خرداد ۱۳۹۸؛ نقطه عطفی در نقشه راه دانشگاه آزاد اسلامی رقم خورد. همان سالی که سکان‌داران این نهاد آموزش عالی، عزم خود را برای یک تحول بنیادین جزم کردند؛ گذار از دانشگاهی صرفاً آموزشی به یک موتور محرک کارآفرینی. دکتر طهرانچی، رئیس دانشگاه، پیش‌ازاین با تشبیهی گویا، ضرورت این دگردیسی را مطرح کرده بود. او دانشگاه را به قطاری تشبیه کرده بود که تغییر دکوراسیون داخلی‌اش، بدون تغییر ریل، محکوم به سرگردانی و بی‌ثمری است. به باور او، برای شتاب بخشیدن به حرکت این قطار عظیم، نه‌تنها اصلاحات سطحی، بلکه تغییر اساسی در ریل‌گذاری و دگرگونی الگوهای ذهنی حاکم ضروری بود. در غیر این صورت، این قطار دانش، همچنان در همان مسیر پیشین به حرکت خود ادامه می‌داد و هیچ تحول چشمگیری رخ نمی‌داد.
زمزمه‌های این تغییر ریل اساسی، با آغاز سال ۱۳۹۸ به گوش رسید و سرانجام در خرداد همان سال، رنگ واقعیت به خود گرفت. نخستین گام در این تحول ساختاری، جداسازی معاونت فناوری و نوآوری از معاونت پژوهش بود؛ اقدامی که به‌روشنی، اولویت جدید دانشگاه در پرداختن تخصصی‌تر به حوزه نوآوری و تجاری‌سازی را نمایان می‌ساخت.
به این ترتیب، دانشگاه آزاد اسلامی گام‌های نخستین خود را در مسیری نو برداشت؛ مسیری که قرار بود این نهاد آموزشی را از یک مصرف‌کننده صرف دانش، به یک تولیدکننده فعال ثروت و کارآفرینی در عرصه علم و فناوری تبدیل کند. البته فعالیت‌های دانشگاه آزاد اسلامی در حوزه فناوری از حدود 10 سال پیش با ایجاد مراکز رشد آغاز شده بود؛ اما سال 98 را می‌توان تاریخی برای شروع فعالیت‌های فناورانه به شکل رسمی دانست. هدف اولیه مسئولان دانشگاه ایجاد زیرساخت‌های فناور و بسترسازی برای توسعه فناوری در واحدهای دانشگاهی بود. به همین منظور، مراکز رشد در واحدهای مختلف دانشگاه از حدود یک دهه قبل و حتی بیشتر ایجاد شدند. پس از آن، با تأسیس معاونت تحقیقات، فناوری و نوآوری در سازمان مرکزی، بحث تأسیس و راه‌اندازی سراهای نوآوری به‌عنوان یکی از زیرساخت‌های مهم در حوزه فناوری دانشگاه آزاد، در دستور کار قرار گرفت. بعد از اینکه تعداد سراهای نوآوری در واحدهای دانشگاه آزاد در سطح کشور به عدد قابل‌توجهی رسید و توسعه کمی حاصل شد، قرار شد از ظرفیت موجود در این نوآوری‌ها و مراکز رشد به‌صورت یکپارچه و در قالب یک شبکه استفاده شود. ایده اصلی، هم‌افزایی و بهره‌گیری از ظرفیت‌های مشترک بین این مراکز بود تا بتوان یک سامانه منسجم را ایجاد کرد. در واقع اساس ایجاد شبکه‌های فناوری در دانشگاه آزاد همین بحث استفاده از ظرفیت‌های مشترک این سراهای نوآوری بود. بنابراین ایجاد یک سری شبکه‌های فناوری، یکی دیگر از اقدامات مسئولان دانشگاه آزاد در حوزه فناوری بعد از سال 1398 بود.

