معین رضیئی، خبرنگار: خاطرات هاشمی از دوران اصلاحات با توجه به هجمه‌ای که این جریان علیه هاشمی ایجاد کرده بود و به اشکال گوناگون سعی در کنار زدن او از دنیای سیاست داشت، برای بسیاری قابل‌توجه بود. این خاطرات تا سال 1379 منتشر شده است. کتاب «افراط در اختلاف» که کارنامه و خاطرات هاشمی‌رفسنجانی در سال ۱۳۸۰، آخرین جلد منتشرشده از این مجموعه خاطرات رئیس مجمع تشخیص مصلحت نظام است.
سال ۸۰ درحالی آغاز شد که فضای خاص انتخابات ریاست‌جمهوری بر کشور حاکم بود؛ ابتدای سال رهبر معظم انقلاب در سخنان نوروزی خود با برشمردن فهرستی از توقعات برآورده نشده‌شان از دولت از عملکرد دولت اعلام نارضایتی کردند. از طرفی، خود خاتمی نیز به‌دلیل سیاسی‌کاری‌های شکل‌گرفته توسط حامیان تندرو‌یش، مردد به حضور در انتخابات بود. همزمانی این دو اتفاق با هم سبب شد بسیاری از چهره‌های منتقد خاتمی و متعلق به جناح راست برنامه‌ریزی جدی برای انتخابات و شکست اصلاح‌طلبان داشته باشند.
به‌جز انتخابات، بخش مهمی از خاطرات سال ۸۰ هاشمی به درگیری ناتمام مجلس‌ششمی‌ها با سایر ارکان و چهره‌های نظام به‌ویژه مقام‌معظم‌رهبری و نهادهای زیرمجموعه ایشان اختصاص دارد. پس از برگزاری انتخابات ریاست‌جمهوری و پیروزی قاطعانه خاتمی، دوم‌خردادی‌های مجلس ششم به‌جای بهره‌مندی درست از شرایط پیش‌آمده برای ایجاد وحدت سیاسی با هدف حل مشکلات مردم، برعکس عمل کردند و با تندروی عامل افزایش درگیری‌ها و سیاسی‌کاری‌ها شدند؛ مطابق مطالب نوشته‌شده در کتاب افراط در اختلاف دود این تندروی‌‌ها نیز بیش از هرکس به چشم خاتمی رفت و باعث شد او آن‌گونه که باید نتواند برنامه‌های خود را پیش‌ببرد.
در عرصه بین‌الملل نیز ۱۳۸۰ سال مهمی بود؛ در این سال پس از انفجار برج‌های تجارت جهانی در نیویورک (۱۱ سپتامبر ۲۰۰۱)، جورج بوش، رئیس‌جمهور وقت آمریکا طی سخنانی اعلام کرد ائتلافی جهانی به رهبری آمریکا برای مبارزه با تروریسم شکل خواهد گرفت.در خاطرات هاشمی به تشریح اختلافات شکل‌گرفته میان کارگزاران نظام بر سر موضوع ارتباط با آمریکا پرداخته شده و درکنار آن بخشی از گزارش‌های فرمانده وقت نیروی قدس سردار قاسم سلیمانی پیرامون مناقشه افغانستان و حضور آمریکا در خاورمیانه را ارائه می‌کند.
برای آشنایی بیشتر با محتوای این اثر در ادامه این گزارش به‌طور خلاصه بخش‌هایی از خاطرات مرحوم هاشمی را در سال ۱۳۸۰ می‌خوانیم.
1.از موضوعاتی که در خاطرات سال ۱۳۸۰ هاشمی از آن رمزگشایی می‌شود، ارتباط میان سیدمحمد خاتمی با رهبر انقلاب در دوران قدرت اصلاح‌طلبان است. در این رابطه اولین نکته مهم تاریخی تایید صلاحیت سیدمحمد خاتمی با نظر مثبت رهبر انقلاب است؛ مطابق دستنوشتههای ۲۵ اردیبهشت‌ماه هاشمی، آیت‌الله مومن عضو فقهای شورای نگهبان در گزارشی پیرامون تایید و رد صلاحیت داوطلبان به وی می‌گوید که «جز دو، سه نفر کس دیگری در شورای نگهبان نسبت به خاتمی نظر مساعد ندارد و اگر رای‌گیری شود رئیس‌جمهور مستقر ردصلاحیت خواهد شد.» وی در ادامه تاکید می‌کند: «باید رهبری در رابطه با تایید صلاحیت خاتمی تعیین‌تکلیف کنند.» این اتفاق رخ می‌دهد و هاشمی نیز در خاطرات خود به آن اشاره می‌کند. در روزنوشته‌های هشتم خرداد ۱۳۸۰، او دیدارش با رهبر معظم انقلاب را شرح می‌دهد و از قول ایشان می‌نویسد: «[رهبر انقلاب] گفتند، شورای نگهبان حاضر نبود صلاحیت آقای خاتمی را تایید کند، با نظر ایشان رای دادند.»
