داده‌های آماری نشان می‌دهد گرچه با تشدید سرما در انتهای پاییز و اوایل زمستان و وقوع وارونگی دما (اینورژن)، آلودگی به مسئله اول تهران و بسیاری از شهرهای بزرگ کشور تبدیل می‌شود اما آلودگی هوا در کشور همواره وجود داشته و صرفا در فصل سرد با حاکم شدن هوای آرام و بدون باد و عدم تخلیه آلاینده‌ها از فضای شهری، چهره زشت آن، بیشتر خودنمایی می‌کند. بررسی گزارش‌های رسمی رسانه‌ها و مطبوعات کشور نشان می‌دهد آلودگی هوا در شهر تهران و یکی دو کلانشهر کشور، مسئله امروز نبوده و از دهه 40 این مسئله عمدتا در تهران یک چالش بوده است.

درخصوص دلایل آلودگی، سیاهه‌های تهیه شده در این خصوص نشان می‌دهد در شهری همچون تهران، حدود 61 درصد از آلودگی مربوط به منابع متحرک (وسایل نقلیه) بوده است. گرچه منابع غیرمتحرک نیز سهم 39 درصدی از آلایندگی دارد، اما سیاستگذاری درخصوص هر دو بخش به‌ویژه بخش متحرک چندان از کیفیت بالایی برخوردار نبوده است. یکی از این موارد، کاهش سهم حمل و نقل عمومی به نفع خودروهای شخصی است. 
کاهش سهم حمل‌ونقل عمومی در تهران درحالی است که فقط در 15 سال اخیر تعداد روزانه سفرهای داخل شهر تهران با افزایش 5 میلیونی، از 15.8 میلیون سفر به 20.3 میلیون سفر در روز رسیده است.

گرچه حمل‌ونقل عمومی تهران فقط به اتوبوس ختم نمی‌شود، اما اتوبوس‌ها به واسطه تحرکی که نسبت به مترو و تراموا و سایر وسایل حمل‌ونقل عمومی دارند، از جمله پایه‌های اصلی حمل‌ونقل شهری محسوب می‌شوند. نگاهی به داده‌های آماری نشان می‌دهد در ۱۰ یا ۱۵ سال اخیر بی‌توجهی عجیبی به نقش اتوبوس‌ها در جابه‌جایی مسافر در شهر تهران شده است.

طبق گزارش آمارنامه شهرداری تهران در سال ۱۴۰۲، روزانه ۲۰.۳ میلیون سفر از طریق بخش‌های مختلف حمل‌ونقلی در شهر تهران انجام شده که حدود ۵۵.۶ درصد آن با خودروهای شخصی و موتورسیکلت و ۴۴.۴ درصد نیز با حمل‌ونقل عمومی انجام شده است. در بین بخش‌های مختلف حمل‌ونقل عمومی، طی سال ۱۴۰۲ سهم مترو از کل سفرهای شهر تهران ۱۰.۵ درصد، سهم اتوبوس ۹.۳ درصد و سهم تاکسی، آژانس‌ها و تاکسی‌های اینترنتی نیز ۱۹.۸ درصد بوده است.

بخش تاسف‌بار حمل‌ونقل شهری در تهران، کاهش شدید سهم اتوبوس‌ها و مینی‌بوس‌ها از جابه‌جایی مسافر در پایتخت است. داده‌های ارائه شده از سوی شهرداری تهران نشان می‌دهد در سال ۱۳۸۳ سهم اتوبوس و مینی‌بوس از کل سفرهای داخل شهر تهران حدود ۲۶ درصد بوده است. این میزان در ۵ سال اخیر حدود ۹.۳ درصد گزارش شده است. گرچه در سال جاری تعداد اتوبوس‌های شاغل (فعال) در شهر تهران از طریق خرید از تولیدکنندگان داخلی و واردات تقویت شده، اما آمارها نشان می‌دهد تا پایان سال ۱۴۰۲ وضعیت ناوگان اتوبوسی شهر تهران بسیار بحرانی بوده است.

