هفدهمین گردهمایی سراسری معاونان پژوهش و فناوری دانشگاه آزاد با حضور دکتر محمدمهدی طهرانچی، رئیس دانشگاه آزاد اسلامی در مجتمع فرهنگی، آموزشی و رفاهی «فرهیختگان» (سی‌سرا) برگزار شد. معاونان پژوهش و فناوری واحدهای دانشگاه آزاد در این نشست به بررسی مسائل جاری و برنامه‌ریزی برای پیگیری اهداف دانشگاه منطبق بر رویکردهای سند تحول و تعالی دانشگاه آزاد در کمیسیون‌های تخصصی پرداختند.
رئیس دانشگاه آزاد نیز در این نشست چندساعته به تبیین بنیادین نقش دانش، دانشمند و دانشگاه در جامعه پرداخت. دکتر طهرانچی در بخش ابتدایی سخنان خود به رابطه میان علم و ایمان اشاره کرد و گفت: «باید به معرفتی برسیم که تنها به‌ظاهر حیات دنیوی محدود نباشد، بلکه باطن و ملکوت عالم را نیز در بر گیرد. قرآن کریم در یک سؤال بنیادین از ما می‌پرسد: «لمن الارض و ما فیها؟» یعنی این زمین و آنچه در آن است، از آن کیست؟ و از دانشمندان انتظار دارد که بر اساس علم خود پاسخ دهند. دانشمندان باید مبتنی بر علوم تخصصی خود مثل روان‌شناسی، پزشکی، فیزیک، زمین‌شناسی و... به این سؤال پاسخ دهند. پاسخ ما به این سؤال، «الله» است.»
او اضافه کرد: «پس از پرسش درباره خالقیت، خداوند سؤال می‌کند که ربوبیت از آن کیست؟ چه کسی پرورش‌دهنده و روزی‌دهنده این عالم است؟ ما مجدداً پاسخ می‌دهیم، خداوند. سؤال بعدی از دانشمندان درباره باطن عالم است. آیا روان‌شناسی فقط پروسس مغز است؟ کار مغز و اعصاب تنها تنظیم بیوشیمی و بیوفیزیک است؟ ملکوت آسمان‌ها و زمین به دست کیست؟ کیست که همیشه همراه شماست و هیچ‌کس همراه او نیست؟ مجدد پاسخ می‌دهیم، الله.»
او در ادامه با اشاره به آیات 85 تا 92 سوره مؤمنون تصریح کرد: «قرآن می‌فرماید شما از منظر علمی خود راست نگفتید. از علمی که در اختیارتان است، پاسخ ندادید، بلکه از منظر ایمان و باورهای خود جواب دادید. آیات 85 تا 92 سوره مؤمنون، می‌فرماید که خداوند «غیب» و «شهادت» در این دنیا قرار داده است و شما به باطن حیات در چهارچوب علمی خود توجه ندارید و صرفاً از روی ظاهر دنیا به سؤالات پاسخ می‌دهید.»
رئیس دانشگاه آزاد در ادامه به توصیه قرآن در خصوص بررسی تمدن‌های گذشته نیز اشاره کرد و افزود: «قرآن کریم در ادامه توصیه به بررسی تمدن‌های گذشته می‌کند که مردم آن رفته‌اند؛ ولی کاخ‌ها و آثار آن‌ها باقی‌مانده است؛ لذا این قابل‌رؤیت است که برخی می‌توانستند علم پیدا کنند و کردند. آن‌ها پژوهش در مُلک را بلد بودند؛ اما به ملکوت چشمی نداشتند؛ پس پاسخ «الله» از علم آن‌ها در نمی‌آمد.»
اگر معلوم خود را دنیا قرار دادید علم شما دنیانگر خواهد بود
دکتر طهرانچی با بیان اینکه بعضی مسئله علم دینی و غیردینی را مطرح می‌کنند، تصریح کرد: «درحالی‌که ماهیت اساساً چیز دیگری است. اگر معلوم خود را دنیا قرار دادید، علم شما دنیانگر خواهد بود. بر جسم که ظاهر است، باطنی وجود دارد به نام نفس و بر عقل هم باطنی به نام دل است. البته عقل و دل به سبب اینکه روح الهی در انسان دمیده شده، به وجود آمده‌اند و این انسان را اشرف مخلوقات کرده است.»