شبکه‌سازی فناوری دانشگاه در 4 محور

برای ایجاد شبکه‌ها، یک رصد دقیق انجام شد تا مشخص شود عمده فعالیت‌هایی که ذیل این سراهای نوآوری یا مراکز رشد در واحدهای دانشگاهی انجام می‌شود، در چه حوزه‌هایی است. مسئولان دانشگاه آزاد در نهایت به این نتیجه رسیدند که می‌توان این فعالیت‌ها را در چهار مجموعه اصلی دسته‌بندی کرد و بر اساس آن، چهار شبکه فناوری ایجاد شد. شبکه فناوری غذا و فراسودمندها با تمرکز بر کشاورزی و موضوعات مرتبط، شبکه فناوری ساخت و تولید، شبکه فناوری اقتصاد دیجیتال و شبکه فناوری نوآوری صنایع خلاق و سلامت، چهار شبکه‌ای بود که مسئولان دانشگاه در نهایت آن‌ها را ایجاد کردند. این تقسیم‌بندی بر اساس تعداد سراها و مراکز رشد فعال در دانشگاه صورت گرفت و حالا این مراکز ذیل این شبکه‌های فناوری به‌صورت مشترک و با هم‌افزایی فعالیت‌های خود را انجام می‌دهند.

در گزارش‌های پیشین «فرهیختگان» به بهانه برگزاری رویدادهای «عصر امید غذا و فراسودمندها» در دانشگاه آزاد ارومیه و «اقتصاد دیجیتال» در دانشگاه آزاد اصفهان، به جزئیات شبکه فناوری غذا و فراسودمندها و اقتصاد دیجیتال پرداخته بودیم و در این گزارش تلاش داریم تا به بهانه برگزاری رویداد «عصر امید ساخت و تولید» که از 27 تا 29 اردیبهشت در دانشگاه آزاد تبریز در حال برگزاری است، به‌صورت جزئی‌تر شبکه ساخت و تولید را معرفی کرده و حلقه‌ها و سراهای نوآوری ذیل آن را معرفی کنیم.

شبکه فناوری ساخت و تولید با هم‌افزایی 19 سرای نوآوری

تعداد فعالان و فناوران در این حوزه در دانشگاه آزاد به حدی است که مسئولان دانشگاه آزاد از عنوان «شبکه» برای آن استفاده کردند. درواقع تنوع بالا و تعدد فعالیت‌های فناوران در حوزه تولید موجب شد تا یکی از محورهای فعالیت شبکه‌ای در حوزه فناوری دانشگاه مربوط به «ساخت و تولید» باشد. بسیاری از سراهای دانشگاه آزاد نیز ذیل همین شبکه بوده و در بحث ساخت تجهیزات فعالیت می‌کنند. آن طور که حبیب اسفندیار، مدیر امور شتاب‌دهنده‌های معاونت تحقیقات، فناوری و نوآوری دانشگاه آزاد اسلامی به «فرهیختگان» گفته است در حال حاضر 19 سرای نوآوری دانشگاه آزاد ذیل همین شبکه فعال هستند.

البته وقتی حرف از «ساخت و تولید» می‌شود ناخودآگاه ذهن به سمت کسب‌وکارهای قدیمی و سنتی می‌رود. اما مشخصاً منظور از ساخت و تولید در بستر دانشگاه چیست؟ دانشگاه آزاد باتوجه‌به سابقه‌ای که در حدود چهار دهه فعالیت آموزشی دارد، از زمان‌های گذشته دارای تجهیزات مربوط به ساخت و تولید قطعات در واحدهای مختلف خود بوده است. این تجهیزات شامل دستگاه‌های تراش، فرز و دستگاه‌های تولید قطعات و تجهیزات دانشگاهی می‌شد. در سال‌های گذشته، استفاده از این تجهیزات، عمدتاً در بحث‌های آموزشی و برای دانشجویان رشته‌های مهندسی و مرتبط محدود بود. اما با ورود فناوری به دانشگاه، رویکرد استفاده از این دستگاه‌ها به‌صورت کاربردی و در حوزه فناوری نیز در دستور کار قرار گرفت. باتوجه‌به اینکه تجهیزات لازم در دانشگاه وجود دارد، تا جایی که حتی در واحدهای کوچک هم تجهیزات بسیار قابل‌ملاحظه‌ای در این حوزه فعال بوده و نیروی کار متخصص نیز در خود دانشگاه موجود است، مسئولان دانشگاه در اولین قدم، تصمیم گرفتند این کارگاه‌های آموزشی را برای تولید قطعات و تجهیزات مورد نیاز فعال کنند.