مطابق دستنوشته هاشمی در بیست‌ونهم فروردین‌ماه برای حضور مجدد در انتخابات مردد بود، زیرا از نظر وی درصورت عدم کاندیداتوری‌اش، دولت بعدی با رهبری هماهنگ‌تر خواهد شد. در این خاطرات آمده که خاتمی در جلسه‌ای به هاشمی می‌گوید: «با رهبری تا چندماه پیش، مسائل جدی را بحث می‌کردیم ولی چون نتیجه ندارد چندماهی است که جلسات هفتگی‌شان شبیه به میهمانی دوستانه با مسائل روزمره است. بعد از سخنرانی ۱۶ آذر در دانشگاه که افراطیون چپ را کوبیدم و آنها را ناراحت کردم، به رهبری گفتم، ایشان هم افراطیون راست را محکوم کنند؛ نپذیرفتند.» با وجود تصور خاتمی از اختلاف‌نظر با رهبر انقلاب، با تایید رهبری، صلاحیت خاتمی برای انتخابات ریاست‌جمهوری تایید می‌شود.
2.صداوسیما در دوره علی لاریجانی یکی از بازیگران اصلی انتخابات ریاست‌جمهوری هشتم است. لاریجانی در آن دوران، ارتباط نسبتا ویژه‌ای با هاشمی‌رفسنجانی داشت. به دستور لاریجانی، مصاحبه مطبوعاتی هاشمی با خبرنگاران داخلی و خارجی در سی‌ام آذرماه، یعنی یک هفته پس از ثبت‌نام هاشمی در ششمین دوره انتخابات مجلس شورای اسلامی، به‌طور کامل از صداوسیما پخش شد. هاشمی که از واکنش‌ها به این اقدام صداوسیما آگاه است، در خاطرات سی‌ام آذر 78 می‌نویسد: «لابد مورد اعتراض بعضی‌ها قرار می‌گیرد. در دوسال گذشته، به سمپاشی‌ها جواب جدی نداده بودم.»
3.سال ۱۳۸۰ رئیس وقت صداوسیما نگاه منفی نسبت به خاتمی دارد، به‌عنوان مثال پس از آنکه خاتمی در جریان ثبت‌نام انتخابات جلوی دوربین‌های تلویزیونی اشک ریخت، لاریجانی در قضاوت خود از این ماجرا، شأن او را به اندازه یک بازیگر پایین آورد که به‌دنبال تحریک احساسات مردم است. در وجهی دیگر حامیان خاتمی در مجلس ششم نیز به‌نوعی در تقابل با لاریجانی بودند و پس از تصویب طرح تحقیق و تفحص از صداوسیمای تحت‌مدیریت لاریجانی دعواهای سیاسی میان طرفین بیشتر هم شده بود.
بر همین مبنا در سال ۱۳۸۰ یکی از شبهاتی که در جریان انتخابات مطرح شد حمایت جانبدارانه صداوسیما از سایر کاندیداها علیه خاتمی بود. مرور دستنوشتههای هاشمی در کتاب افراط در اختلاف این شبهه را به‌نوعی تایید می‌کند. هاشمی در یادداشت‌های ششم خرداد خود همزمان با آغاز تبلیغات انتخابات ریاست‌جمهوری می‌نویسد: «دوم‌خردادی‌ها از برنامه وسیع صداوسیما برای صحبت نامزدها انتقاد دارند و می‌گویند هدف این است که ۹ نفر علیه آقای خاتمی حرف بزنند.»
