در هفته‌های گذشته حادثه تلخ و غم‌انگیز معدن زغال‌سنگ طبس، بار دیگر موضوع توجه به ایمنی معادن را در صدر اخبار کشور قرار داد. به نظر می‌رسد درمجموع کشورمان توجه چندانی به انرژی اولیه‌ای به نام زغال‌سنگ نداشته، برای مثال درحالی سهم زغال‌سنگ از تولید برق در جهان تا سال گذشته حدود 35 درصد بوده که این مقدار در ایران صفر است. درمجموع داده‌های بین‌المللی نشان می‌دهد برخلاف ایران، در سطح جهان زغال‌سنگ از مهم‌ترین منابع انرژی جهان به‌شمار می‌رود و نقش کلیدی در صنایع سنگین مانند فولاد و تولید برق دارد.
رکوردشکنی واردات زغال‌سنگ
اعداد و ارقام حاکی از آن است که میزان واردات زغال‌سنگ از سال ۹۸ تا به امروز رشد قابل‌توجه و رو به افزایشی داشته است. به‌این‌ترتیب این عدد از ۹۶۸ هزار تن در سال ۹۸ به بیش از یک میلیارد و ۴۰۰ هزار تن در سال ۱۴۰۰ و درنهایت به یک‌میلیارد و ۶۰۰ هزار تن در سال گذشته رسیده است.
چالش‌های تجارت زغال‌سنگ ایران
اگرچه ایران تولیدکننده زغال‌سنگ است، اما به‌دلیل نیاز به زغال‌سنگ با کیفیت بالا، به‌ویژه در صنعت فولاد، بخشی از زغال‌سنگ مصرفی خود را از خارج وارد می‌کند. زغال‌سنگ وارداتی عمدتاً از نوع کک‌شو است که دارای کیفیت بالاتری نسبت به زغال‌سنگ داخلی است. روسیه به عنوان یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان زغال‌سنگ جهان، تأمین‌کننده اصلی زغال‌سنگ وارداتی به ایران است. کیفیت بالای زغال‌سنگ کک‌شو روسی و نزدیکی جغرافیایی این کشور به ایران، موجب شده تا روسیه سهم قابل توجهی از بازار ایران را در اختیار بگیرد. قزاقستان نیز به عنوان یکی از کشورهای دارای منابع غنی زغال سنگ، در صادرات این محصول به ایران نقش مهمی دارد.
روابط تجاری نزدیک میان دو کشور و وجود مسیرهای حمل‌ونقل کارآمد، از دلایل اصلی واردات زغال‌سنگ از قزاقستان است. درکنار کشورهای همسایه، آفریقای جنوبی نیز یکی از صادرکنندگان زغال‌سنگ به ایران محسوب می‌شود. این کشور با دارا بودن زغال‌سنگ با کیفیت بالا و رقابت‌پذیری قیمت، توانسته جایگاه خود را در بازار ایران حفظ کند.
فرصت‌های توسعه صادرات
با وجود چالش‌های موجود فرصت‌هایی نیز برای توسعه صادرات زغال‌سنگ و کاهش وابستگی به واردات وجود دارد. افزایش سرمایه‌گذاری در معادن زغال‌سنگ و به‌کارگیری فناوری‌های جدید می‌تواند به بهبود کیفیت زغال‌سنگ تولیدی و افزایش تولید کمک کند. این امر می‌تواند وابستگی به واردات را کاهش داده و حتی زمینه را برای صادرات بیشتر فراهم کند. ایران می‌تواند با توسعه روابط تجاری خود با کشورهای آسیایی و اروپایی، بازارهای جدیدی برای صادرات زغال‌سنگ پیدا کند. کشورهای آسیای مرکزی و حتی اروپا می‌توانند مقاصد جدیدی برای این محصول باشند.
