فرهیختگان: پس از بهپایانرسیدن نبرد 12 روزه جامعه ایران شاهد تحولی چشمگیر در کارکرد و گفتمان هیئتهای عزاداری در مقایسه با سالهای قبل در محرم امسال بوده است. جنگ اخیر، عاملی کلیدی در بازتعریف هویت ایرانی_ اسلامی ایرانیان بوده است. در شرایطی که کشور با تعرض و تهدید دشمن خارجی مواجه شد، مفاهیمی چون وحدت ملی، مقاومت در برابر تجاوز و ایستادگی در برابر ظلم، بیشازپیش به مؤلفه وحدتزای ایرانیان تبدیل شد حال این تهدید و تعرض دشمن خارجی و این وحدت و انسجام ملی باعث گسیلآورههای عظیم اجتماعی به همه ساحات ملی، دینی، فرهنگی شده است، برای مثال هیئتها؛ هیئتها که همواره نقشی محوری و کلیدی در تشکیل بسیج اجتماعی و انتقال ارزشها در طول تاریخ اجتماعی تشیع ایفا کردهاند، اکنون این مفاهیم را در چهارچوب عزاداری امام حسین(ع) بازتاب میدهند.
عزاداریهای امسال دیگر صرفاً سوگواری برای یک واقعه تاریخی نیست، بلکه تبدیل به بستری جهت ابراز خشم، نفرت از متجاوز و آمادگی برای دفاع از ارزشهای دینی و ملی شدهاند. در این لحظه هیئتهای امام حسین(ع) با موضعگیریهای صریح و شفاف سیاسی، به کانونهای اصلی مبارزه با دشمن متخاصم و دفاع از میهن تبدیل شدهاند. همچنین شاهدیم مفهوم وطندوستی و میهندوستی به شکلی بیسابقه در تاروپود مراسمهای امسال آمیخته شده است. علاوه بر این تغییرها استفاده نمادین از پرچم مقدس ایران در کنار بیرق اباعبدالله الحسین(ع) را شاهدیم. این تغییر بنیادین که بیشک یکی از آوردههای اجتماعی جنگ اخیر بوده، پرسشهای مهمی را در خصوص چگونگی دگرگونی ادبیات هیئتها، آوردههای هیئت و تاریخ اجتماعی کارکرد هیئت در طول تاریخ مطرح میکند. در همین خصوص «فرهیختگان» با مهراب صادقنیا، جامعهشناس فرهنگی دانشگاه ادیان و مذاهب و عضو هیئتعلمی این دانشگاه به گفتوگو پرداخته است.
عزاداری برای امام حسین(ع) نهادی برای پاسخ به نیازهای اجتماعی
صادقنیا با اشاره به کارکردهای اجتماعی هیئت در تاریخ ۱۴۰۰ساله معتقد است: «هیئت در طول تاریخ، کارکردهای آشکار و پنهان زیادی داشته است. به این معنا که صرفاً سوگواری نبوده است. گاهی این نیاز عبارت بوده از افزایش تابآوری در جامعه که سوگواری این کار را انجام داده است. گاهی نیاز اجتماعی عبارت بود از خلق یک حماسه که عزاداری این کار را انجام داده است. گاهی نیاز اجتماعی عبارت بوده از تهییج، بسیج و جهتدهی نیروها و استعدادهای جامعه که باز عزاداری این کار را انجام داده است. گاهی جامعه نیاز به یک معنای زندگی، یک نگاه شهودی و عرفانی به واقعیت برای گذر از یکمرحلهای داشته است. در تاریخ اجتماعی شیعه میبینیم که در شرایطی این اتفاقها افتاده است.»
مهراب صادقنیا در ادامه بیان داشت: «گاهی جامعه به یک انقلاب نیاز داشته، مانند دهه ۴۰ شمسی که میبینیم شور و عزاداری در آن دوره به شکلگیری انقلاب اسلامی میآید و این نیاز را برآورده میکند. ما شاهد خوانشی از عزاداری در آن روزها هستیم که از دلش انقلاب و مبارزه با رژیم شاه بیرون میآید، لذا این کارکردها همواره در سوگواری امام حسین(ع) وجود داشته است.»
