فرهیختگان: در طول یک دهه اخیر، چین بیشترین سهم را از مبادلات اقتصادی (مجموع واردات و صادرات) ایران داشته و در فضای تحریمی به‌عنوان مسیر تنفس ایران ایفای نقش می‌کند. طبق آمار گمرک، سهم چین در تجارت خارجی غیرنفتی ایران از 21.2 درصد در سال 1393 به 28.1 درصد در سال 1402 افزایش یافته است. (تصویر 1) ارزش مبادلات غیرنفتی دو کشور نیز به صورت میانگین سالانه یک میلیارد دلار رشد داشته و در سال گذشته به حدود 33 میلیارد دلار رسیده است
نکته جالب اینکه در تجارت غیرنفتی به‌جز سال 1400 که تراز تجاری ایران مثبت شد، در مابقی سال‌ها ارزش واردات از چین بیش از صادرات غیرنفتی ایران ثبت شده است.
اما در کنار تجارت غیرنفتی، صادرات نفت ایران به چین نیز در سال‌های گذشته افزایش یافته و تعاملات نفتی دو کشور بیشتر شده است. طبق آمار موسسه ردیابی نفتکش‌ها کپلر (تصویر 3)، میزان فروش نفت ایران به چین در سال 2024 به صورت میانگین حدود 1.4 میلیون بشکه در روز بوده که این رقم دو برابر زمان اجرای برجام و شرایط غیرتحریمی است.
در واقع طبق آمار کپلر، تجارت نفتی ایران و چین بعد از امضای سند همکاری 25ساله جهش قابل ملاحظه‌ای یافته که این موضوع نشان از وابستگی دو‌طرفه به برقراری جریان صادرات نفت است. ایران برای حفظ ارزآوری دولت در شرایط تحریم به فروش نفت به چین وابسته است.
دولت رئیسی 2 برابر روحانی به چین نفت فروخت
ابوالفضل ظهره‌وند، عضو کمیسیون امنیت ملی مجلس گفت: «در دولت سیزدهم، دست فرمان سیاست خارجی ایران تغییر کرد و شهید رئیسی سیاست بی‌اثر کردن تحریم‌ها را از طریق گسترش تعاملات با چین به‌عنوان قدرت دوم اقتصادی دنیا پیگیری کرد. روابط دو کشور ترمیم شد و شاهد بوده‌ایم که چینی‌ها اکنون دو برابر شرایط غیرتحریمی از ایران نفت می‌خرند و درآمد نفتی ایران طبق آمار گمرک در سال 1402 به حدود 36 میلیارد دلار جهش پیدا کرد.»
وی اشاره کرد: «ما از زمان حضور پزشکیان در عرصه انتخابات مواضع متناقضی از ایشان درباره تعامل با چین دیدیم که این موضوع به عدم آشنایی تیم ایشان نسبت به مسائل کلان کشور، تحولات بین‌الملل و قدرت بازیگری ایران در دوران‌گذار به نظم جدید جهانی برمی‌گردد. سیاست خارجی ایران مجال آزمون و خطا نیست که دوباره بخواهیم اشتباهات گذشته را تکرار کنیم. متاسفانه تیم فکری دولت پزشکیان با دولت روحانی یکسان بوده و این نگرانی وجود دارد که دوباره سیاست شرق‌ستیزی اجرایی شود.»
بزرگ‌ترین اشتباه دولت سیزدهم در تعامل با چین چه بود؟
صالحی گفت: «واقعیت این است که ما در حوزه چین در دولت سیزدهم با وجود تغییر رویکرد نسبت به گذشته، همچنان چالش داشته‌ایم. پرونده چین در دولت سیزدهم بدون متولی مشخص بود و چینی‌ها هم دوست ندارند برای اجرای سند همکاری 25 ساله در سردرگمی باشند. مدلی در دولت دوازدهم وجود داشت که یک نفر به‌عنوان مسئول پرونده چین انتخاب شده بود، او دو ویژگی داشت، الان هم در دولت چهاردهم باید این مدل پیگیری شود.»
