به گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس؛ طی سال‌های گذشته ارائه نظام آماری گردشگری ازسوی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی مورد غفلت قرار گرفته است. مرکز آمار ایران نیز بعد از پایان دوران بیماری کرونا، آمار رسمی از داده‌های گردشگری ارائه نکرده است. گردشگران داخلی ایران در سال ۲۰۲۰ بالغ بر ۹۳ هزار و ۸۹۴ میلیارد تومان هزینه کرده بودند که این رقم نسبت به سال قبل از آن با افت ۷ .۳۹ درصدی مواجه بوده است. دلیل این افت نیز اوج گیری بیماری کرونا در آن سال است. بعد از سال 2020 گردشگری داخلی روند رو به رشدی را طی کرد، به طوری که در سال ۲۰۲۱ هزینه کرد گردشگران داخلی ایران ۹. ۴۸ درصد رشد داشته و به ۱۳۹ هزار و ۷۷۲ میلیارد تومان رسیده است. درحالی که براساس آمارها، چشم انداز هزینه های گردشگری داخلی در سراسر دنیا روند رو به رشدی را نشان می دهد، ایران نیز تحت تأثیر روند جهانی قرار دارد.

70درصد خانوارهای ایرانی سال 1400 سفر نرفتند
براساس نتایج آمارگیری از گردشگران ملی مرکز ملی آمار ایران در سال 1400، از جامعه 26 میلیون و 302 هزارنفری خانوار کشور، حدود 70 درصد از آنان در سال 1400 سفر نرفته و تنها هفت میلیون و 788 هزار خانوار معادل 30 درصد خانوارهای کشور در این سال به سفر رفته اند. از سوی دیگر، نگاهی به تعداد سفرهای بومی اعضای خانوار برحسب سفر با اقامت شبانه یا بدون اقامت شبانه نیز نشان می دهد، در سال 1400 ، حدود 42 درصد سفرها با اقامت شبانه و 58 درصد بدون اقامت شبانه بوده که البته درصد خانوارهای سفر رفته در طول سال 1400 از بهار 1398 کمتر است. روند سفر ایرانیان نشان می دهد همزمان با افزایش جمعیت، میزان سفرها نیز با افزایش نسبی همراه بوده است که با شیوع کرونا این روند متوقف شد، اما با بررسی آمار سفرهای نوروزی در سال ۱۴۰۲ مشاهده می شود سفرها روند افزایشی نسبت به دوران کرونا به دست آورده است؛ به طوری که طبق گزارش دبیر ستاد مرکزی هماهنگی خدمات سفر در سال 1402 از ۲۵ اسفندماه سال ۱۴۰۱ تا ۱۵ فروردین ماه سال ۱۴۰۲، در مجموع ۱ .۵۷ میلیون نفر شب اقامت ثبت شده که نسبت به مدت مشابه سال گذشته، ۱۷ درصد رشد داشته است. بین سالهای 1390 تا 1400 در کل از نظر کمیت، به جز ایام محدودیتهای بیماری کرونا، گردشگری داخلی در ایران رو به افزایش بوده که بر مبنای داده های موجود، سرانه سفرهای خانوارها چند برابر شده است. با این حال افزایش کمیت سفر را نمی توان نشانه موفقیت یا بهبود شرایط دانست. متوسط هزینه های غیرخوراکی خانوار ایرانی شهری از سال 1385 تا سال 1399 روند صعودی را طی کرده، اما شتاب رشد هزینه های فراغتی، شامل تفریح و سرگرمی، هتل، مسافرخانه، مسافرتهای دسته جمعی، کمتر بوده است. به عبارتی نسبت هزینه های فراغتی به هزینه های غیرخوراکی سالیانه خانوار با کاهش روبه رو بوده و سبد فراغتی خانوار با تغییر معناداری روبه رو شده است.  از سوی دیگر بررسی هزینه های اختصاص یافته به تفریحات و سرگرمی نسبت به هزینه های هتل، مسافرتهای جمعی، رستوران و مراکز اقامتی نشان از کاهش هزینه های سفر به دلیل گران بودن استفاده از امکانات خواب و خوراک در اقامتگاه است. به عبارتی با توجه به مشکلات اقتصادی و اولویت بندی های موجود در سبد خانوار جامعه ایرانی، هزینه فراغت جزء گزینه هایی است که با تشدید چالشهای اقتصادی زودتر از دیگر موارد کاهش پیدا می کند.