هاشمی در خاطراتش چنین می‌نویسد که به‌جز حامیان خاتمی، رهبری نیز چنین نظری را راجع به عملکرد صداوسیما دارند. در هشتم خردادماه ۱۳۸۰ رئیس‌وقت مجمع تشخیص مصلحت نظام، آمده که رهبر انقلاب صراحتا به هاشمی می‌گوید صداوسیما در تبلیغ نامزدها افراط می‌کند. در ادامه خود لاریجانی نیز در دیداری با هاشمی نسبت به این رویکرد صداوسیما صحه می‌گذارد و دوازدهم خرداد ۱۳۸۰ در جلسه‌ای به هاشمی می‌گوید: «علی‌رغم حرف‌های فراوان نامزدهای انتخابات در صداوسیما هنوز آرای آقای خاتمی بالاست و رقبا نتوانسته‌اند نظر مردم را جلب کنند و در وقت زیاد دادن به نامزدها افراط شده است.»
در کتاب افراط در اختلاف مطلبی مبنی‌بر تلاش هاشمی‌رفسنجانی برای ترغیب خاتمی به حضور در انتخابات نوشته نشده است. به نظر می‌رسد در واقعیت نیز رئیس وقت مجمع تشخیص مصلحت نظام ترجیح می‌داده در کاندیداتوری خاتمی دخالتی نداشته باشد اما این عدم دخالت هاشمی به معنای بی‌طرفی و انفعال وی در انتخابات ریاست‌جمهوری هشتم نیست.
4.نظر چهره‌های سیاسی مختلف پیرامون شخصیت و کارنامه سیدمحمد خاتمی یکی از نکات جالبی است که در بخش‌های مختلف کتاب افراط در اختلاف به آن اشاره شده است. اگرچه هاشمی در هیچ جای این کتاب به‌صراحت جمع‌بندی خود را درمورد خاتمی بیان نمی‌کند اما او در خاطراتش نظرات چهره‌های زیادی را پیرامون رئیس دولت اصلاحات منعکس کرده و از این منظر کتاب افراط در اختلاف دارای ارزش تاریخی ویژه‌ای است. مطابق خاطرات سال ۸۰ هاشمی، کاندیداتوری خاتمی در انتخابات ریاست‌جمهوری باعث شده بود بسیاری از چهره‌های سیاسی و منتقدان وی بی‌پروا نظرات خود را درمورد خاتمی بیان کنند.
جز مخالفان سیاسی خاتمی برخی از حامیان جناحی وی نیز جزء منتقدان عملکرد او در سال ۸۰ بوده‌اند. در دستنوشتههای بیستم آبان‌ماه ۱۳۸۰ هاشمی آمده است: «تعدادی از شخصیت‌های مستقل و جمعی از دوستان آقای خاتمی از قبیل عباد [علی ربیعی] مراجعه می‌کنند و از توفیق آقای خاتمی از اصلاح امور خراب کشور اظهار یاس می‌کنند و تاکید دارند که راه درست همان است که در دولت سازندگی بوده و باید به آن برگردیم.»
جز این موارد ریشه برخی از انتقادات درون جریانی به خاتمی به تندروی‌های حامیان جریان دوم خرداد در آن سال‌ها برمی‌گردد. در انتهای دولت نخست خاتمی برخی از چهره‌های سرشناس جبهه مشارکت معتقد بودند خاتمی در ثمر رساندن شعارهای اصلاحات موفق نبوده است و آنها از اواخر سال ۱۳۷۹ راهبرد عبور از خاتمی را مطرح کردند. بخشی از این جریان به نظر می‌رسد در انتخابات ریاست‌جمهوری هشتم نیز به دنبال کاندیدای مستقل خود بوده است اگرچه در خاطرات هاشمی اشاره مستقیمی به این موضوع نمی‌شود اما می‌توان از برخی دیدارهای وی با چهره‌های اصلاح‌طلب ردپای این اختلافات را مشاهده کرد.
5.اردیبهشت ۱۳۸۰ همزمان با تشدید تنش‌ها میان گروه‌های مقاومت فلسطینی و شهرک‌نشینان صهیونیستی، کنفرانس بین‌المللی حمایت از انتفاضه فلسطین نیز در تهران برگزار می‌شود. مطابق نوشته‌های هفتم اردیبهشت هاشمی، وزارت امور خارجه و خاتمی موافق برگزاری این کنفرانس نبودند؛ دلیل اصلی این مخالفت نیز گویا ترس دوم خردادی‌ها از خشم کشورهای غربی بوده است. همین ترس نیز رئیس‌جمهور و حامیان وی را به سمت رفتار محافظه‌کارانه با مساله فلسطین سوق داده بود.