او در ادامه اظهار کرد: «اگر ما به این نکات درمورد علم توجه نکنیم، به نقطه‌ای می‌رسیم که اگرچه در پاسخ به این پرسش که «من ربک» می‌گوییم الله، اما پاسخ می‌شنویم که دروغ می‌گویید؛ زیرا از مسیری که ما پیمودیم، خدا در نمی‌آید.»
رئیس دانشگاه آزاد با بیان اینکه انسان‌شناسان معتقدند، انسان توانش، گرایش، دانش و بینش دارد گفت: «انسان در توانش دچار ضعف و قوه، در گرایش درگیر فجور و تقوا، در عقل شامل ظن و علم و در دل دچار ایمان و کفر می‌شود. البته دقت داشته باشیم که قوه تنها مربوط به جسم نیست، آنچه از آن به‌عنوان فناوری یاد می‌کنیم مربوط به همین قوه است.»
دکتر طهرانچی با طرح این سؤال که چرا خداوند در قرآن می‌فرماید شما دروغ می‌گویید؟ خاطرنشان کرد: «ما به «صدور» توجه نداریم. بنا بر آیه کریمه «قُلْ إِنْ تُخْفُوا مَا فِی صُدُورِکُمْ أَوْ تُبْدُوهُ یعْلَمْهُ اللَّهُ وَیعْلَمُ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الْأَرْضِ وَاللَّهُ عَلَی کُلِّ شَیءٍ قَدِیرٌ» ما یک لایه آشکار و لایه‌هایی پنهان داریم. ما به درون انسان‌ها تسلطی نداریم؛ زیرا آن‌ها لایه‌های پنهانی دارند.»
او با بیان اینکه خداوند برای انسان «صدر» قائل است، اظهار کرد: «در اصطلاح به آن سینه می‌گویند؛ اما در اصل، لایه پنهانی انسان است. خداوند به ذات نهان صدور آگاه است. ما نیز می‌توانیم بر این لایه پنهان آگاه شویم. در عالم هستی یک مُلک و یک ملکوت قرار دارد که درهم‌آمیخته آن‌ها عرش الهی را می‌سازد. قرآن کریم انسان را هم به تأمل در مُلک دعوت می‌کند و هم ملکوت الهی؛ لذا ملکوت عالم نیز قابل‌رؤیت و دستیابی برای انسان است.»
علم امروز، نگاهی به ملکوت عالم ندارد
دکتر طهرانچی با تأکید بر اینکه علمی که ما امروز در اختیار داریم، نگاهی به ملکوت عالم ندارد، گفت: «از چنین علمی «یخرج الحی من المیت» حاصل نمی‌شود. از آن هوش مصنوعی، کوانتوم و... در می‌آید؛ اما چون سقف آن محدود است، سعادت حاصل نمی‌شود. اوج تمدن 300ساله این علم می‌شود اسرائیلی که مانند یک گرگ وحشی به جان انسان‌ها افتاده است و درکی از انسان، مادر، کودک و آمبولانس ندارد. چون علم او به ملکوت عالم راه ندارد. خروجی علم او، قتل سید حسن نصرالله و ازبین‌بردن خوبی‌های این عالم است.»
او ادامه داد: «به تعبیر حضرت آیت‌الله جوادی آملی، اصلاً علم غیردینی نداریم. علم باید به ملک و ملکوت راه داشته باشد. علمی که به ملک و ملکوت راه دارد، چه ادراکش حسی و معرفتش بصری باشد، چه ادراکش حافظه‌ای و فراگیری سرگذشت ملت‌ها، چه خودآگاهی، چه عقلی، چه مبتنی بر فراگیری نقل صادق و چه شهودی باشد، این علم باید بتواند به ملک و ملکوت عالم هستی راه پیدا کند.»
رئیس دانشگاه آزاد در ادامه گفت: «پیامبر خدا صلی‌الله علیه و آله می‌فرماید: «علم سه تاست: آیتی محکم، یا فریضه‌ای میانه، یا سنتی برپا و جاری.» حضرت امام در چهل حدیث این سه را جهت علم معرفی می‌کند، می‌فرمایند که این‌ها جنس علم نیست. فیزیک می‌تواند آیه محکمه باشد. امام می‌فرماید علم تاریخ اگر با نظر عبرت باشد می‌تواند آیه محکمه و اگر در شناخت جامعه باشد، می‌تواند سنت قائمه باشد. آیه محکمه به مقام روحانیت، فریضه عادله به مقام خیال و سنت قائمه به مقام ملک راه دارد. یعنی دانش سه جهت اصول اخلاقی، اعتقادی و یا علمی دارد به عبارتی دیگر به توانش، بینش یا گرایش انسان مرتبط است.»
