45 سال پیش، زمانی که آمریکا قبول کرد محمدرضا شاه پهلوی به این کشور سفر کند، شاید فکرش را نمی‌کرد که با قبول این دادخواست برای بیش از چهاردهه، در ایران سفارتخانه‌اش بسته شود. 45 سال از آن روزی می‌گذرد که دانشجویان پیرو خط امام به خیابان روزولت قدیم آمدند و با تحصن و تسخیر لانه جاسوسی حرف‌شان را به دنیا زدند. بااینکه سال‌های زیادی از این اتفاق گذشته، اما کماکان روز 13 آبان خیابان مفتح میزبان دانش‌آموزانی است تا این اتفاق را زنده نگه دارند. 

شاید برای برخی این سؤال مطرح باشد که چرا با گذشت چهل‌واندی سال از تسخیر لانه جاسوسی، هنوز هم باید هرسال این واقعه تاریخی را زنده نگه داشت؟ این سؤالی است که نشان از کم‌کاری در کارهای فرهنگی مرتبط با این موضوع دارد. مستند، یکی از ابزاری است که می‌تواند در تبیین و چرایی این اتفاق کمک زیادی کند. این واقعه به دلیل اهمیتش مبنای ساخت آثاری برای مستندسازان قرار گرفته و درباره آن مقالات بسیاری نوشته شده است. اما هنوز آثاری که بزرگی و خاص بودن این اتفاق را نشان دهد، ساخته نشده است. در این گزارش، به تعدادی از مستندهای ایرانی و خارجی اشاره کرده‌ایم که تسخیر لانه جاسوسی محور آنها است.

«انقلاب در خیابان روزولت» به کارگردانی حمید عظیمی که در سال ۱۳۹۱ اکران شده، این مستند نیمه‌بلند و انگلیسی‌زبان درباره داستان مقدمات و پیامد‌های واقعه سرنوشت‌سازی است که صبح ۱۳ آبان سال ۵۸ در خیابان روزولت سابق تهران رقم زده شد و دو دوره جنگ سرد را به هم پیوند داد. این مستند با بیان یک استثنا در قاعده دموکراسی که در هفت دهه اخیر بیشتر از یک قاعده رایج بوده است، به تاریخ دخالت‌های دولت آمریکا در کشور‌های مختلف جهان ازجمله ایران و همچنین تسخیر لانه جاسوسی در تهران می‌پردازد.

مستند «قرارداد ۱۹ ژوئن» به کارگردانی ایمان گودرزی، در ژانر تاریخی با گرایش سیاسی، روایتی از یک تطابق تاریخی از مذاکره ایران و آمریکا می‌کند. مهم‌ترین ویژگی این مستند مطابقت آن با شرایط و مسائل جامعه امروز ایران و نقطه عطف آن ماجرایی است که شباهت زیادی به برجام دارد. اتفاقات عجیبی در جریان این مذاکرات رخ‌داده که آن را بسیار شبیه مذاکرات برجام کرده، سیاست‌ها، حمایت‌ها، تبریک‌ها به رهبری و... همگی شبیه برجامند و به همین جهت، باعث شده این مستند شناخته‌شده‌تر شود، حتی وقتی معلوم می‌شود مذاکرات شکست‌خورده‌اند، همه حرف‌ها با کلیدواژه «نظارت امام»، «هدایت امام» و «رهبری امام» مطرح می‌شود.

مستند «نیمه‌شب ۲۴ آوریل» شاید به طور مستقیم موضوع سفارتخانه آمریکا را درنظر نگرفته باشد، اما به ابعاد جدیدی از ماجرای تسخیر لانه جاسوسی می‌پرازد. در نیمه‌شب ۲۴ آوریل، پنجم اردیبهشت‌ ماه ۱۳۵۹ نیروهای آمریکایی وارد صحرای طبس شدند تا از آن طریق گروگان‌های سفارت آمریکا در تهران را آزاد کنند. جواد موگویی، کارگردان مستند به حادثه طبس و اتفاقات بعد از آن پرداخته‌ است؛ اینکه عملیات از کجا شروع شد، چه اهدافی را دنبال می‌کرد، طراحی آن چطور بود و اگر از طبس عبور می‌کردند، عوامل ایرانی قرار بود چطور به کمک آنها بیایند. این مستند در گفت‌وگو با خلبان آمریکایی و واکاوی شهادت شهید محمد منتظرقائم کوشیده تا پاسخی برای چرایی بمباران هلی‌کوپترهای باقی‌مانده از نیروهای مهاجم آمریکایی در صحرای طبس بدهد. 

متن کامل گزارش مریم فضائلی، خبرنگار گروه فرهنگ را در روزنامه فرهیختگان بخوانید