در این گزارش مروری داریم بر اتفاقاتی که برای این اثر تاریخی افتاد، البته برای تهیه این گزارش و روشنتر شدن ابعاد مختلف ماجرا، بارها تلاش کردیم با سیدروحالله سید العسگری، رئیس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایعدستی اصفهان تماس بگیریم، اما بعد از پیگیریهای چند باره، هیچ پاسخی دریافت نکردیم.
آغاز ماجرای کمرزرین از دل خاک
حاشیههای پروژه جنجالی احداث گذر کمرزرین به ماجرای محدود به روزهای اخیر ختم نمیشود. بررسیها نشان میدهد آنچه امروز شاهدش هستیم، ادامه زنجیرهای از اتفاقاتی است که از سال گذشته آغاز شده؛ زمانی که گودبرداری با لودر به نخستین لایههای تاریخی این محدوده آسیب زد. در جریان این عملیات، آثاری از دو سازه معماری تاریخی دیده شد. همین کشف باعث شد تا نهادهای مسئول وارد میدان شوند و پروژه را متوقف کنند. پس از این توقف، با توافق میان پژوهشگاه میراث فرهنگی، سازمان نوسازی و بهسازی شهرداری اصفهان و دانشگاه هنر، پروژه تغییر مسیر داد و فاز رسمی کاوشهای باستانشناسی کلید خورد.
علی شجاعی، مسئول کاوشهای باستانشناسی این منطقه در گفتوگو با خبرگزاری مهر از نخستین برخوردها با آثار تاریخی درست در زیر لایه آسفالت خبر داد. طبق گفته او در همان مراحل آغازین، آثار معماری و اشیای باارزشی از زیر خاک نمایان شد که بلافاصله توجه پژوهشگاه میراث و ادارهکل میراث استان را جلب کرد. بهدنبال آن، صورتجلسهای تنظیم شد تا هرگونه فعالیت عمرانی تا زمان صدور مجوز رسمی متوقف بماند. طبق توضیحات شجاعی، برداشت آسفالت با نظارت و در قالب توافق رسمی میان ادارهکل میراث فرهنگی استان و شهرداری انجام شده بود. اما اهمیت آثار کشفشده بهحدی بود که ادامه کار صرفاً در قالب یک پروژه باستانشناسی ممکن شد. او تأکید کرده در این محدوده، هم آثار معماری ارزشمند و هم اشیای منقول قابل توجهی کشف شده که بسیاری از آنها به دورههای تاریخی پیش از صفوی، مانند تیموری، ایلخانی، سلجوقی و حتی قدیمتر بازمیگردند. شجاعی هشدار داده لایههای عمیقتر این منطقه نیز میتوانند حامل اطلاعات تاریخی غنیتری باشند؛ گنجینهای که میتواند بخشی از هویت فراموششده شهر اصفهان را بازگو کند. اما با وجود این سوابق و شواهد روشن، عملیات اخیر خاکبرداری که بهصورت شبانه و بدون اطلاعرسانی انجام شد، پرسشهای جدیتری را درباره نادیده گرفتن اسناد، توافقات رسمی و اهمیت تاریخی محل ایجاد کرده است. بر اساس آنچه تاکنون در جریان کاوشها به دست آمده، آثار متنوعی چون یک سازه آبی منقوش مربوط به پیش از حمله مغول به اصفهان، یک کوره سفالپزی، سازهای از دوران متأخر اسلامی، دیوارههای سنگی، کفهای آجرفرش (احتمالاً متعلق به دوره سلجوقی) و یک سنگاب تاریخی در این محدوده کشف شدهاند؛ شواهدی که نشان میدهد کمرزرین چیزی فراتر از یک گذر معمولی است.