او خاطرنشان کرد: «قرآن می‌فرماید کسانی مصداق اوتوا العلم در آیه «وَیرَی الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ الَّذِی أُنْزِلَ إِلَیکَ مِنْ رَبِّکَ هُوَ الْحَقَّ...» هستند، می‌توانند به باطن دنیا راه پیدا کنند و آن‌ها هستند که می‌گویند آنچه از عالم غیب به ما رسیده، حق است؛ لذا معرفت این انسان‌ها افزایش پیدا می‌کند و به درجه ایمان می‌رسند و مصداق ادامه این آیه شریفه می‌شوند که «فَیؤمِنُواْ بِهِۦ» قلب آن‌ها نیز مصداق «فَتُخبِتَ لَهُۥ قُلُوبُهُم وَإِنَّ ٱللَّهَ لَهَادِ ٱلَّذِینَ ءَامَنُواْ إِلَی صِرَاط مُّستَقِیم» خواهد شد و آنجاست که «یرْفَعِ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَالَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجَاتٍ.» حال باید بررسی کنیم که دانشگاه چه نقشی در این میان دارد. شاکله عمل، دانش، گرایش و توانش است. پس دانشگاه شاکله عمل را می‌سازد.»
او با تأکید بر اینکه نگاه ما به علم آن است که علم حقیقتی دارد، تصریح کرد: «این حقیقت از محکمات شروع می‌شود و با پارادایم، مکتب، رویکرد، نظریه، روش، الگو و عالم تا گزاره پیش می‌رود. گزاره، جمله‌ای علمی است که از یک عالم مبتنی بر نظریه‌ای در چهارچوب مکتبی مبتنی بر پارادایمی که باید بر محکمات حاکم باشد، صادر می‌شود. امیرالمؤمنین می‌فرماید که مردم سه دسته‌اند: «عالم ربانی، علم‌جویی که در راه نجات و رستگاری است و فرومایگانی که این‌سووآن‌سو می‌روند. اگر انسان جزء دسته سوم باشد به نور علم روشن نمی‌شود و نتیجه آن می‌شود که خدا در پاسخ به ما می‌گوید که دروغ می‌گویید.»
دانشگاه سه ساحت اصلی علم، فرهنگ و فناوری دارد
دکتر طهرانچی در بخش دوم سخنرانی خود ضمن تشریح نقشه راه دانشگاه آزاد در مسیر جامعه‌پردازی، نکاتی را درباره مدل جدید دانشگاه در دوره دوم بیان کرد. او در ابتدای سخنان خود گفت: «رهبر معظم انقلاب اسلامی اخیراً در تشریح نقش دانشگاه، سه وظیفه تولید علم، تربیت عالم و جهت‌دهی به این دو را متوجه دانشگاه دانستند. از این بیان ما نتیجه‌گیری کردیم که دانشگاه باید نهاد پیشرفت باشد. دانشگاه در غرب نهاد توسعه است؛ نه نهاد علم. دانشگاه چهار نظام برای جهت‌دهی به تولید علم و تربیت عالم دارد؛ تربیتی، علمی، فناوری و فرهنگی.»
او با بیان اینکه دانشگاه محل پردازش دانش، بینش و گرایش است، اضافه کرد: «به عبارتی دیگر دانشگاه سه ساحت اصلی علم، فرهنگ و فناوری دارد که در هریک از آن‌ها سه مفهوم آموزش، پژوهش و کاربست وجود دارد. در ساختار علمی جدید دانشگاه آزاد، گروه‌های دانشی ناظر به مفهوم آموزش تشکیل شده‌اند. هر موضوع یک گروه کشوری یا school دارد که در هراستان faculty و در هر واحد department نام می‌گیرند.»