هزینه تفریحات دهک دهم، 40برابر دهک اول
همچنین شواهد نشان می دهد که وضعیت هزینه ها در دهکهای مختلف متفاوت است. خانوار روستایی و دهکهای ضعیف تر تحت تأثیر بیشتر فشار اقتصادی طی سالهای اخیر سهم کمتری از هزینه سبد خانوار را به تفریحات و سفر اختصاص داده اند. بهترین توصیف برای وضعیت موجود را می توان در 8. 39 برابر بودن هزینه های تفریحات دهک دهم نسبت به دهک اول یافت.

توزیع نابرابر سفر برای خانوارها
افزایش سرانه گردشگری داخلی بیشتر به خانوارهایی تعلق گرفته که قبلا هم به سفر رفته اند، لذا سازوکارهای توزیع سفر برای خانوارها به گونه ای صورت نگرفته است که در دسترس همگان قرار گیرد. این درحالی است که از میان آمار کلی اقامت در بازه 25 فروردین ماه سال 1401 الی 15 فروردین ماه 1402 ، رقمی بالغ بر ۱۱ میلیون و ۶۰۰ هزار شب اقامت، در مراکز اقامتی رسمی ثبت شده، که رشدی را نسبت سال گذشته نشان نمی دهد. همچنین میانگین ضریب اشغال اقامتگاه های رسمی در تعطیلات نوروز نیز حدود ۶۶ درصد بوده که به دلیل شرایط اقتصادی و فقدان برنامه به منظور افزایش سطح اشغال اقامتگاه ها رشد سفرهای غیرسازماندهی مشاهده شده است، با این شرایط سفرهای غیرسازماندهی کمکی به بهبود وضعیت اقتصاد صنعت گردشگری نمی کند.

هشدار نسبت به کاهش سفر و تفریح و حذف آن از سبد هزینه‌ای خانوارها
کاهش سفر و تفریح و حذف آن از سبد هزینه ای خانوارها می تواند تبعات اقتصادی برای مراکز جاذبه گردشگری و تبعات اجتماعی و روانی برای خانوارها و جامعه داشته باشد؛ چرا که خانوارها به میزانی که هزینه های سفر خود را کاهش می دهند، سهم قابل توجهی از نشاط خود را نیز از دست خواهند داد.
 با بررسی بهار سالهای 1392 و 1400 ،استانهای خراسان رضوی، مازندران، تهران، گیلان، فارس و اصفهان در صدر استانهای گردشگری ایران با اقامت شبانه بوده و تقریبا سهم حدود 50درصدی از کل سفرهای داخلی را داشته اند.

76 درصد خانوارهای فاقد خودروی شخصی، از سفر محروم شده‌اند
در سال 1400 از مجموع حدودا 26 میلیون و 384 هزار خانوار ایرانی، 221,788,7خانوار سفر رفته اند و از خانوارهای فاقد خودروی شخصی صرفا 24درصد فرصت تجربه سفر را داشته اند. بنابراین 76 درصد از خانوارهایی که فاقد خودروی شخصی بوده اند، از خدمات سفر نیز محروم شده اند.

50 درصد خانوارهای ایرانی فاقد خودروی شخصی هستند
این درحالی است که نزدیک به 50 درصد خانوارهای ایرانی فاقد خودروی شخصی هستند و حدود 24 میلیون دستگاه خودرو در اختیار 27 میلیون خانوار قرار دارد. این وضعیت مؤید نابرابری در توزیع خودرو در میان دهک های مختلف جامعه و اثرپذیری شاخص دسترس پذیری گردشگری از دسترس پذیری خودروی شخصی است.

