در دهه 70 بسیاری از کارشناسان مدعی بودند به‌زودی در ایران، معدن جایگزین نفت خواهد شد. با گذشت بیش از 3 دهه هنوز نه‌تنها این هدف بلندپروازانه محقق نشده، بلکه بعضا این موضوع نیز مطرح می‌شود که اگر اکتشاف جدید در بخش‌هایی همچون سنگ آهن انجام نشود، کشور نیازمند واردات برخی از مواد معدنی‌ای خواهد شد که ذخایر آن در کشور وجود داشته اما به دلیل عدم هزینه در اکتشافات، کشور از این منابع خدادادی بی‌بهره است.
ادعای جایگزینی نفت با معدن در حالی مطرح شده که علیرضا شهیدی، رئیس سابق سازمان زمین‌شناسی در گفت‌وگو با «فرهیختگان» از اکتشاف تنها ۳ تا ۴ درصد از مساحت کشور خبر می‌دهد. وی می‌گوید که فقط ۷ تا ۸ درصد از زمین‌های کشور برای اکتشاف آزادند، زیرا بخش زیادی از زمین‌ها به دلایل مختلف مانند مناطق حفاظت‌شده، جنگل‌ها و مناطق نظامی محدود شده‌اند.
جناب شهیدی، به‌عنوان اولین سوال بفرمایید وظایف و اهداف سازمان زمین‌شناسی ایران چیست؟
سازمان زمین‌شناسی ایران در حوزه تهیه نقشه‌های زمین‌شناسی در مقیاس‌های مختلف فعالیت‌های گسترده‌ای انجام می‌دهد. یکی از دستاوردهای مهم این سازمان، عضویت در PGMW، کمیته‌ای جهانی برای تهیه نقشه‌های زمین‌شناسی است. این سازمان جزء ۹ سازمان زمین‌شناسی برتر جهان است که مسئولیت تقسیم‌کار جهانی را میان خود دارند. به‌عنوان مثال، سازمان زمین‌شناسی ایران مسئولیت منطقه خاورمیانه را برعهده دارد. اخیراً نیز در کنفرانس IOGS که در بوسان کره جنوبی برگزار شد، ریاست این سازمان بر کمیسیون مربوطه برای سال‌های آینده تثبیت شد. سازمان زمین‌شناسی ایران به‌عنوان سیاستگذار در تولید اطلاعات پایه زمین‌شناسی در مقیاس ۱:۵۰۰۰۰۰۰ فعالیت می‌کند. این سازمان در زمینه شناسایی مخاطرات طبیعی نیز نقش مهمی ایفا می‌کند. این سازمان مسئول شناسایی تمام مخاطرات طبیعی مانند سیل، زلزله، برف، فرونشست، گردوغبار، تغییرات اقلیمی و... است و در مجامع داخلی و بین‌المللی مرتبط با این موضوعات عضویت دارد. یکی دیگر از حوزه‌های فعالیت سازمان زمین‌شناسی، تولید اطلاعات پایه در زمینه اکتشاف مواد معدنی است. در این راستا، نقشه‌های ژئوشیمی و نقشه‌های زمین‌شناسی اقتصادی در مقیاس ۱:۵۰۰۰۰ در این سازمان تهیه می‌شود. سازمان زمین‌شناسی ایران، به‌عنوان یکی از ارکان حاکمیتی بخش معدن در وزارت صنعت، معدن و تجارت، در کنار معاونت معدنی و سازمان ایمیدرو، در فرایندهای معدنی کشور فعال است.