علم زمانی قدرت است که به جامعه متصل شود
رئیس دانشگاه آزاد با بیان اینکه دانشگاهی که تنها به علم بپردازد از جامعه‌پردازی جا می‌ماند تصریح کرد: «لذا باید ساختارهای جدید را برای آن بسازد. علم زمانی قدرت است که به جامعه متصل شود. رهبر انقلاب در بیانی می‌فرمایند که ما الگوی پیشرفت خود را داریم که آن را از جایی کپی‌برداری نکرده‌ایم؛ این یعنی دانشگاه ما باید الگوساز نیز باشد. الگویی که در آن ایمان، علم و عدالت وجود دارد.»
او با اشاره به این که جامعه‌پردازی انجام مأموریت خود یا همان پاسخگویی دانشگاه به نیاز جامعه است، خاطرنشان کرد: «نظام تربیتی دانشگاه جامعه پرداز، جامعه کارآمد، نظام علمی آن، جامعه خلاق، نظام فناوری آن جامعه نوآور و نظام فرهنگی آن جامعه فرهیخته با سبک زندگی درست می‌سازد. علم بدون خلاقیت که اساساً علم نیست. ما عادت کرده‌ایم که به مقاله نمره می‌دهیم؛ درحالی‌که باید به خلاقیت نمره داد. اگر خلاقیت در مقاله جای نمی‌گیرد، این عیب ماست.»
دانشکده‌های موضوعی بستر فعالیت‌های بین‌رشته‌ای است
دکتر طهرانچی تأکید کرد: «دانشگاه آزاد برای اتصال به جامعه مفهومی با عنوان دانشکده موضوعی ارائه کرده است. دانشکده‌های موضوعی لایه بعدی گروه‌های کشوری برای اتصال به جامعه یا فعالیت‌های بین‌رشته‌ای است. بعضی به‌اشتباه می‌گویند، رشته بین‌رشته‌ای؛ مثلاً در بازه‌ای که نانو وارد کشور شد رشته‌های مختلفی مثل نانو فیزیک، نانو شیمی، نانو مکانیک و... تأسیس کردند؛ ولی بعدها متوجه شدند که نانو یک رشته نیست؛ بلکه یک فرا رشته است. در دانشکده نانو همه متخصصان از رشته‌های مختلف شیمی، فیزیک، مکانیک و... می‌توانند حضور داشته باشند و فعالیت کنند.»
او اضافه کرد: «اعضای هیئت‌علمی در ساختار جدید پژوهش مأموریت محور خود را در دانشکده (institute) و آموزش را در گروه (department) انجام می‌دهند. در دانشکده موضوعات درهم و فرارشته‌ای است. دانشکده لایه مقدمه ورود به مأموریت است. اگر در دانشکده حضور نداشتید، یعنی مأموریتی نیز نداشته‌اید. ذات گروه دانشی، رسالت محور است. مسئول گروه‌های دانشی در واحدها، معاونان آموزشی‌اند اما معاونان پژوهشی مسئول کار با دانشکده‌ها هستند. معاونان پژوهشی مسئول پل زدن به جامعه‌اند.»
سراهای نوآوری محل گفت‌وگوی دانشگاه و جامعه
رئیس دانشگاه آزاد با تأکید بر اینکه تنها با ایجاد دانشکده موضوعی کار تمام نمی‌شود، توضیح داد: «در ادامه اتصال به جامعه نیازمند مترجم‌هایی هستیم. سراهای نوآوری نقش مترجم را در این میان ایفا می‌کنند. مرکز رشد، صندوق پژوهش و فناوری، باشگاه ایده‌آرایی و... همگی بخش‌های مختلف سرای نوآوری‌اند. در یک‌کلام، سراهای نوآوری محل گفت‌وگوی دانشگاه و جامعه خواهند بود. در این سراهای نوآوری، مسئله از سوی جامعه، نیروی انسانی از سوی دانشگاه و سرمایه از طرف جامعه تزریق می‌شود. در این معنا، سرای نوآوری، مرکز رشد و پارک نیست؛ بلکه یک مفهوم کلان برای ارتباط یک دانشکده موضوعی با جامعه است که در آن کارآموزی و کارورزی صورت می‌گیرد. سرای نوآوری تضمین‌کننده منطق دانشگاه در جامعه برای رقم‌زدن اتفاقی بزرگ‌تر است.»