واحدهای نزدیک به صنعت یعنی واحدهایی که در اقلیمشان، شرکت‌ها و مجموعه‌هایی فعال بودند که سفارش تولید قطعه داشتند، توانستند با مذاکره، قراردادهایی را منعقد و تولید اولیه قطعات را آغاز کنند. به طور مثال دانشگاه آزاد واحد سیرجان توانست با صنایع فولاد منطقه مذاکراتی انجام دهد، قطعاتی را دریافت و در کارگاه‌های خود تولید و ارائه کند که استقبال و تأیید آن‌ها نیز موجب شد این فرایند به‌تدریج گسترش یابد. بنابراین هدف اصلی از ایجاد شبکه فناوری ساخت و تولید را می‌توان استفاده عملیاتی از مجموعه‌های کارگاهی دانشگاه با هدف توسعه فناوری دانست.

فناوری‌های صنعتی و هوش مصنوعی

حوزه فناوری‌های صنعتی و هوش مصنوعی در ساخت و تولید نقشی بسیار حیاتی و تحول‌آفرین ایفا می‌کند. این دو حوزه با هم‌افزایی، صنایع را به سمت کارآمدی، دقت، انعطاف‌پذیری و نوآوری سوق می‌دهند. در این حلقه موضوعاتی مانند صنعت ساختمان، صنعت حمل‌ونقل، فناوری‌های اپتیک و لیزر و کوانتوم، اتوماسیون صنعتی و رباتیک، و تجهیزات پزشکی قرار می‌گیرند. در مجموع، فناوری‌های صنعتی و هوش مصنوعی نه‌تنها فرایندهای ساخت و تولید را متحول می‌کنند، بلکه به ایجاد کارخانه‌های هوشمند، انعطاف‌پذیر و پایدار کمک می‌کنند که قادر به رقابت در بازار جهانی و پاسخگویی به نیازهای متغیر مشتریان هستند. آینده تولید به طور فزاینده‌ای با این دو حوزه درهم‌تنیده خواهد شد. در این حلقه دو سرای نوآوری فعال هستند که در استان‌های آذربایجان شرقی و واحد یزد استقرار دارند.

1- سرای نوآوری توسعه رباتیک و هوشمندسازی واحد ایلخچی

سرای نوآوری توسعه رباتیک و هوشمندسازی صنعتی سال ۱۴۰۰ به درخواست این دانشگاه مجوز گرفت و راه‌اندازی شد. سرای نوآوری توسعه رباتیک و هوشمندسازی صنعتی تاکنون دستاوردها و فعالیت‌های مختلفی را در کارنامه خود ثبت کرده و حالا میزبان چهار هسته فناور، ۹ واحد فناور و پنج شرکت دانش‌بنیان است.

2- سرای نوآوری رباتیک و اتوماسیون صنعتی واحد یزد

سال ۱۳۹۸ و در حاشیه جلسه هیئت‌امنای دانشگاه آزاد اسلامی استان یزد، پیشنهاد راه‌اندازی سرای نوآوری رباتیک و اتوماسیون صنعتی مطرح و در هیئت‌امنای استان به تصویب رسید. تهیه طرح توجیهی و دفاع از آن حدود یک سال و نیم به طول انجامید و در نهایت در تیرماه 1400 مجوز فعالیت سرا توسط سازمان مرکزی دانشگاه صادر شد. در حال حاضر حدود ۱۵ هسته و شرکت فناور و دانش‌بنیان در ارتباط با موضوع سرای نوآوری رباتیک و اتوماسیون صنعتی دانشگاه آزاد اسلامی در این سرا فعال هستند.