در سال ۱۴۰۰، برای ایجاد همگرایی میان ارکان مختلف بخش معدن وزارت صنعت، معدن و تجارت، تفاهمنامه‌ای سه‌جانبه میان سازمان زمین‌شناسی، ایمیدرو و معاونت معدنی امضا شد. هدف اصلی این تفاهمنامه تقسیم‌کاری میان این سه نهاد بود. طبق این تقسیم‌کار، سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی ایران مسئول تولید اطلاعات پایه و انجام مراحل مختلف اکتشاف، شناسایی و پی‌جویی مواد معدنی است، درحالی‌که معاونت معدنی براساس سیاستگذاری‌های خود، این اطلاعات را یا از طریق مزایده به بخش خصوصی واگذار می‌کند یا برای اکتشافات عمومی و تفصیلی به ایمیدرو می‌سپارد. یکی از مهم‌ترین اهداف این تفاهمنامه کاهش زمان تبدیل کانسار به معدن است. در گذشته، فرایند شناسایی و پیگیری مواد معدنی می‌توانست ۳ تا ۴ سال طول بکشد اما با این تفاهمنامه، زمان تبدیل کانسار به معدن به ۱ تا 1.5 سال کاهش یافته است. این اقدام باعث می‌شود که بخش خصوصی انگیزه بیشتری برای ورود به حوزه معادن پیدا کند و فرایند بهره‌برداری از معادن تسریع شود. در گذشته، این زمان در معادن بزرگ معمولا ۱۵ تا ۲۰ سال طول می‌کشید که موجب عدم تمایل بخش خصوصی به سرمایه‌گذاری در این حوزه می‌شد. با این تفاهمنامه، سازمان زمین‌شناسی تلاش دارد تا پروسه تبدیل کانسار به معدن را در مدت زمان ۵ تا ۶ سال به پایان برساند. در حال حاضر، این تفاهمنامه همچنان معتبر است و با توجه به تغییرات در وزارتخانه، به‌طور منظم به‌روزرسانی شده و توسط معاونان جدید به مرحله اجرا درمی‌آید. تفاهمنامه از سال ۱۴۰۰ برقرار است. هدف ما این است که با شناسایی دقیق مناطق هدف که شامل ۴۲۰ سلول ۱:۵۰۰۰۰۰ است و مساحتی حدود ۲۵۰ تا ۲۶۰ هزار کیلومترمربع را پوشش می‌دهد، تا پایان برنامه پنج‌ساله هفتم این پروژه را تکمیل کنیم.
با توجه به آنچه در برنامه هفتم توسعه برای سازمان زمین‌شناسی کشور تعیین شده، به نظر شما اهداف این برنامه تا چه میزان قابل تحقق است؟
برنامه هفتم توسعه امسال آغاز شده اما اهداف ما که از سال 1400 تعریف شده‌اند، از یک سال پیش به صورت جدی وارد فاز اجرایی شدند. سال 1400 به‌عنوان یک سال پایلوت بود و امسال به‌طور رسمی شروع کردیم. پیش‌بینی می‌کنیم تا پایان برنامه بتوانیم تمامی ۴۲۰ سلول را که شامل لایه‌های مختلفی از نقشه‌هاست، تکمیل کنیم. این نقشه‌ها شامل نقشه‌های زمین‌شناسی، ژئوشیمی و نقشه‌های زمین‌شناسی اقتصادی هستند که درمجموع ۱۲۶۰ سلول را تشکیل می‌دهند. مساحت تجمیعی این نقشه‌ها حدود ۶۸۰ هزار کیلومترمربع است. تا به امروز، حدود ۳۰ درصد از این مساحت به اتمام رسیده یا در حال انجام است و پیش‌بینی می‌کنیم که تا پایان سال یا اوایل سال آینده، باقی‌مانده پروژه‌ها نیز تکمیل شوند. در کل، در برنامه پنج‌ساله هفتم، ما از نظر زمانی و اجرایی کاملا طبق برنامه پیش می‌رویم و حتی می‌توان گفت که کمی جلوتر از برنامه زمان‌بندی هستیم. زمانی که ما پروژه‌هایی را برای همکاری با بخش‌های بیرونی تعریف می‌کنیم، اطلاع‌رسانی می‌شود و در مناقصات، هر دانشگاهی که دارای تیم‌های متخصص و رزومه مناسب برای انجام پروژه‌ها باشد، می‌تواند در آن شرکت کند. در حال حاضر، ما با پژوهشکده علوم و زمین خودمان و دانشگاه خوارزمی همکاری نزدیکی داریم، ولی محدودیتی برای حضور هیچ دانشگاهی در پروژه‌های ما وجود ندارد. هر دانشگاهی که توانمندی‌های لازم را داشته باشد، می‌تواند در مناقصات شرکت و همکاری کند.