6. ۱۳۸۰، سال قدرت دوم خردادی‌ها در فضای سیاسی کشور است. این قدرت با پیروزی مجدد خاتمی در انتخابات ریاست‌جمهوری بیشتر هم می‌شود. در چنین فضایی حامیان خاتمی که سرمست از پیروزی‌های خود در انتخابات‌های مجلس و ریاست‌جمهوری بودند به سمت تضعیف جایگاه و موقعیت مقام‌معظم‌رهبری پیش می‌روند. مصوبه مجلس ششم با موضوع تحقیق و تفحص از نهادهای زیرمجموعه رهبری مانند صداوسیما نیز یکی از اقدامات اصلاح‌طلبان در همین رابطه است. مهدی کروبی، رئیس وقت مجلس ابتدا طرح تحقیق و تفحص از صداوسیما را از دستور کار خارج می‌کند اما این اقدام باعث ایجاد فشار بسیار زیاد روی وی از سوی نمایندگان اصلاح‌طلب مجلس ششم می‌شود. کروبی نیز برای خروج از این فشار خرداد ماه ۱۳۸۰ نامه‌ای به رهبری نوشته و از او استمداد می‌جوید. مقام‌معظم‌رهبری در پاسخ، ضمن تایید اصل اقدام مجلس به تحقیق و تفحص از صداوسیما، تصمیم‌گیری در این رابطه را به مجمع تشخیص مصلحت نظام تفویض می‌کند. مطابق دستنوشتههای هاشمی، در فضای ملتهب سال ۸۰، این اقدام رهبری به نوعی عقب‌نشینی وی در برابر زیاده‌خواهی‌های جناح دوم خرداد تفسیر می‌شود.
در چنین شرایطی منتقدان مصوبه مجلس ششم از هاشمی که در آن زمان رئیس وقت مجمع تشخیص مصلحت نظام بود برای برون‌رفت از این چالش چاره‌جویی می‌کنند و از او می‌خواهند مقابل زیاده خواهی‌های نمایندگان مجلس ششم ایستاده و مانع از تایید طرح تحقیق و تفحص از صداوسیما در مجمع بشود. این درخواست‌ها فقط از سوی اصولگرایانی مانند علی لاریجانی (رئیس وقت صداوسیما) طرح نمی‌شده، بلکه اصلاح‌طلبان سنتی چون شیخ قدرت علیخانی نیز از هاشمی می‌خواهند مجمع تشخیص مصلحت نظام اجازه تحقیق و تفحص از نهادهای زیر نظر رهبری را ندهد زیرا از نظر او، گروه‌های افراطی چپ دست‌بردار از ماجراجویی نیستند و این موضوع هم که حل بشود مساله دیگری را برای تشنج علم می‌کنند. همان‌طور که بعد از جواب رهبری به نامه کروبی آنان مسائل دیگری را مطرح کردند.
7.انفجار برج‌های سازمان تجارت جهانی در آمریکا یکی از رویدادهای مهم سال ۱۳۸۰ است. پس از رخ دادن این اتفاق در ۱۱ سپتامبر ۲۰۰۱ جورج بوش، رئیس‌جمهور آمریکا، گروه تروریستی القاعده و رهبر آن اسامه بن لادن را عامل اصلی این حمله تروریستی قلمداد کرد و پس از این رویداد، دولت آمریکا با حمایت دولت‌های غربی ازجمله انگلیس به افغانستان حمله کرد و تا دو دهه بعد نیز حضور نظامی آمریکا در افغانستان ادامه داشت. در جنجالی‌ترین واکنش‌ها طی اقدامی بی‌سابقه، شعار «مرگ بر آمریکا» از نمازجمعه تهران حذف شد. قبل از آغاز بازی ایران و بحرین، بازیکنان یک دقیقه سکوت اختیار کردند و از همه مهم‌تر احمد بورقانی نیز به نمایندگی از هیات‌رئیسه مجلس با حضور در سفارت سوئیس دفتر یادبود جانباختگان این حادثه را امضا کرد.
برای خواندن متن کامل گزارش، اینجا را بخوانید.