فرهیختگان:  سفر سه روزه مسعود پزشکیان به عراق با واکنش‌های زیادی از سوی رسانه‌ها مواجه شد. آنطور که رسانه‌ها تحلیل کرده‌اند، این سفر از جهات مختلف حائز اهمیت است. سفر رئیس‌جمهور کشورمان به شهرهای بغداد، اربیل، سلیمانیه، کربلا، نجف و بصره از زوایای مختلفی مورد تحلیل و بررسی رسانه‌ها قرار گرفته است.
این نخستین‌باری است که رئیس جمهوری اسلامی ایران از منطقه اقلیم کردستان عراق و بصره دیدن می‌کند. امضای 14 تفاهمنامه و گفت‌وگوها برای افزایش همکاری‌های اقتصادی، نظامی و امنیتی ازجمله موضوعاتی است که در این سفر سه‌روزه مورد بحث و بررسی دو طرف قرار گرفته است.
نگاهی به آمار و ارقام روابط اقتصادی دو کشور نیز نشان می‌دهد حجم تجارت ایران و عراق با لحاظ گردشگری و خدمات، کالا، برق و گاز، تجارت چمدانی و همچنین صادرات خدمات فنی و مهندسی سالانه به رقمی بین 16 تا 17 میلیارد دلار می‌رسد. 

   رشد 28 درصدی صادرات به عراق
براساس داده‌های آماری گمرک ایران، در 5 ماهه نخست امسال حجم صادرات ایران به عراق با 13.1 میلیون تن به ارزش 4.6 میلیارد دلار، به‌لحاظ وزنی رشد بیش از 28 درصدی و به‌لحاظ ارزش نیز رشد 26.4 درصدی نسبت به 5 ماهه نخست سال گذشته داشته است. همچنین در 5 ماهه امسال 43 هزار تن کالا به ارزش 246 میلیون دلار از عراق وارد کشور شد که به‌لحاظ وزن 7.5 درصد کاهش و از حیث ارزش 56 درصد افزایش داشته است.‌ اقلام عمده صادراتی در این مدت شامل گاز طبیعی مایع شده، انواع مقاطع فولادی، شمش آهن، انواع میلگرد، انواع مصالح ساختمانی، انواع محصولات کشاورزی و انواع محصولات لبنی بوده است.

براساس گزارش سازمان توسعه تجارت، در بهار امسال 18 درصد از کل صادرات پتروشیمی ایران به عراق صادر شده است. این مقدار در سال گذشته 10 درصد بوده است. در بخش صنعت، از کل صادرات این بخش حدود 43 درصد از آن به عراق صادر شده و این مقدار نیز طی سال گذشته 45 درصد بوده است.
در بخش صنعت، معدن و صنایع معدنی حدود 20 درصد از کل صادرات کشورمان وارد بازار عراق شده، رقمی که سال گذشته 19 درصد بوده است. در بخش کشاورزی نیز از کل صادرات این بخش 30 درصد از آن وارد بازار عراق شده، رقمی که در سال گذشته مقدار آن 26 درصد بوده است. گرچه تمرکز بالای کالاهای یک بخش در یک کشور خاص به لحاظ تداوم و پایداری صادرات اتفاق خوبی نیست، اما به هر حال در فقدان یک سبد صادراتی متنوع و مشکلات تحریمی، عراق یکی از بزرگ‌ترین خریداران کالاهای مصرفی ایرانی است.  

   رشد 16 برابری در 20 سال اخیر
نگاهی به وضعیت تجارت دو کشور ایران و عراق نشان می‌دهد صادرات ایران به عراق طی 21 سال اخیر یعنی از سال 1382 تا 1402 از 588 میلیون دلار با رشد 16 برابری به 9.3 میلیارد دلار در سال 1402 رسیده است. همچنین حجم واردات ایران از عراق نیز طی این مدت از 96 میلیون دلار در سال 1382 به 585 میلیون دلار در سال گذشته رسیده که حکایت از رشد شش برابری دارد.
آمارها نشان می‌دهد روند رشد قابل‌توجه صادرات ایران به عراق از سال 1388 به بعد رخ داده است. البته این رشد از سال 1383 به بعد شروع شده بود اما در سال 1388 رشد صادرات چشمگیر بود و سپس موج بعدی افزایش صادرات ایران به عراق از سال 1397 به بعد صورت گرفته است. اما در سمت مقابل، حجم واردات ایران از عراق به جز سه سال اخیر که به نظر می‌رسد در نتیجه صادرات مجدد رخ داده، قبل از آن چندان قابل‌توجه نبوده است.
برای مثال حجم واردات ایران از عراق در سال 1382 حدود 96 میلیون دلار بوده که این میزان تا سال 1389 به 46 میلیون دلار کاهش می‌یابد. این مقدار همچنان به‌شدت پایین بوده و تا سال 1397 به 59 میلیون دلار می‌رسد. در سال 1398 واردات ایران از عراق به 131 و در سال 1399 به 133 میلیون دلار می‌رسد.
رشد چشمگیر واردات کشورمان از عراق در سال 1400 با یک میلیارد و 197 میلیون دلار بوده و این میزان سپس در سال 1401 به 197 میلیون و در سال گذشته به 585 میلیون دلار رسیده است. رشد و حجم ناچیز واردات ایران از عراق و رشد زیگزاگی سه سال اخیر نشان می‌دهد عراق به‌واسطه اقتصاد نفتی که داشته چندان ظرفیتی تاکنون برای صادرات به ایران نداشته و رشد زیگراگی سال‌های اخیر نیز عملا از مسیر صادرات‌ مجدد رخ داده است. 