فرمودید بخشی از منابع سازمان از محل حقوق دولتی تأمین می‌شود. در بودجه 1404 که بررسی کردیم، تغییری در درصد حقوق دولتی ایجاد نشده است. دیدگاه شما درباره این موضوع چیست؟
بله در رابطه با حقوق دولتی کار کارشناسی زیادی صورت گرفته است. وزارت صنعت، معدن و تجارت، سازمان برنامه و بودجه و مرکز پژوهش‌های مجلس به‌طور مشترک روی این موضوع بررسی‌هایی داشته‌اند. حقوق دولتی بخشی از درآمدهایی است که وزارت صمت از محل فروش مواد معدنی به دست می‌آورد. این که درصد آن تغییر نکرده، به این دلیل است که در سال‌های اخیر رشد قابل توجهی در این زمینه اتفاق افتاده و ممکن است معادن ظرفیت بیشتری برای پرداخت حقوق دولتی نداشته باشند. اما خوشبختانه منابعی که به سازمان تخصیص می‌یابد نسبت به گذشته رشد خوبی داشته است. امیدواریم با توجه به برنامه‌های تحول و دیگر اقدامات، این منابع به‌طور موثر در خدمت سازمان قرار گیرد و درنتیجه هیچ مشکلی برای پیشبرد فعالیت‌های سازمان زمین‌شناسی ایجاد نخواهد شد.
حالا از نظر فناوری و ترکیبات، وضعیت ما در حال حاضر چگونه است؟
در حال حاضر، تأمین تجهیزات مخصوصاً در زمینه اکتشاف پیشرفته به دلیل تحریم‌ها کمی دشوار است. یکی از لایه‌های اطلاعاتی مهمی که در سازمان زمین‌شناسی تولید می‌شود، لایه ژئوفیزیک هوابرد است. برای انجام این نوع کار‌ها، ما نیاز به تجهیزات خارجی داریم که تأمین آن‌ها به دلیل تحریم‌ها سخت‌تر شده است. اما خوشبختانه توانسته‌ایم در برخی از صنایع های‌تک دستگاه‌های مورد نیاز خود را بومی‌سازی کنیم. برای مثال، در ژئوفیزیک هوابرد، از برداشت داده‌ها تا تبخیر و مدل‌سازی، کلیه مراحل را توسط همکاران داخلی انجام می‌دهیم. در این زمینه، ممکن است مشکلاتی در تأمین تجهیزات وجود داشته باشد، چون دستگاه‌هایی که استفاده می‌کنیم از نوع پیشرفته‌اند و برای انجام دقیق کار‌ها، نیاز به دستگاه‌هایی داریم که قادر به اندازه‌گیری در حد PPD (قطعه در میلیارد) باشند. اما با دور زدن تحریم‌ها و واردات هوشمندانه تجهیزات، توانسته‌ایم تجهیزات مورد نیاز را به سازمان وارد کنیم. خوشبختانه در یکی دو سال اخیر در تأمین تجهیزات پیشرفته توانسته‌ایم خرید‌های مناسبی انجام دهیم. ما همچنین در آزمایشگاه‌های شبکه راهبردی آزمایشگاه‌ها که متعلق به معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری است، توانسته‌ایم رتبه خود را به رتبه ۱۳ کاهش دهیم و در صورت موفقیت در اخذ استاندارد ISO 1725، به‌طور قطع جزء 10 آزمایشگاه برتر معدنی کشور خواهیم بود. این یک پیشرفت خوب است که در حال تحقق است.
آیا از نظر دانش و فناوری اکتشاف، هم‌تراز با استاندارد‌های جهانی هستیم؟
بله، سازمان زمین‌شناسی در حال حاضر در سطح بین‌المللی فعالیت می‌کند. ما عضو CGMW (کمیته جهانی نقشه‌برداری زمین‌شناسی) هستیم و نقشه‌هایی که تولید می‌کنیم، در عرصه جهانی عرضه می‌شوند. به‌عنوان مثال، نقشه‌های خاورمیانه و پروژه‌های جدید مانند نقشه‌های آتشفشانی که تولید می‌کنیم، در کنار نقشه‌های سازمان‌های زمین‌شناسی کشور‌های دیگر مانند آمریکا، چین و آلمان قرار می‌گیرند. این نقشه‌ها مانند یک پازل جهانی در کنار هم قرار می‌گیرند. اگر در بحث دانش کمی عقب باشیم، این تأثیر خود را در نقشه‌ها نشان می‌دهد، اما خوشبختانه مشکلات خاصی در این زمینه نداریم.