خشت اول مسجد کمرزرین از کجا بنا شده است؟
اگرچه ظاهر مسجد کمرزرین نشان از بازسازیهای دورههای متأخر دارد، اما آنچه در دل خاک آن نهفته بود، روایتگر گذشتهای بسیار دورتر است. این مسجد که در نزدیکی گذر تاریخی کمرزرین، یکی از کهنترین نقاط شهر و در همسایگی مسجد جامع عتیق قرار گرفته، به گفته باستانشناسان، بنایی متعلق به دوران دیلمی و سلجوقی است که در طول قرون، چندینبار مرمت و احیا شده است. اهمیت این محوطه زمانی دوچندان میشود که باستانشناسان تأیید کردهاند آثار تاریخی کشفشده در این منطقه، بازهای از دوره پیش از اسلام تا عصر قاجار را شامل میشود. محل دقیق این کشفیات درست مقابل مسجد تاریخی کمرزرین است؛ همانجایی که پیشتر نیز هشدارهایی از سوی متخصصان درباره وجود احتمالی سازههایی متعلق به کاخها یا بازار سلطنتی دوره سلجوقی، موسوم به قیصریه مطرح شده بود.
در همین راستا علی شجاعی، سرپرست تیم کاوشهای باستانشناسی میگوید: «مطالعات ژئوفیزیکی انجامشده در این منطقه، شواهد قابل توجهی از وجود ساختارهای معماری مدفون را نشان داد. به گفته وی، ضرورت کاوش در این منطقه «کاملاً روشن، مستند و انکارناپذیر» بوده است.» شجاعی همچنین تأکید کرد این ناحیه از معدود بخشهاییست که از پروژه احداث زیرگذر میدان امام علی جان سالم به در برده و هنوز بخشهایی از لایههای تاریخی خود را حفظ کرده است. او در ادامه به توافقی میان شهرداری منطقه۳ و ادارهکل میراث فرهنگی استان اشاره کرد که بر اساس آن، مجوز خاکبرداری تا عمق سه متر صرفاً برای تسهیل دسترسی به مجتمع تجاری زرین صادر شده بود. مقرر شده بود در صورت برخورد با هرگونه آثار تاریخی، عملیات بلافاصله متوقف و موضوع از طریق پژوهشگاه میراث فرهنگی پیگیری شود.
اما روند امور طبق انتظار پیش نرفت. در شامگاه یکی از روزهای تیرماه در اقدامی غیرقانونی سه دستگاه بیل مکانیکی و بیش از ۲۰ کامیون خاکبرداری وارد منطقه شدند و فعالیت خود را آغاز کردند. یگان حفاظت میراث فرهنگی با اطلاع از این تخلف، به سرعت وارد عمل شد. ماشینآلات از محل متواری شدند و عملیات به حالت تعلیق درآمد.
سرهنگ علی قربانپور، فرمانده یگان حفاظت میراث فرهنگی استان اصفهان در گفتوگو با خبرگزاری ایرنا اعلام کرد در این خصوص پروندهای قضایی تشکیل و به مراجع ذیصلاح ارجاع شده است. او همچنین تأکید کرد «ادامه هرگونه کاوش یا عملیات عمرانی در گذر کمرزرین منوط به صدور مجوز رسمی از پژوهشگاه میراث فرهنگی است» و تاکنون چنین مجوزی صادر نشده است.
از سوی دیگر هادی اللهیاری، ناظر عالی پروژههای باستانشناسی ادارهکل میراث فرهنگی استان اصفهان با اشاره به کشفیات اخیر، توضیح داد: «سازمان نوسازی و بهسازی شهر اصفهان خواستار همسطحسازی گذر مقابل مسجد کمرزرین شده بود که این درخواست در شورای فنی میراث فرهنگی مورد بررسی قرار گرفت. وی تأکید کرد اجرای این طرح منوط به انجام کاوشهای دقیق باستانشناسی و دریافت مجوز رسمی از پژوهشگاه بوده، اما پیش از صدور مجوز، عملیات گودبرداری به شکل خودسرانه آغاز شده است. اللهیاری همچنین اعلام کرد عامل این تخلف، پیمانکار مجتمع تجاری زرین بوده است. او گفت: «ما پیشتر ناظرانی را در محل مستقر کرده بودیم و پس از مشاهده شواهد قوی از وجود آثار تاریخی زیر لایههای آسفالت، هرگونه اقدام متوقف شده بود اما متأسفانه عملیات گودبرداری به صورت شبانه و بدون طی مراحل قانونی آغاز شد؛ تخلفی که پیش از این نیز تجربه آن را داشتهایم.» اکنون، چشمها به تصمیم نهایی پژوهشگاه میراث فرهنگی و مراجع قضایی دوخته شده است؛ تصمیمی که سرنوشت یکی از ارزشمندترین لایههای تاریخی اصفهان را رقم خواهد زد.