یکی از مهم‌ترین اقدامات برای شناسایی سهم بخش‌های مختلف از ایجاد آلایندگی، گزارش‌های مربوط به سیاهه انتشار آلاینده‌های هواست. موجودی، فهرست یا سیاهه انتشار آلاینده‌های هوا، محاسبه میزان آلاینده‌های موجود در جو است. هدف از توسعه سیاهه انتشار، کمی‌سازی مقادیر آلایندگی تولیدی از منابع مختلف، شناسایی و اهمیت‌سنجی و مقایسه منابع مختلف برای آلایندگی‌های گوناگون، تولید مقادیر اولیه مورد نیاز برای مدل‌های پراکنش آلودگی هوا و مدل‌های عددی فتوشیمیایی بزرگ یا کوچک مقیاس و اجرا و اثر‌سنجی سناریوهای مختلف کاهش آلودگی هواست.

در این خصوص تاکنون 3 سیاهه در سال‌های 1392 و 1396 توسط شهرداری تهران و فقط برای شهر تهران و در سال 1400 برای 8 کلانشهر ایران برای نخستین بار و بنا به درخواست سازمان حفاظت محیط‌زیست توسط جمعی از دانشگاه‌های کشور انجام شده است. در گزارش آخری همچون گزارش‌های قبلی متهم اصلی منابع متحرک و در مرتبه بعدی منابع ثابت ذکر شده است. 

براساس آخرین گزارش، انتشار آلاینده‌هایی که انسان پدید می‌آورد به دو دسته ساکن و متحرک تقسیم می‌شوند. منابع متحرک یا وسایل نقلیه خودروهای سواری شخصی، تاکسی‌ها، موتورسیکلت‌ها، مینی‌بوس‌ها، اتوبوس‌های سرویس و شرکت واحد و خودروهای باری سبک و سنگین را شامل می‌شود. منابع ثابت نیز به پنج دسته اصلی شامل صنایع خانگی و تجاری، تبدیل انرژی نیروگاه و پالایشگاه‌ها و پایانه‌های مسافربری (فرودگاه مهرآباد، ایستگاه راه‌آهن و پایانه‌های اتوبوس درون‌شهری و جایگاه‌های عرضه سوخت بنزین) تقسیم می‌شوند.

طبق محاسبات سازمان محیط‌زیست، درصد آلاینده‌های گازی از منابع متحرک از ۴۸ درصد در شهر کرج و 61 درصد در تهران تا ۶۹ درصد در شهر اهواز متغیر بوده است. همچنین درخصوص آلاینده‌های گازی اغلب کلانشهرهای کشور به جز شهر کرج و اصفهان منابع متحرک نقش مهم‌تری دارند. درخصوص انتشار ذرات معلق در سه کلانشهر تبریز، تهران و اهواز منابع متحرک نقش مهم‌تری دارند درحالی‌که در بقیه کلانشهرها منابع ساکن نقش کلیدی را ایفا می‌کنند. طبق این گزارش، سهم نیروگاه‌ها، صنایع، پالایشگاه‌ها، پایانه‌های اتوبوس، منابع خانگی، اداری و تجاری و راه‌آهن و فرودگاه در مجموع 39 درصد بوده که سهم سه بخش اول یعنی صنایع، نیروگاه‌ها و پالایشگاه‌ها در شهر تهران 34 درصد است. 

براساس گزارش سیاهه آلایندگی در تهران، منابع متحرک با سهم 61 درصد در رتبه اول قرار دارد. صنایع با 17.8 درصد دوم بوده، نیروگاه‌ها با 12 درصد سوم، پالایشگاه‌ها با 4.4 درصد چهارم و پایانه‌های اتوبوس با 2.3 درصد پنجم هستند. بخش خانگی و اداری با 2.3 درصد و فرودگاه‌ها و راه‌آهن نیز هر کدام کمتر از نیم درصد در آلودگی تهران نقش دارند.

متن کامل گزارش مهدی عبداللهی، دبیر گروه اقتصاد را در روزنامه فرهیختگان بخوانید.