آیا در حال حاضر ما در عمق زمین کار می‌کنیم یا عمده فعالیت ما در سطح است؟
این سؤال خوبی است. در گذشته بیشتر اکتشافات در سطح زمین انجام می‌شد و به همین دلیل بیشتر معادن فعال در ایران، حاصل همین اکتشافات سطحی‌اند. یکی از اهداف ما در طرح تحول این است که عمق اکتشافات را افزایش دهیم. ما اطلاعات سطحی را به دقت جمع‌آوری می‌کنیم، مثلاً با استفاده از نقشه‌های ژئوشیمی و زمین‌شناسی، بررسی‌هایی را در مقیاس ۱:۵۰,۰۰۰ انجام می‌دهیم تا بتوانیم احتمال وجود مواد معدنی در عمق را شناسایی کنیم. برای اکتشافات عمیق‌تر، از روش‌هایی مانند ژئوفیزیک هوابرد استفاده می‌کنیم که امکان برداشت تا عمق ۴۰۰ تا ۴۵۰ متر را فراهم می‌کند. همچنین از روش‌های جدیدتر مثل مگنتوتلوریک (MT) بهره می‌بریم که می‌تواند تا عمق ۲۰ کیلومتر زیر سطح را شناسایی کند. کشور‌هایی مانند آمریکا، استرالیا، کانادا و چین از این روش استفاده کرده‌اند و ایران پنجمین کشوری است که این تکنولوژی را در اختیار دارد. ما در آینده نزدیک قصد داریم تا عمق ۲۰ کیلومتری زیر سطح زمین را در تمام کشور شناسایی کنیم و با این اطلاعات، به نقشه‌های زیرسطحی جامع‌تری برسیم که تحول بزرگی در اکتشافات معدنی کشور خواهد بود.
منابع معدنی کشور در حال حاضر بیشتر در سطح هستند یا در عمق؟
به‌طور کلی، بیشتر منابع معدنی کشور در سطح هستند. در دنیا نیز معادن زیرزمینی معمولاً از عمق ۱۰۰ متر به پایین‌تر هستند. عمق اکتشافات در ایران نسبتاً کم است و به‌طور متوسط در حدود ۲۰ تا ۳۰ متر است که رقم قابل توجهی نیست. در پروژه‌های اخیر مانند اکتشافات در کردستان، توانستیم ذخایر معدنی آهن را در عمق‌های ۵۰ تا ۱۱۰ متر شناسایی کنیم. این ذخایر می‌توانند نیاز‌های صنایع فولاد کشور را تأمین کنند. در آینده امیدواریم که بتوانیم منابع زیرزمینی در عمق‌های بیشتر را شناسایی کنیم و حتی در ۴ تا ۵ سال آینده دو معدن بزرگ زیرزمینی را در مقیاس جهانی معرفی کنیم. هدف ما این است مناطقی که از نظر زمین‌شناسی مستعد معادن هستند، را به‌دقت شناسایی کنیم و منابع زیرزمینی را در عمق‌های بیشتر شناسایی کنیم.
آیا مناطق زیادی در کشور وجود دارند که هنوز اکتشاف نشده‌اند؟
بله، بسیاری از مناطق کشور هنوز اکتشاف نشده‌اند. اکتشافات در چهار مرحله انجام می‌شود؛ شناسایی، پی‌جویی، اکتشاف عمومی و اکتشاف تفصیلی. سازمان زمین‌شناسی تا مقیاس ۱:۲۵۰,۰۰۰ و ۱:۱۰۰,۰۰۰ کل کشور را شناسایی کرده است و اکنون در طرح تحول، مقیاس را به ۱:۵۰,۰۰۰کاهش داده‌ایم که دقت کار را افزایش می‌دهد. اما در حال حاضر، تنها ۳ تا ۴ درصد از مساحت کشور در مراحل شناسایی، پی‌جویی، اکتشاف عمومی و تفصیلی به اکتشاف رسیده است. از سوی دیگر، فقط ۷ تا ۸ درصد از زمین‌های کشور برای اکتشاف آزادند، زیرا بخش زیادی از زمین‌ها به دلایل مختلف مانند مناطق حفاظت‌شده، جنگل‌ها و مناطق نظامی محدود شده‌اند. برای اینکه از معادن به‌طور مؤثر استفاده کنیم و مانند نفت از آن‌ها برای توسعه کشور بهره‌برداری کنیم، نیاز به تغییراتی در قوانین و هم‌سویی بیشتر میان سازمان‌ها داریم تا موانع موجود برطرف شوند.
متن کامل گفت‌وگوی پانیذ رحیمی، خبرنگار گروه اقتصاد را در روزنامه فرهیختگان بخوانید