انداختن توپ در زمین دیگر
با گذشت چند روز از وقوع گودبرداری غیرمجاز و شبانه در منطقه باستانی کمرزرین اصفهان، همچنان مشخص نیست مسئولیت این اقدام متوجه کدام نهاد یا دستگاه اجرایی است. در شرایطی که لایههای ارزشمند تاریخی این گذر کهن در معرض آسیب قرار گرفتهاند، آنچه بیش از همه به چشم میخورد، نبود پاسخگویی شفاف و پاسکاری مسئولیت میان نهادهای شهری و اجرایی است.
در نخستین واکنشها، سازمان نوسازی و بهسازی شهرداری اصفهان که متولی ساماندهی بافتهای تاریخی شهر شناخته میشود، از وقوع عملیات گودبرداری اظهار بیاطلاعی کرد. محمدعلی ایزدخواستی، مدیرعامل این سازمان در گفتوگو با خبرگزاری ایرنا اعلام کرده در زمان وقوع حادثه، در جریان هیچگونه عملیات نبوده و گودبرداری شبانه را به یکی از پنج پروژه عمرانی جاری در محدوده نسبت داده است. او مسئولیت نظارت بر این پروژهها را نیز متوجه شهرداری منطقه3 دانسته و تأکید کرده سازمان نوسازی تنها وظیفه تثبیت یافتههای باستانشناسی را بر عهده دارد. به گفته او حدود ۷۰ درصد کاوشهای باستانی در گذر کمرزرین انجام شده و پروژه باستانشناسی همچنان در حاشیه مجتمع تجاری کمرزرین ادامه دارد.
اما در طرف دیگر ماجرا، شهرداری منطقه3 نیز مسئولیت مستقیم این گودبرداری را نپذیرفته است. روحالله ابوطالبی، مدیر این منطقه ضمن رد اطلاع از عملیات شبانه، تأکید کرده پیمانکاران متعددی با شهرداری در این محدوده همکاری دارند و ممکن است یکی از آنها بدون هماهنگی دقیق اقدام به گودبرداری کرده باشد. او همچنین اضافه کرده شهرداری از جزئیات استفاده روزانه این پیمانکاران از تجهیزات سنگین اطلاع کامل ندارد. این در حالی است که طبق ضوابط مصوب حفاظت از بافتهای تاریخی، هرگونه فعالیت عمرانی در چنین مناطقی باید با نظارت دقیق و هماهنگی با نهادهای میراث فرهنگی انجام شود. ابوطالبی تأکید کرده ناظر باستانشناس بهصورت روزانه روند پروژهها را رصد میکند و در صورت مشاهده شواهد تاریخی، موضوع را به اداره کل میراث فرهنگی استان گزارش میدهد. اما همچنان پرسش اساسی باقی است: چگونه ممکن است عملیاتی با این حجم، با چندین بیل مکانیکی و دهها کامیون، بدون اطلاع هیچیک از نهادهای مسئول صورت گرفته باشد؟
اکنون در شرایطی که دستگاههای مختلف شهری و اجرایی هر یک مسئولیت را متوجه دیگری میدانند، نهتنها روند حفاظت از میراث ارزشمند کمرزرین دچار خدشه شده، بلکه این بیپاسخماندن مسئولیت، نشانهای از ضعف ساختاری در حکمرانی شهری است. گودبرداری شبانه در یکی از تاریخیترین گذرهای اصفهان، تنها یک تخلف عمرانی نیست؛ بلکه جلوهای واضح و روشن از نبود هماهنگی، شفافیت و پاسخگویی در مدیریت بافتهای تاریخی است، چالشی که این سالهای اخیر در بناها و اتفاقات گوناگون نشان داده چقدر میتواند به تاریخ و فرهنگ ایران آسیب بزند.