صنایع شیمیایی و فناوری مواد

صنایع شیمیایی و فناوری مواد در حوزه ساخت و تولید به کاربرد مواد شیمیایی و دانش مربوط به طراحی، تولید و استفاده از مواد با خواص مورد نظر در فرایندهای تولیدی اشاره دارد. این حوزه نقش بسیار مهمی در تولید طیف گسترده‌ای از محصولات دارد. به طور مثال می‌توان به تولید مواد اولیه در این حوزه اشاره کرد. صنایع شیمیایی مسئول تولید بسیاری از مواد اولیه مورد استفاده در سایر صنایع هستند. این مواد شامل پلیمرها و پلاستیک‌ها مانند پلی‌اتیلن، پلی‌پروپیلن، PVC و PET که در تولید بسته‌بندی، قطعات خودرو، لوازم‌خانگی و... کاربرد دارند. در این حلقه 4 سرای نوآوری مشارکت دارند که در دانشگاه‌های آزاد استان‌های بوشهر، البرز، سمنان و خوزستان فعالیت می‌کنند.

1- تأسیسات نفت، گاز و پتروشیمی واحد بوشهر

استان بوشهر به پایتخت انرژی ایران معروف است. در همین راستا سال 1399 در جلسه هیئت‌امنای دانشگاه آزاد استان بوشهر طرح سرای نوآوری تصویب و مجوز راه‌اندازی مدرسه عالی مهارتی نفت و گاز و سرای نوآوری تأسیسات نفتی صادر شد. این سرا تاکنون تفاهم نامه‌هایی با بنیاد ملی نخبگان ایران، پتروشیمی ملی ایران و سازمان محیط زیست کشور منعقد کرده است. این سرا همچنین به‌عنوان یک هاب در کشور معرفی شده است و به همین دلیل مسئولیت‌های برون مرزی نیز پذیرفته است و با شرکت‌های دانش بنیان در خارج از کشور مثل عمان نیز وارد قرارداد شده است که کار ارزیابی و گرفتن پروژه از عمان را انجام می‌دهد.

2- فناوری مواد واحد کرج

استان البرز و شهر کرج به علت موقعیت جغرافیایی مناسب، داشتن شهرک‌های صنعتی، موقعیت اقتصادی و هم‌جواری با کلان‌شهر تهران ظرفیت ویژه‌ای در حوزه مواد دارد. بر همین اساس مجوز موافقت اولیه این سرای نوآوری در سال 99 اخذ شد و اکنون تعداد قابل‌توجهی هسته فناور، ۹ واحد فناور و دو شرکت دانش‌بنیان فعال در مجموعه و در حوزه مواد در این سرا فعال هستند.

3- توسعه تجهیزات و اتوماسیون صنعتی واحد شاهرود

سرای نوآوری فناوری تجهیزات و اتوماسیون صنعتی واحد شاهرود با هدف ایجاد زیرساختی منسجم برای توسعه فناوری، تجاری‌سازی و تعامل مؤثر دانشگاه با صنعت راه‌اندازی شد. اکنون سه شرکت بزرگ صنعتی با رویکردهای فناورانه و نوآورانه در این سرا مستقر هستند و بالغ‌بر ۲۰۰ نیروی متخصص و فنی به‌صورت شبانه‌روزی در حوزه‌های مختلف اتوماسیون، طراحی تجهیزات صنعتی و تولید محصولات پیشرفته فعالیت می‌کنند.

4- انرژی واحد اهواز

توانمندی‌های واحدهای دانشگاهی در خوزستان و به‌خصوص واحد اهواز باعث شد تا شهر اهواز به‌عنوان مرکز استان، محلی برای بروز و ظهور مجموعه‌های بزرگ در حوزه انرژی و خصوصاً (نفت، گاز و پتروشیمی) قرار گیرد. به همین دلیل نخستین سرای نوآوری استان در واحد اهواز در سال 1399 مجوز اولیه فعالیت را دریافت کرد. در این سرا با تفاهمی که با پارک علم و فناوری خوزستان صورت گرفت، نخستین پردیس علم و فناوری انرژی خوزستان نیز در زیربنای بالغ بر 5 هزار متر مربع ذیل سرای نوآوری انرژی واحد اهواز تأسیس شده و مجوز تأسیس اولیه آن نیز از وزارت علوم، تحقیقات و فناوری کسب شده، تا دانشگاه با همکاری مشترک با پارک ضمن استقرار شرکت‌های بالغ در حوزه انرژی و رشته‌های مرتبط در این پردیس سهم خود را به‌عنوان یک برند قابل اعتنا در منطقه و کشور برجسته‌تر کند.

گزارش کامل را در روزنامه فرهیختگان بخوانید.