هیئتها جلوی دوقطبی را گرفتند
صادقنیا با اشاره به بخش دیگر کارکرد هیئت به مؤلفه سلبی بودن آن پرداخت و در این باره افزود: «وقتی از کارکرد هیئتها صحبت میکنیم، صرفاً کنشهای ایجابی نیست، گاهی کنشهای سلبی است. هیئت میخواهد از اتفاقی جلوگیری کند و مانع از ایجاد وضعیتی شود. فرض کنید آن وضعیت ممکن است شکاف اجتماعی باشد، یعنی جامعه شیعه در معرض شکلگیری یک دوقطبی باشد. جامعه شیعهای که در معرض پیدایش یک شکاف است، این سوگواری و عزاداری مانع از ایجاد این شکاف و دوقطبی میشود.» ایشان در ادامه بیان داشت: «برای مثال دوقطبی امت - ملت؛ واقعاً ممکن است از حیث مفهومی اینها دو معنا داشته باشند.
ملت بر مفهوم وحدت تاریخی، زبانی و جغرافیایی تأکید دارد، اما امت بر مشابهت، مشارکت یا کنشهای مشترک مذهبی استوار است. از حیث مفهوم اینطور است، اما هیئت میآید این دو را چنان در هم ادغام میکند که ما دیگر نمیتوانیم تفاوت قائل شویم، یعنی وقتی در هیئت همه گروههای اجتماعی را گرد هم جمع میکنید، چه آنهایی که تمایلات ملی دارند و چه آنهایی که تمایلات مذهبی دارند، اینها چنان در هم ادغام میشوند و مضامینی را برجسته میکنید که هم ملیت و هم امت بر آنها ترکیب میشود. وقتی این شکاف را از بین میبرید این شکاف توسط این هیئتها جلوگیری میشود، این یک نوع کارکرد سلبی هیئت است.»
ما شاهد تغییر ادبیات هیئتها بودهایم
صادقنیا با اشاره به تغییر ادبیات هیئتها در محرم امسال گفت: «من پیش از هر چیز با مفهوم سکولار و غیرسکولار در تبیین وضعیت هیئتها در شرایط فعلی موافق نیستم، یعنی اینطور نیست که بگوییم قبلاً هیئتها سکولار بودند و الان بهخاطر توجهشان به امر مبارزه با دشمنان، مبارزه با استعمارگران و نفی استبداد، غیرسکولار شدهاند. منتها این تغییر ادبیات را کاملاً قبول دارم و میفهمم، بدون اینکه بخواهم لقب غیرسکولار و سکولار را به هیئتها بدهم.» او همچنین افزود: «در شرایط فعلی همانطور که مشاهده میکنیم، هیئتها مضامین بسیار مهمی را در حوزه سیاست و امر سیاسی برجسته میکنند؛ مضامینی مانند وطن، وحدت و انسجام اجتماعی، دشمنستیزی، ظلمستیزی و مقاومت در برابر تجاوز بیگانگان. این موارد در حال حاضر در هیئتهای ما بسیار برجسته و پررنگند اما لزومی نمیبینم به این وضعیت پیشآمده بگویم غیرسکولار. این تغییر را متوجهم و وجود دارد.»
ایران زیر خیمه امن امام حسین(ع) است
صادقنیا با اشاره به وحدت همه گرایشها و اقوام در زیر خیمه امام حسین(ع) گفت: «یکی از ویژگیهای عزاداری امام حسین(ع) این است که همه گروههای اجتماعی را به خودش مشغول میکند، اما خودش هیچوقت بهعنوان ابزاری در دست یک گروه یا یک خوانش خاص قرار نمیگیرد. یک وحدت تفسیری در اصل سوگواری برای امام حسین(ع) وجود دارد. ممکن است گروههای مختلف یا شرایط تاریخی مختلف باعث شوند تفسیری برجستهتر شود و بیشتر به چشم بیاید، اما واقعیت امر این است که خیمه امام حسین (ع)، عزاداری برای امام حسین (ع)، جایی است که همه آنجا هستند؛ همه گروهها، همه سلیقهها، همه گرایشهای اجتماعی داخل این خیمه هستند. این خیمه امنی برای جامعه است و امروز ما میبینیم که در شرایط دشوار پس از جنگ، در دشواریای که جامعه در حال گذراندن آن است، توانسته همه را دوباره دور هم جمع کند و یک نیروی قوی و منسجم را در جامعه پدید آورد.»