قیمت‌گذاری زغال‌سنگ تا قبل از سال 97 بی‌قاعده بود
مسعود فتوت، عضو نظام مهندسی معدن در گفت‌وگو با «فرهیختگان» اظهار داشت: «تا قبل از سال ۹۷ قیمت زغال‌سنگ اصول، مبنا و قاعده خاصی نداشت. به بیان بهتر قیمت زغال‌سنگ را فقط مصرف‌کننده عمده بدون در نظر گرفتن هزینه‌های بخش تولید تعیین می‌کرد. این عدد واقعی و حقیقی نبود.
تولید زغال در اغلب معادن سنتی است
عضو نظام مهندسی معدن درباره شیوه تولید زغال‌سنگ در کشور اظهار داشت: «عوامل بسیار متعددی بر تفاوت چشمگیر میان قیمت وارداتی با قیمت داخلی زغال‌سنگ دخیل است. ظرفیت استخراجی معادن زغال‌سنگ ایران بسیار پایین است. از سوی دیگر نیز تولید ما در اغلب معادن به جز در موارد محدود و انگشت‌شمار سنتی است؛ به همین جهت کارگربر است.
نرخ رشد تولیدکننده یا PPI در انتهای دهه ۹۰، یعنی در سال ۱۴۰۰ از مرز ۱۰۰ درصد عبور کرده است. همه این موارد هزینه تمام‌شده را طی فرایند تولید افزایش می‌دهد. چین نزدیک به ۶۰۰ میلیون تن زغال‌سنگ و هندوستان ۴۰۰ میلیون تن در سال تولید می‌کنند. اگر نرخ تولید بالا باشد و هزینه تولید با بهینه‌سازی، استفاده از تکنولوژی روز دنیا و افزایش بهره‌وری کاهش پیدا کند قیمت زغال‌سنگ داخلی ما هم کاهش پیدا خواهد کرد.»
تفاوت شدید میزان تولید زغال‌سنگ ایران و جهان
فتوت تکمیل کرد: «امروزه در سال ۱۴۰۳ به ازای هر کارگر در روز در معادن زیرزمینی زغال‌سنگ، ۵ تن زغال در روز تولید شود، معدن اقتصادی است. وقتی در معادن مکانیزه با تکنولوژی مطلوب هر کارگر تقریبا ۲۰۰ تن در روز تولید دارد، این عدد قابل مقایسه با فعالیت سنتی نیست. زغال‌سنگ یک ماده بیوشیمیایی کانسار رسوبی است که از بقایای موجودات گیاهی تشکیل شده است. از آنجایی که در طبیعت و در زمان تشکیل، شرایط زمین‌شناسی تاثیرگذار بوده، کیفیت ماده معدنی یا همان زغال‌سنگ متفاوت است که بر همین اساس قیمت‌گذاری صورت می‌گیرد. در زغال‌سنگ طبس میزان گوگرد بالاست. از سوی دیگر در کرمان سولفور بالاست.»
وی در پایان یادآور شد: «زمانی که قیمت تولیدکننده در افغانستان بسیار پایین‌تر از ایران است مشتری تمایلی به ورود به حوزه صادرات زغال‌سنگ ایران ندارد. به همین خاطر عملا رقابت زغال ایران در باز جهانی با مشکل مواجه می‌شود. در حادثه معدن زغال‌سنگ طبس، انجمن یک فرار رو به جلو داشت و دیگران را مقصر اعلام می‌کرد. سعی بر آن بود که یک حادثه تلقی شود. هرچند که ما هنوز هم منتظر ارائه گزارش مراجع قضائی هستیم. اما انجمن زغال‌سنگ ایران نتوانست آن‌طور که باید و شاید در عملکرد خود موفق باشد. توقع می‌رفت انجمن زغال‌سنگ فراتر از تعیین قیمت زغال‌سنگ اقدام کند. باید عملکرد انجمن مورد پایش قرار بگیرد.»
متن کامل گزارش پانیذ رحیمی خبرنگار گروه اقتصاد را در روزنامه فرهیختگان بخوانید