دکتر طهرانچی خاطرنشان کرد: «غرب از ابتدا با جامعه کار کرده و مسائل دانشگاه خود را از جامعه گرفته است؛ اصلاً دانشگاه غربی همان جامعه گلخانه‌ای است که تحت‌نظر دانشمندان قوام پیدا می‌کند. این جامعه ابعاد گوناگونی مثل اقتصادی، دفاعی و امنیتی، اجتماعی، سیاسی و سیاستی، سلامت و محیط‌زیست دارد. وقتی می‌گوییم که می‌خواهیم با جامعه کار کنیم، باید مشخص کنیم که دقیقاً با کدام یک از این ابعاد کار داریم.»
او با بیان اینکه دانشگاه آزاد در دوره اول تأسیس خود، تنها به دنبال فعالیت روی بعد اجتماعی جامعه بود، گفت: «دانشگاه در آن دوره می‌خواست مفهوم شهروندی را براساس نظریه پارسونز توسعه دهد؛ لذا صرفاً ساختار اجتماعی داشت که در این ساختار مسئولان یک جامعه شهری اعم از استاندار، امام‌جمعه، فرماندار و... حضور داشتند.»
او در ادامه تأکید کرد: «دانشگاه‌های علوم پزشکی در کشور ما ساختارهای اجتماعی، نوآورانه و سلامت دارند. برای بعد سلامت بیمارستان، برای نوآوری پارک فناوری دارو و برای بعد اجتماعی خود مراکز بهداشت را تأسیس کرده‌اند. دانشگاه‌های دولتی ما غالباً ابعاد سیاسی و نوآوری دارند. مفاهیم آن‌ها بیشتر در بستر سیاست‌ورزی تعریف می‌شود. دانشگاه‌های نظامی نیز دارای ساختارهای دفاعی و امنیتی و همچنین نوآوری‌اند.»
سه مرحله پیش روی دانشگاه آزاد در گام دوم
رئیس دانشگاه آزاد تأکید کرد: «ما برای دانشگاه آزاد در گام دوم خود سه مرحله در نظر گرفته‌ایم. دانشگاه آزاد در مرحله اول سراغ ابعاد اجتماعی، نوآوری و اقتصادی جامعه خواهد رفت. عرصه‌های عمل این سه بعد در دانشگاه آزاد متفاوت با سایر دانشگاه‌ها هستند. بیمارستان، مدرسه و رسانه عرصه فعالیت اجتماعی، پارک‌های علم‌وفناوری عرصه فعالیت نوآورانه و شرکت‌های دانش‌بنیان و شورای اقتصاد دانش‌بنیان دانشگاه عرصه فعالیت اقتصادی ما خواهند بود.»
او ادامه داد: «بیمارستان در دانشگاه‌های دولتی وظیفه حاکمیتی درمان شهر را برعهده دارد؛ اما بیمارستان‌های دانشگاه آزاد براساس مسئولیت اجتماعی خود و برای کمک به بیمارستان‌های دولتی درمانگر تربیت می‌کنند. 95 درصد اقتصاد دانشگاه آزاد در دوره اول که صرفاً یک دانشگاه اجتماعی بود بر پایه شهریه دانشجویی می‌چرخید؛ اما وقتی سراغ دو مفهوم دیگر نوآوری و اقتصادی جامعه رفتیم، هرکدام بازخورد درآمدی خود را نیز خواهند داشت. دانشگاه آزاد در مرحله بعدی سراغ ابعاد دفاعی امنیتی، سلامت و محیط‌زیست و سیاسی و سیاستی خواهد رفت.»
دکتر طهرانچی در پایان گفت: «در این میان مفاهیم جدیدی شکل‌گرفته است که عبارت از پژوهش تحصیلات تکمیلی به معنای آموزش و پژوهش، برنامه علمی به معنای مأموریت محوری پژوهش، دانشکده موضوعی به معنای سازمان پژوهش مأموریت محور، سرای نوآوری به معنای پل ارتباطی دانشگاه و جامعه، شرکت دانش‌بنیان به معنای عرصه تربیت اقتصادی، پارک فناوری به معنای عرصه تربیت نوآورانه و مراکز خدمات اجتماعی به معنای عرصه تربیت اجتماعی (مدرسه، بیمارستان، رسانه) هستند. بدانیم تحول بایدی است و شرط بقاست.»