تنها 18درصد مستاجران سفر رفته‌اند
نگاهی به سفرها از زاویه مالکیت محل سکونت خانواده هایی که در سال 1400 سفر داشته اند، نشان می دهد با تقسیم بندی محل زندگی افراد به سه دسته شخصی، استیجاری و سایر(سازمانی)، 82 درصد از سفرها توسط خانوارهایی با محل سکونت شخصی یا سازمانی صورت گرفته و تنها 18 درصد از مسافران افراد مستأجر بوده اند. بنابراین دارا بودن محل سکونت به عنوان یکی از شاخص های تمکن مالی خانوار، سهم خود در دسترس پذیری خانوارها به گردشگری داخلی را نشان می دهد. درمجموع این یافته ها نشان می دهد که بخشهای کارگری، دهک های کمتر برخوردار و محروم جامعه نیازمند توجه بیشتر سیاستگذاران برای تسهیل گری دسترس پذیری به گردشگری داخلی هستند.

دسترسی به سفر برای اقشار کم‌برخوردار سال به سال کمتر می‌شود
درحالیکه گردشگری حق تمام اقشار جامعه است، شواهد نشان می دهد که دسترس پذیری به آن برای اقشار کم برخوردار سال به سال کمتر می شود. براساس آمار و بررسی های موجود، با وجود اینکه مراکز اقامتی ســطح بالا، به دلیل بهره مندی خانوار برخوردار و گردشگران خارجی، ضریب اشغال نسبتا مساعدی داشتند، مراکز اقامتی متوسط و پایین، ضریب اشغال نزولی داشتند. با این وجود، مجموع اقامت در هتلهای کشور در تعطیلات توروز سال 1402، نسبت به نوروز سال 1401 با کاهش 13درصدی مواجه بوده است. این در حالی است که سهم ارائه خدمات به خانوارهای ایرانی در فضاهای خدماتی کوچک تر، از جمله اقامتگاه های بوم گردی یا خانه مسافرها، در کشور نسبت به هتل ها بیشتر است. برنامه ریزی جهت به کارگیری ظرفیت کامل هتل های سطح متوسط و پایین از یکسو و استفاده از ظرفیتهای اقامتگاه های بوم گردی به منظور بهره برداری دهکهای پایین و متوسط ، امری ضروری است.

هزینه تامین غذا و مکان در 1402، رشدی 113 درصدی داشت
براساس گزارش هزینه و درآمد خانوار کل کشور مرکز ملی آمار، در سال 1402 هزینه تمام شده یا بهای تولید و ارائه خدمات تأمین مکان و غذا در یک سال منتهی به بهار سال 1402 نسبت به مدت مشابه سال گذشته ۱ .۱۱۳ درصد رشد داشته است. این میزان رشد قیمت تمام شده بخش خدمات اثر مستقیم بر قیمت مصرف کننده خدمات ازجمله بالارفتن هزینه های سفر دارد و عملا باعث شده تا بسیاری از خانوارهای دهکهای پایین جامعه از رفتن به سفر محروم شوند.

تغییر الگوی سفر و یا محرومیت از آن در دهک‌های برخوردار
در تابستان سال 1402 با افزایش قیمت بلیت هواپیما و کمیاب شدن آن، فشار هزینه های سفر برای خانوار دهک های متوسط و بالا هم بیشتر شده که این امر سبب می شود بخش گردشگری و خدماتی کشور دچار آسیبهای جدی شوند و بسیاری از دهکهای برخوردار نیز ناچار به تغییر الگوی سفر و یا محرومیت از آن شوند. بررسی نسبت هزینه های تفریح و سرگرمی به هزینه کل در سبد مصرفی خانوارهای شهری نشان می دهد طی سالهای 1390 تا 1400 این نسبت با کاهش قابل توجهی روبه رو بوده است. در این شرایط گردشگری داخلی تحت تأثیر روند منفی هزینه های تفریح و سرگرمی قرار گرفته، به طوری که سهم هزینه های مربوط به تفریح و سفر از ۷۱ .۰ درصد سال 1390 به ۳۴ .۰ در سال 1399 و به ۳۸ .۰ در سال 1400 رسیده است.