وی افزود: «چه کسی باید مسئول پرونده چین شود؟ کسی که دو ویژگی داشته باشد؛ اولا تراز سیاسی‌اش دارای قد بلندی باشد. معاون وزیر و امثال این افراد نمی‌توانند با چینی‌ها کار کنند، زیرا چینی‌ها آنها را تحویل نمی‌گیرند. ثانیا اینکه این مسئول باید بیکار باشد، یعنی غیر از پرونده چین مشغله دیگری نداشته باشد. معاون اول یا معاون اقتصادی رئیس‌جمهور که 10 کار دیگر هم روی دوشش ریخته شده نمی‌تواند مسئول پرونده چین باشد.»
صالحی اظهار داشت: «در حوزه ارتباط با چین ما باید حدود 15 کارگروه ذیل مسئول پرونده چین تشکیل بدهیم که کار بسیار زیادی است. البته به دولت سیزدهم نقد وارد است، بااین‌حال اتفاقات خوبی در حوزه چین افتاد که مهم‌ترین آن بحث فروش نفت یا دسترسی تقریبا راحت‌تر ما به منابع حاصل از آن است.»
این کارشناس مسائل بین‌الملل گفت: «اما متاسفانه حرکت‌ها در دولت سیزدهم برای همکاری با چین کاتوره‌ای شده بود. شهردار تهران خودش باید می‌رفت، وزیر صمت خودش باید می‌رفت. یک منظومه وجود نداشت که ما بدانیم در حوزه‌های مختلف نقشه‌راه چیست و چه باید بکنیم، پس دولت مسعود پزشکیان در رابطه با چین ابتدا باید این موضوع را تعیین‌تکلیف کند.»
3 دلیل برای تکرار نشدن تجربه دولت روحانی
صالحی گفت: «به نظر من در دولت پزشکیان به چند دلیل تجربه دولت روحانی در ارتباط با چین رخ نمی‌دهد؛ اولا اینکه مسعود پزشکیان تجربه دولت قبل را پیش روی خود دارد. آن جمله اشتباه حسن روحانی که گفت ما اگر می‌خواستیم با چین کار کنیم رنج برجام را به خود نمی‌دادیم. این تجربه پیش روی پزشکیان هست. اگر صادقانه نگاه کنیم واقعا سال 94 از صمیم قلب کسانی که در دولت مسئولیت داشتند، اطمینان داشتند مذاکره می‌کنند و اروپا و آمریکا با ایران کار می‌کنند، یعنی واقعا باور آنها این بود. امروز این باور نیست؛ این احتمال حداقل 50 درصد وجود دارد که به نتیجه نرسد، پس تخم‌مرغ‌های خود را از این طرف، یعنی رابطه با بلوک شرق برنمی‌دارند.»
این کارشناس مسائل بین‌الملل گفت: «نکته دوم اینکه ریل‌گذاری‌هایی با شرق- هند، روسیه، چین، اتحادیه تجاری اوراسیا و همسایگان که من همه اینها را ذیل نگاه به شرق تعریف می‌کنم- اتفاق افتاده و به قرارداد تبدیل شده و در مسیر اجرا قرار گرفته است. از قدیم گفته‌اند وقتی کالاها از مرزها عبور کنند، دیگر سربازها از مرزها عبور نمی‌کنند، پس از این جهت هم آن مسائل در روابط با چین اتفاق نمی‌افتد.»
وی افزود: «نکته سوم اینکه پزشکیان در مناظرات، حالا درست است که در یک یا دو مورد راجع به تخفیف ما در فروش نفت نکاتی ضدشرق‌گرایی یا ضدچین گفت ولی خیلی نکات دیگری هم بود که اشاره کرد ما به یک سیاست متوازن بین شرق و غرب قائل هستیم. این را عقل هم حکم می‌کند. وقتی ما متوازن رفتار کنیم می‌توانیم از غرب امتیاز بگیریم.»
متن کامل گزارش سید‌احسان حسینی، خبرنگار را در روزنامه فرهیختگان بخوانید.