   اهمیت بازار عراق
 سیدروح‌الله لطیفی، سخنگوی کمیسیون روابط بین‌الملل و توسعه تجارت خانه صنعت، معدن و تجارت ایران همزمان با سفر رئیس‌جمهور به عراق به تسنیم گفت: «کشور عراق جایگاه ویژه‌ای در روابط فرهنگی، مذهبی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی کشورمان دارد و تنها کشوری است که با دارا بودن بیشترین مرز زمینی با ما در همسایگی پنج استان ایران واقع شده است.»
وی در ادامه افزود: «کشور ما با حدود هزار و 500 کیلومتر مرز مشترک و اشتراکات فراوان به‌واسطه همکاری و همراهی برای عبور از بحران‌های این کشور، علاقه دو ملت و امکان تامین و تولید کالا‌های این کشور یکی از کشور‌های مهم صادر‌کننده به عراق به شمار می‌رود.»
به گفته لطیفی عمده کالا‌های ایرانی که به عراق صادر می‌شود کالا‌های قابل مصرف در انتهای زنجیره برای مصرف‌کننده نهایی است و همین امر عراق را نسبت به مقصد نخست کالا‌های ما یعنی چین متمایز می‌کند. محصولات ما به کشور چین محصولات نیمه‌خام، خام و فرآوری‌شده است اما چون عمده محصولات صادراتی ایران به خاک عراق دارای زنجیره کامل است؛ ضمن ایجاد اشتغال بیشتر منجر به ایجاد زنجیره کامل تولید، تامین و ارزش می‌شود.
کارشناسان درخصوص آینده بازار عراق می‌گویند در حال حاضر رقبای ایران در کشور عراق تلاش بسیاری را برای افزایش سهم خود در بازار این کشور دارند و کالا‌های باکیفیت با فناوری روز و بسته‌بندی و خدمات مناسب پس از فروش را روانه بازار این کشور می‌کنند که اگر فکری به حال آن نشود، سهم بیشتری از بازار عراق را به خود اختصاص می‌دهند.
گفته می‌شود چشم‌اندازی که عراق برای خود ترسیم کرده این است که کشور‌هایی بتوانند در آینده نزدیک کالا‌های خود را روانه بازار عراق کنند که بخشی از تولید خود را در کشور عراق انجام دهند و اصطلاحا تولید مشترک داشته باشند. لطیفی در این خصوص می‌گوید: «باید دست‌اندرکاران تجاری کشور آینده‌نگر باشند و با آگاهی از این امر، ضمن برنامه‌ریزی برای عرضه باکیفیت، رقابتی و مداوم کالا به بازار عراق تولیدات مشترک را در دستور کار خود قرار دهند تا در چند سال آینده با وجود استقبال مردم عراق، کالا‌های ایرانی با محدودیت و ممنوعیت مواجه نشوند.» 

ایران در رتبه چهارم بازار عراق
براساس گزارش‌های رسمی عراق، در سال 2022 و 2023 به ترتیب حجم واردات عراق 66.7 و 71 میلیارد دلار بوده است که 11 کشور با سهم 97 تا 98 درصدی، عمده‌ترین صادرکنندگان به بازار این کشورند. براساس این آمارها، ایران در سال 2022 و 2023 به ترتیب با صادرات 7.1 و 9.3 میلیارد دلاری، پس از کشورهای امارات، چین و ترکیه، در رتبه چهارم قرار داشته است.
در این رتبه‌بندی طی سال 2023 امارات با 21 میلیارد دلار، چین با 14.3 و ترکیه با 12.8 میلیارد دلار به ترتیب اول تا سوم‌اند. هندی‌ها در رتبه چهارم با 3.5 میلیارد دلار صادرات به عراق قرار دارند. آمریکا با 2.3 و عربستان سعودی با 1.3 میلیارد دلار در رتبه‌های هفتم و هشتم جای گرفته‌اند. برزیل، کره‌جنوبی و آلمان و ژاپن نیز در رتبه‌های بعدی‌اند. آمارها نشان می‌دهد تا سه سال پیش و قبل از افزایش سهم امارات در بازار عراق، ایران در رتبه‌های دوم یا نهایتا سوم در کنار چین و ترکیه قرار داشته است. اما با ورود امارات ایران به رتبه چهارم آمده است.

   سهم ایران از بازار عراق بیش از اینهاست
سید حمید حسینی، دبیرکل اتاق بازرگانی مشترک ایران و عراق در گفت‌وگو با «فرهیختگان» درباره افزایش 28 درصدی صادرات ایران به عراق اظهار داشت: «پس از استقرار دولت جدید عراق و تخصیص بودجه ۱۵۰ میلیارد دلاری سالانه در این کشور، حجم واردات عراق افزایش پیدا کرده است؛ اما متاسفانه ما نتوانستیم پا به پای این افزایش واردات عراق سهم خود را در بازار داشته باشیم. کشورهایی مثل امارات، چین و ترکیه سهم بیشتری از بازار عراق را در دست دارند. اینکه صادرات ما افزایش پیدا کند قطعا طبیعی است. واردات عراق به ۷۰ میلیارد دلار می‌رسد و طبعا سهم ما نیز افزایش پیدا کرده است. از سوی دیگر نیز بازسازی در عراق آغاز شده است؛ ایران در این زمینه در بازار عراق مزیت دارد و توانسته برای مثال سهم میلگرد را از ۷۵ میلیون دلار در ماه به ۱۷۵ میلیون دلار افزایش بدهد.» 

متن کامل گزارش گروه اقتصاد را در روزنامه فرهیختگان بخوانید.